Otokrasi, bir devlet üzerinde mutlak gücün bir kişinin ellerinde yoğunlaştığı bir yönetim sistemidir. Bu kişinin kararları, dış hukuki kısıtlamalara veya düzenli halk kontrol mekanizmalarına (belki darbe tehdidi veya diğer isyan biçimleri gibi) tabi değildir.^[1]

Eski dönemlerde, otokrat terimi bir hükümdar için olumlu bir tanım olarak kullanılırdı ve "çıkar çatışmalarının olmaması" kavramıyla bağlantılı olduğu gibi ihtişam ve gücün bir göstergesi olarak da görülürdü. Bu terimin kullanımı modern dönemlerde de devam etti, çünkü Rus imparatoru 20. yüzyılın başlarına kadar "Rusya'nın Tüm Otokratı" şeklinde tarif ediliyordu. 19. yüzyılda, Doğu ve Orta Avrupa çeşitli halkların yaşadığı otokratik monarşilerin egemenlik alanları altındaydı.

Otokrasi, devletin ortaya çıkmasından bu yana en yaygın ve değişime karşı en dayanıklı rejim türüdür.^[2]

Tarih ve tanım[değiştir | kaynağı değiştir]

Otokrasi kelimesi, Antik Yunanca autos (Yunanca: αὐτός; "kendi") ve kratos (Yunanca: κράτος; "güç", "kuvvet") kelimelerinden gelir. Kratos, otoritenin Antik Yunan'daki kişileştirmesi olan Kratos'tan türetilmiştir. Orta Çağ Yunancasında, Autokratēs terimi imparator unvanını taşıyan herhangi bir kişi için kullanılırdı, gerçek iktidarlarına bakılmaksızın. Terim Antik Yunanistan ve Roma'da farklı anlamlarda kullanılmıştır. Ortaçağ'da Bizans İmparatoru, Romalılar'ın Otokratı olarak anılırdı. Bazı tarihsel Slav hükümdarları, Bizans etkisi nedeniyle Rus çarı ve imparatorları gibi, resmi unvanlarının bir parçası olarak Otokrat unvanını kullanmışlardır ve bu onları Avrupa'nın diğer bölgelerindeki anayasal hükümdarlardan ayırmıştır.

Diğer hükümet biçimleriyle karşılaştırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Totalitarizm ve askeri diktatörlükler genellikle otokrasiyle ilişkilendirilir, ancak otokrasi olmak zorunda değillerdir. Totalitarizm, devletin yaşamın her yönünü ve sivil toplumu kontrol etmeye çalıştığı bir sistemdir.^[3] Totalitarizm, bir üst lider tarafından yönetilebileceği gibi, bir presidyum, askeri cunta veya tek bir siyasi parti gibi kolektif bir liderlik tarafından da yönetilebilir. Bu durumda otokratik olmasa da, tek parti devleti gibi bir durumda olduğu gibi bir parti tarafından yönetilebilir.

Temel özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Aristokrasi veya oligarşi, otokrasiye benzerdir, ancak gücü birden fazla kişi kullanır. Aristokrasi terimi otokrasiden farklı olarak, gücü elinde bulunduran kişileri veya grupları, soyluları ve yöneticileri ifade etmek için kullanılır.

Otokrasilerin çoğunda, diktatörün muhalifleri ve farklı düşüncedeki kişiler sistemli baskıya uğrar; örneğin, onları hapse atmak veya hatta öldürmek gibi uygulamalara maruz kalırlar. Otokrat üzerinde hiçbir kontrol olmadığı için, gücü kötüye kullanma olasılığı oldukça yüksektir.

Genel olarak, otokrasi demokrasinin zıttıdır. Burada güç sahipleri -teoride- halk temsilcileri tarafından denetlenir. Ancak pratikte, demokratik kurumlar bağımsız değildir veya, örneğin İran'da olduğu gibi, seçilmemiş kurumlar tarafından gölgede bırakılır. Ayrıca, bakanlar genellikle parlamenterlerden daha fazla güce sahiptir. Bu nedenle, gerçek demokrasiden mutlak diktatörlüğe kadar otokrasi biçimleri mevcuttur.

Bu durumlarda, Adolf Hitler gibi bir diktatör demokratik bir şekilde iktidara gelebilir; ancak iktidara geldikten sonra demokratik kurumları yavaşça ortadan kaldırabilir.

Köken[değiştir | kaynağı değiştir]

Eski dönem Avrupa'dan örnekler, erken devletleşmenin demokrasi için uygun olduğunu göstermektedir.^[4] Jacob Hariri'ye göre, Avrupa dışında, tarih erken devletleşmenin otokrasiye yol açtığını göstermektedir.^[5] Verdiği nedenler, ilk otokratik yönetimin devam etmesi ve "kurumsal aktarım" veya Avrupa yerleşimi olmamasıdır.^[5] Bu durum, sömürgeleştirmeyle mücadele etme kapasitesi veya Avrupalıların yeni kurumları yönetmek için ihtiyaç duymadığı devlet altyapısının varlığından kaynaklanıyor olabilir. Bu ülkelerde temsilci kurumların tanıtılması mümkün olmamış ve otokratik yönetimlerini sürdürmüşlerdir. Avrupa kolonizasyonu çeşitlilik göstermiş ve birçok faktöre bağlı olarak gerçekleşmiştir. Doğal kaynakları zengin olan ülkeler, sömürgecilik ve dolaylı yönetim uygularken diğer kolonilerde Avrupalı yerleşimciler görülmüştür.^[6] Bu yerleşim nedeniyle, bu ülkelerde muhtemelen yeni kurumların kurulması deneyimlendi. Sömürgeleşme aynı zamanda faktör verimliliğine ve yerleşiklerin ölüm oranına bağlı olarak gerçekleşti.^[5]

Mancur Olson, otokrasilerin anarşiden devlete geçişin ilk aşaması olarak gelişimini teorize eder. Olson'a göre, anarşi birçok "dolaşan haydutun" birçok farklı coğrafi bölgede dolaşarak yerel nüfustan servet çekmesiyle karakterizedir ve bu durum yerel nüfusu yatırım yapma ve üretme konusunda teşvik etmek için az bir motivasyon bırakır. Yerel nüfus üretmeye motivasyonunu kaybettikçe, hem haydutların çalacakları servet hem de insanların kullanacakları servet azalır. Olson, otokratları vergi şeklindeki servetin fethane üzerindeki baskısını kontrol ederek bu ikilemi çözen "sabit haydutlar" olarak teorize eder. Bir otokrasi geliştikten sonra, Olson'a göre hem otokrat hem de yerel nüfus daha iyi durumda olacak çünkü otokrat, fethane içindeki servetin korunması ve büyümesi konusunda "kapsayıcı bir çıkar" sahip olacaktır. Şiddet rantların oluşumunu tehdit ettiği için "sabit haydut" şiddeti tekel haline getirme ve barışçıl bir düzen oluşturma teşvikine sahiptir.^[7] Peter Kurrild-Klitgaard ve G.T. Svendsen, 9. ila 11. yüzyıllarda Viking genişlemesinin ve yerleşimlerinin dolaşan haydutların sabit hale gelmesi olarak yorumlanabileceğini savunmuşlardır.^[8]

Douglass North, John Joseph Wallis ve Barry R. Weingast, otokrasileri şiddeti tekel hâline getirme ihtiyacından doğan sınırlı erişim düzenleri olarak tanımlarlar. Olson'ın aksine, bu bilim insanları erken devleti tek bir hükümdar olarak değil, birçok aktör tarafından oluşturulan bir örgüt olarak anlamaktadır. Otokratik devlet oluşum sürecini, şiddete erişimi olan bireyler arasındaki müzakere süreci olarak tanımlarlar. Onlara göre, bu bireyler birbirlerine kaynaklara erişim gibi ayrıcalıklar tanıyan bir hakim koalisyon oluştururlar. Şiddet rantları azalttıkça, hakim koalisyon üyelerinin işbirliği yapma ve çatışmadan kaçınma teşviki vardır. Hakim koalisyon üyeleri arasında rekabeti önlemek için ayrıcalıklara sınırlı erişim gereklidir, böylece birbirlerine güvenilir bir şekilde işbirliği yapmaya ve devleti oluşturmaya taahhüt edeceklerdir.^[9]

Kapalı ve seçilmiş otokrasi[değiştir | kaynağı değiştir]

Kapalı otokrasi ve seçimle işbaşına gelen otokrasi arasında önemli farklılıklar bulunmaktadır. Her ikisi de tek bir kişi veya grup tarafından tam yetkiyle yönetilen otoriter yönetim türleridir.

Kapalı otokrasi, resmi parti dışındaki tüm partilerin yasaklandığı bir yönetim biçimidir. Ancak, rejime açıkça karşı olmayan politik bağımsızlar zaman zaman seçilebilir. Bu seçkin grup, halktan hiçbir hesap verme sorumluluğu taşımaz çünkü halka hiçbir sivil özgürlük sağlanmaz.^[10] Bu kişiler, miras yoluyla, bir darbe veya diğer meşru olmayan yöntemlerle yetki pozisyonlarını elde edebilirler ve liderleri konusunda hiçbir "seçim" hakları yoktur.^[11] 2022 V-Dem Demokrasi Raporu'na göre, kapalı otokrasilerin (2020 itibarıyla 30 ülke) sayısı giderek artmaktadır ve küresel nüfusun %26'sını oluşturmaktadır.^[12] Kapalı otokrasiden liberal demokrasiye geçmek için, başlangıçta yarı-liberal otokratik bir geçiş dönemi gerekmektedir (eğer bir savaş sırasında demokratikleşmeyi isteyen yabancı güçler tarafından işgal edilmezlerse).^[10]

Öte yandan, seçimle işbaşına gelen otokrasi, otokratın seçim gibi demokratik bir prosedürle kontrolü ele geçirdiği bir yönetim biçimidir.^[13] Ancak, bir otokrat bir kez iktidara geldiğinde, yetkisini genişletmek, diğer siyasi figürlerin etkisini kısıtlamak ve mahkeme ve bağımsız basın gibi demokratik kurumları hedef alarak kendilerine karşı çıkanları etkisiz hale getirmek için pozisyonunu kullanacaktır. Seçimleri manipüle ederek iktidar değişimini olası ya da imkansız hale getirmeyi amaçlar.^[13][14] Seçimle işbaşına gelen bir otokrasi altında demokrasiye dair bir görüntü olabilir, ancak gerçekte otokrat çoğu yetkiye sahiptir ve halkın onu hesap verebilir tutma fırsatı çok sınırlıdır, kapalı otokrasiyle benzer şekilde. Bu durum aynı zamanda "otokratik tarafa eğilimli bir hibrit rejim" olarak da adlandırılır.^[15] Seçimle işbaşına gelen otokrasiler hâlâ küresel olarak en yaygın hükûmet yapısı olarak kabul edilmektedir - dünya nüfusunun %44'ü bu rejim altında yaşamaktadır.^[12] Seçimle işbaşına gelen bir otokraside liberal demokrasiye doğru ilerlemek için kalan meşruiyet eksiklikleri ve adaletsizlik engellerinin aşılması gerekmektedir. Bu engellerin kademeli olarak ortadan kaldırılması gerekmektedir.^[10]

Bakış[değiştir | kaynağı değiştir]

Gerçekten de otokratların yönetmek için bir güç yapılarına ihtiyaç duyması nedeniyle, tarihsel otokrasilerle oligarşiler arasında net bir çizgi çizmek zor olabilir. Çoğu tarihsel otokrat, soylularına, tüccarlarına, askeriye, rahiplere veya diğer seçkin gruplara bağımlı olmuştur.^[16] Bazı otokrasiler, tanrısal hak iddiasıyla rasyonelleştirilir; tarihsel olarak bu genellikle Orta Çağ krallıkları için ayrılmıştır. Son yıllarda araştırmacılar, monarşilerde ve otokrasilerde hükümdarlık devri kuralları arasındaki bağlantıları ve darbe veya hükümdarlık krizlerinin sıklığı arasında önemli ilişkiler bulmuşlardır.^[17]

Douglass North, John Joseph Wallis ve Barry R. Weingast'e göre, sınırlı erişimli düzenlerde devlet, kişisel ilişkilerle bağlantılı olan küçük bir elit grubu tarafından yönetilir. Bu eliti korumak için, dışarıdaki insanların, örgütlere ve kaynaklara erişimini engeller. Otokrasi, elitin kişisel ilişkileri, egemen koalisyonu oluşturmaya devam ettiği sürece sürdürülür. Bu akademisyenler ayrıca, egemen koalisyonun daha geniş bir hale gelmeye ve kişisel olmayan ilişkilere izin vermeye başladığında, sınırlı erişimli düzenlerin açık erişimli düzenlere dönüşebileceğini öne sürerler.^[9]

Daron Acemoğlu, Simon Johnson ve James Robinson'a göre, politik gücün tahsisi, genellikle "sömürücü devletler" olarak adlandırdıkları otokrasilerin sürdürülmesini açıklar. Bu teorisyenlere göre, otokratik rejimler, ekonomik kaynakları kontrol ederek ve sömürerek güçlerini sürdürürler. Bu sistemlerdeki siyasi kurumlar, gücü ve serveti yönetici elitin ellerinde toplamaya ve kapsayıcı ekonomik ve siyasi kurumların potansiyelini bastırmaya yöneliktir. Bu durum, otokratların geniş bir nüfustan kaynakları sömürmesini ve iktidarda kalmasını sağlar. Yazarlar, kapsayıcı ekonomik ve politik kurumların oluşmasına izin veren siyasi gücün tahsisinin, otokrasilerin dönüşümünde ve demokratikleşme sürecinde kritik bir rol oynadığına dikkat çekmektedir.^[18] Onlara göre, de jure siyasi güç siyasi kurumlardan gelirken, de facto siyasi güç kaynakların dağılımına bağlıdır. Mevcut durumda siyasi güce sahip olanlar, gelecekte siyasi ve ekonomik kurumları kendi çıkarları doğrultusunda tasarlayacaklardır. Otokrasilerde, hem de jure hem de de facto siyasi güç bir kişi veya küçük bir elitin elinde yoğunlaşır ve de jure siyasi gücün de facto siyasi güç kadar yoğun olmasını sağlayacak kurumları teşvik ederler. Bu şekilde, sömürücü kurumları olan otokratik rejimler sürdürülür.

Yu-Ming Liou ve Paul Musgrave, kaynak açısından zengin otokrasilerin genellikle güçlerini sürdürmek için hedeflenen gruplara zarar vermek amacıyla antisosyal politikalar uyguladığına dair kanıtlar bulmuşlardır. Örneğin, Orta Doğu otokrasilerinde kadınların özerkliğini kısıtlamak gibi. Bu, iktidarda kalma stratejisi olarak bir taktik olarak kullanılır.^[19]

Otokrasiyi yaygınlaştırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Çin ve Rusya gibi otoriter rejimler ile Kuzey Kore gibi totaliter devletlerin "otokrasi yaygınlaştırması" adı verilen bir süreçle diğer ülkelere kendi yönetim sistemlerini teşvik etmeye çalıştığı iddia edilmiştir.^[20] Bazı akademisyenler, Çin ve Rusya'nın başarılı bir şekilde otoriter rejimi dış ülkelere getirdiği konusunda şüpheci yaklaşımlar sergilemektedir.^{[21][22][23][24]}

Diktatörlük ve otokrasi[değiştir | kaynağı değiştir]

Terimin resmi bir karakteri olmamasına rağmen, diktatörlük rejimi "otokrasi" veya "otokratik eğilim" olarak tanımlanabilir. Örneğin, 1994 yılında IFRI tarafından yayınlanan RAMSES raporu, "Uganda'da (1971-1980) Idi Amin, Orta Afrika Cumhuriyeti'nde (1965-1979) Bokassa ve Ekvator Ginesi'nde (1968-1979) Macias Nguema gibi liderlerin otokratik büyüklüğü ve acımasızlığından" bahsetmektedir.

Özellikle 20. yüzyılın sonundan itibaren Afrika bu durumdan etkilenmiştir. 2018'de Thomas Cantaloube, kıtada "1990'lı yıllardan bu yana en az yirmi dört devlet başkanının çift dönemlerinin ötesinde iktidarda kalmak için anayasaları değiştirmeye çalıştığını" belirtmektedir. İnsan Hakları İzleme kuruluşundan Anneke Van Woudenberg ise bunun "Afrika Birliği'nin artık askeri darbelerle iktidara gelen hükümetleri tanımama kararının bir sonucu olduğunu; şimdi anayasal darbelerle karşı karşıya kaldıklarını ve bu durumun genellikle karşı çıkanlara karşı bir baskıyla birlikte gerçekleştiğini" ifade etmektedir.^[25]

Tarihsel örnekler[değiştir | kaynağı değiştir]

• Roma İmparatorluğu, MÖ 27'de Augustus tarafından kurulan ve Roma Cumhuriyeti'nin sonunu getiren bir imparatorluktur. Augustus, resmi olarak Roma Senatosu'nu korurken, gerçek gücü tamamen kendisinde toplamıştır. Roma genel olarak, 180 MS'de Commodus'un imparatorluk yönetimiyle başlayana kadar huzurlu ve refah içindeydi. Üçüncü Yüzyıl Krizi, barbar istilaları, önde gelen general isyanları ve ekonomik gerilemeyle birlikte ortaya çıktı. Diocletianus ve Maximianus, Dominate olarak bilinen bir dönemde imparator kontrolünü güçlendiren otoriter liderler olarak hüküm sürdü. İmparatorluk son derece genişti ve tek bir imparator tarafından yönetmek zordu, bu nedenle Diocletianus tarafından kurulan bir tetrarşi tarafından yönetildi. Sonunda, Batı ve Doğu olmak üzere iki yarıya ayrıldı. Batı Roma İmparatorluğu, 476'da içsel huzursuzluk, ekonomik çöküş ve istilalar sonucunda Romulus Augustus'un Germen kralı Odoacer'a teslim olmasıyla çöktü.^[26] Öte yandan, Doğu Roma İmparatorluğu, Konstantinopolis'in düşmesiyle 1453 yılına kadar varlığını sürdürdü. İmparatorların Yunancadaki ana unvanları Autokrator ve Basileus'tu.
• Çin'deki Doğu Han Hanedanı'nın Dong Zhuo dönemi.^[27]
• Çarlık ve İmparatorluk Rusya'nın Çar IV. Ivan dönemi. Taç giydiği hemen sonra Ivan IV, siyasi düşmanlarını idam veya sürgün yoluyla ortadan kaldırdı ve Rus imparatorluğu üzerinde egemenlik kurdu, krallığının sınırlarını büyük ölçüde genişletti. Hükûmetini sağlamlaştırmak için Ivan, Rusya'nın sürekli ordusu olan Streltzy'yi kurdu ve Tsar'a sadık olan iki süvari bölümü geliştirdi. Ayrıca Kazaklar ve Oprichniki'yi kurdu. Son yıllarında, Ivan gücünü devirmekten korkarak kuvvetlerine Novgorod şehrini yağmalama emri verdi. Ortodoksi, Otokrasi ve Milliyetçilik ideolojisi Rusya İmparatoru I. Nikolay tarafından tanıtıldı ve Rus Devrimiyle birlikte ve Vladimir Lenin'in yükselişiyle düşüşüne kadar devam etti.^[28][29]
• Tokugawa şogunluğu, savaşan klanlar, devletler ve hükümdarlar arasındaki bir dizi çatışmayı takip eden Japon tarihindeki bir dönemdir. Tokugawa Ieyasu, üstün taktikler ve diplomasi karışımıyla Japonya'nın tamamını kontrol altına aldı ve tartışmasız şogun (Japonya'nın askeri hükümdarı) oldu. Tokugawa tarafından kurulan ve ardılları tarafından sürdürülen şogunluk, Japonya'nın sınırlarını tüm yabancı uluslara karşı kapatarak ve sakoku olarak bilinen bir izolasyon politikasıyla yönetimini sürdürdü.
• Gustav I (1523-1560), Charles XI ve Charles XII (1680-1718) dönemindeki İsveç, Gustav III ve Gustav IV Adolf (1772-1809) dönemleri boyunca tarih sahnesinde önemli bir rol oynadı. Gustav I, İsveç'in bağımsızlığını sağlayarak modern İsveç devletini kurdu. Charles XI ve Charles XII dönemleri İsveç'in güçlü monarşiyle yönetildiği bir dönemdir. Charles XI, merkezi otoriteyi güçlendirmeye odaklandı ve etkili bir yönetim kurdu. Charles XII ise askeri başarılarıyla tanınan bir hükümdardı ve Büyük Kuzey Savaşı'nda İsveç'in gücünü artırmak için mücadele etti. Gustav III dönemi ise İsveç'i aydınlanma çağına adım attığı bir dönem olarak işaret ederken, Gustav IV Adolf döneminde ise İsveç Napolyon Savaşları'nda yer aldı ve sonunda İsveç İmparatorluğu'nun sonunu getiren bir dizi savaş ve iç sorunlarla karşılaştı.^[30]
• Oldenburg Hanedanı altındaki Danimarka-Norveç.
• Napolyon Bonapart tarafından 1799-1814 yılları arasında yönetilen Fransız Cumhuriyeti ve Fransız İmparatorluğu.
• II. Abdülhamid yönetiminde 1878-1908 yılları arasında Osmanlı İmparatorluğu.^[31][32]
• Joseph Stalin ve diğer Sovyet liderlerinin görev süresindeki Sovyetler Birliği. Sovyetler Birliği, Rus İç Savaşı'nı (1917-1922) takip eden 1922'de Vladimir Lenin tarafından kuruldu ve birçok lideri otoriter olarak kabul edildi. Politik baskı Sovyetler Birliği'nin 1991'de dağılmasına kadar devam etti.
• Benito Mussolini dönemindeki Faşist İtalya.
• İmparator Hirohito ve İmparatorluk Yönetim Yardım Derneği dönemindeki Japonya İmparatorluğu.
• Adolf Hitler dönemindeki Nazi Almanyası.
• Francisco Franco dönemindeki Franco İspanyası (1939-1975).^[33]
• Suharto'nun Yeni Düzeni altındaki Endonezya (1966-1998).
• Georgios Papadopoulos'un askeri cuntası altındaki Yunanistan (1967-1974).
• Getúlio Vargas yönetimindeki Brezilya (1930-1945).
• Alfredo Stroessner hükûmeti altındaki Paraguay.
• Mao Zedong liderliğindeki Çin Halk Cumhuriyeti.
• Fidel Castro liderliğindeki Küba.

Yeni dönem[değiştir | kaynağı değiştir]

• Aile monarşisi dönemi olan Karayip'teki François Duvalier ve oğlu Jean-Claude Duvalier zamanında Haiti.
• Afrika'daki Mobutu Sese Seko diktatörlüğü altındaki Zaire.
• Hafez al-Assad ve oğlu Bashar al-Assad yönetimi altındaki Suriye.
• Muammer Kaddafi liderliğindeki Libya.
• Ruhollah Humeyni liderliğindeki İran.
• 1948'den beri Kim İl Sung ile başlayan Kim hanedanı altındaki Kuzey Kore.
• Chiang Kai-Shek liderliğindeki Tayvan.
• Alexander Lukashenko liderliğindeki Belarus.
• Cemal Abdul Nasır, Enver Sedat, Hüsnü Mübarek ve şu anda Abdel Fattah el-Sisi liderliğindeki Mısır.
• Vladimir Putin liderliğindeki Rusya Federasyonu.
• Haydar Aliyev ve oğlu İlham Aliyev yönetimi altındaki Azerbaycan.^[34]
• Recep Tayyip Erdoğan liderliği dönemindeki Türkiye Cumhuriyeti, rekabetçi otoriter rejim olarak tanımlanmaktadır.^[35]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Otoriteryanizm
• Totaliter demokrasi
• Totaliterizm

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]