Cumhuriyetçilik, cumhuriyetle yönetilen bir devletin vatandaşlığı etrafında şekillenen bir siyasi ideolojidir. Tarihte, temsili bir azınlığın ya da bir oligarşinin hükûmetinden, halk egemenliğine çeşitli biçimlerde uygulanmıştır. Tarihsel bağlama ve yöntemsel yaklaşıma göre farklı biçimlerde tanımlanır.

Türkçe "cumhuriyet" kelimesi Arapça halk anlamına gelen cumhurdan türemiştir.^[1] Diğer birçok ülkede kullanılan "republic" kelimesi halka ait olan anlamındaki Latince tümce res publicadan gelir. "Republic" kelimesinin ilk kullanımı MÖ 6. yüzyılda Roma kralının Lucius Junius Brutus ve Collatinus tarafından kovulmasıyla ortaya çıkmıştır.^[2]

Cumhuriyetçilik, politika ve yönetim bilimine ideolojik olmayan bilimsel bir yaklaşımı da ifade edebilir. Cumhuriyetçi düşünür ve Amerika Birleşik Devletleri'nin ikinci başkanı olan John Adams, ünlü A Defense of the Constitutions of Government of the United States of America adlı eserinin girişinde, "politika bilimi toplumsal mutluluğun bilimidir" ve bir cumhuriyet, politika biliminin uygun bir şekilde uygulanmasıyla rasyonel bir şekilde tasarlanmış bir hükûmetin yaratılmasına odaklanır. Bu yaklaşım, ideolojik olmak yerine yönetim sorunlarına bilimsel bir metodolojinin uygulanmasına odaklanır, yalnızca geçmiş deneyimlerin ve yönetimde deneylerin dikkatli bir şekilde incelenmesi ve uygulanmasıyla. Bu yaklaşım, Niccolò Machiavelli (Livy Üzerine Söylevler eserinde açıkça görüldüğü gibi), John Adams ve James Madison gibi cumhuriyetçi düşünürlere en iyi uyan yaklaşım olarak tanımlanabilir.^[3]

Bu yönetim biçimi Roma Cumhuriyeti'nde MÖ 1. yüzyılın ikinci yarısına kadar sürdü. Tarihte cumhuriyetler kendini tekrar gösterdi: örneğin Floransa Cumhuriyeti ve İngiltere Topluluğu. Cumhuriyet kavramı Britanya'nın Kuzey Amerika'daki kolonilerinde güç kazanmış ve Amerikan Devrimine katkı sağlamıştır. Avrupa'da, Fransız ihtilali ve Birinci Fransız Cumhuriyeti aracılığıyla büyük bir etki yaratmıştır.

Teori[değiştir | kaynağı değiştir]

Neo-cumhuriyetçilik[değiştir | kaynağı değiştir]

Neo-cumhuriyetçilik, çağdaş amaçlar için tasarlanmış cazip bir kamusal felsefe geliştirmekte güncel akademisyenlerin klasik bir cumhuriyet geleneğinden yararlanma çabasıdır. Neo-cumhuriyetçilik, solun postsosyalist eleştirisinin bir alternatifi olarak piyasa toplumuna yönelik bir eleştiri olarak ortaya çıkar.^[4][5]

Bu akımın önde gelen teorisyenleri, cumhuriyetçiliği tanımlayan ve liberalizmden nasıl farklı olduğunu açıklayan birçok eser yazan Philip Pettit ve Cass Sunstein'dir. Cumhuriyetçilikten komüniteryenizme geçiş yapan Michael Sandel, kamu felsefesi arayışındaki Amerika'yı ele alan Democracy's Discontent: America in Search of a Public Philosophy adlı eserinde, liberalizmi cumhuriyetçilikle değiştirme veya tamamlama fikrini savunmaktadır.

Neo-cumhuriyetçi akımından gelen çağdaş çalışmalardan biri, hukukçu K. Sabeel Rahman'ın Democracy Against Domination adlı kitabıdır. Bu kitap, ekonomik düzenlemeler için Louis Brandeis ve John Dewey düşüncesine dayalı bir neo-cumhuriyetçiliğe çerçeve oluşturmayı amaçlamakta ve popüler denetimi vurgulamaktadır, aynı zamanda New Deal tarzı yönetimcilik ve neoliberal düzenlemelerin karşısına bir alternatif sunmaktadır. Filozof Elizabeth Anderson'ın Private Government adlı eseri, özel gücün cumhuriyetçi eleştirilerinin tarihini izlemekte olup, 18. ve 19. yüzyıl klasik serbest piyasa politikalarının sadece işçilere yardım etmek yerine işverenlerin egemenliğine yol açtığını savunmaktadır. Siyaset bilimci Alex Gourevitch ise From Slavery to the Cooperative Commonwealth adlı eserinde, Knights of Labor adı verilen üretici işçi sendikası gibi 19. yüzyıl Amerikan cumhuriyetçilik akımını incelemekte ve işçi haklarını destekleme amacı güttüğü gibi bu sendikanın Çinli Göçmenleri Men etme Yasası'nı destekleme rolüne de eleştirel bir bakış sunmaktadır.^{[6][7][8][9][10][11]}

Demokrasi[değiştir | kaynağı değiştir]

18. yüzyılın sonlarında demokrasi ile cumhuriyetçilik birleşti. Cumhuriyetçilik, devralınmış yönetimi değiştiren veya yanında bulunduran bir sistemdir. Özgürlüğe vurgu yapar ve yolsuzluğu reddeder. 1770'lerde Amerikan Devrimi ve 1790'larda Fransız Devrimi üzerinde güçlü bir etkisi oldu. Bu iki örnekte de, cumhuriyetçiler genellikle devralınmış elitleri ve aristokratları reddederken, bir cumhuriyetin denetimsiz çoğunluk yönetimini sınırlamak için seçilmemiş bir üst meclise sahip olup olmaması gerektiği ve anayasal bir monarşiye sahip olup olmaması gerektiği gibi iki soruyu açık bıraktılar.^[12][13]

Kavramsal olarak demokrasiden ayrı olmasına rağmen, cumhuriyetçilik halkın onayıyla yönetim ve halkın egemenliği gibi temel prensipleri içeriyordu. Etki olarak, cumhuriyetçilik kral ve aristokratların gerçek yöneticiler olmadığını, asıl yöneticilerin halkın tümü olduğunu savunuyordu. Halkın nasıl yöneteceği, demokrasinin bir meselesiydi: cumhuriyetçilik kendisi bir yöntem belirlemedi. ABD'de çözüm, halkın oylarını yansıtan ve hükûmeti kontrol eden siyasi partilerin oluşturulmasıydı (Bkz: Amerika Birleşik Devletleri'nde Cumhuriyetçilik). Federalist No. 10'da, James Madison demokrasiyi reddederek cumhuriyetçiliği tercih etti. Birçok demokratikleşen ülkede benzer tartışmalar yaşandı.^[14][15][16]

Günümüzde, "demokrasi" terimi genellikle halk tarafından seçilen bir hükûmeti ifade eder, bu hükûmet ya doğrudan ya da temsilci yoluyla seçilmiş olabilir. Bugün "cumhuriyet" terimi genellikle sınırlı bir süre için görev yapan, başkan gibi bir seçilmiş devlet başkanı ile temsilci demokrasiyi ifade eder; bu, başkan gibi bir seçilmiş devlet başkanına sahip olan, hatta bu devletlerin seçimle veya atama ile belirlenmiş bir hükûmet başkanına sahip olmasına rağmen, başkanın kalıtsal olduğu devletlerden farklıdır.^[17][18]

Amerika Birleşik Devletleri'nin Kurucu Babaları, demokrasiyi nadiren övmüş ve genellikle onu ayak takımının hükûmeti olarak eleştirmişlerdir; James Madison, demokrasiyi bir cumhuriyetten ayıran şeyin, birincisinin büyüdükçe zayıfladığı ve grupların etkilerinden daha fazla şiddet gördüğü, ikincisinin ise büyüdükçe daha da güçlendiği ve yapıları gereği gruplarla mücadele ettiği yönünde olduğunu savunmuştur. John Adams'ın vurguladığı Amerikan değerleri, hükûmetin "halk tarafından oluşturulmasında bir sesi ve savunma hakkı bulunan sabit yasalarla bağlanması" gerektiğiydi. Thomas Jefferson, "seçimle belirlenen bir zorba yönetimi, uğruna savaştığımız hükümet değildir" demiştir. Willamette Üniversitesi'nden Richard Ellis ve Rhodes Koleji'nden Michael Nelson, Madison'dan Lincoln ve sonrasına kadar olan birçok anayasa düşüncesinin "çoğunluk tiranlığı sorunu"na odaklandığını savunurlar. Sonuç olarak, "Anayasa'ya gömülü olan cumhuriyet hükümetinin prensipleri, kurucuların yaşam, özgürlük ve mutluluğun vazgeçilmez haklarının çoğunluklar tarafından ayaklar altına alınmamasını sağlama çabası temsil eder."^{[19][20][21][22]}

Anayasal hükümdarlık[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı ülkeler (örneğin Birleşik Krallık, Hollanda, Belçika, Lüksemburg, İskandinav ülkeleri ve Japonya), güçlü hükümdarları sınırlı veya sonunda yalnızca sembolik yetkilere sahip olan anayasal hükümdarlar haline getirdi. Monarşi genellikle asiller sistemi ile birlikte kaldırıldı, demokratik kurumlarla değiştirilsinler ya da olmasınlar (örneğin Fransa, Çin, İran, Rusya, Almanya, Avusturya, Macaristan, İtalya, Yunanistan, Türkiye ve Mısır). Avustralya, Yeni Zelanda, Kanada, Papua Yeni Gine ve diğer bazı ülkelerde hükümdar veya onun temsilcisi en yüksek yürütme yetkisine sahip olmasına rağmen, gelenek gereği yalnızca bakanlarının tavsiyelerine uygun hareket eder. Birçok milletin yasama organlarının seçkin üst meclisleri vardı ve bu meclislerin üyeleri genellikle ömür boyu görev yaparlardı, ancak sonunda bu meclisler büyük güç kaybettiler (örneğin Birleşik Krallık Lordlar Kamarası) ya da seçimle iş başında kalarak güçlü kaldılar.^[23][24]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]