William Edward Burghardt Du Bois kısa adıyla, W. E. B. Du Bois (23 Şubat 1868 - 27 Ağustos 1963), Amerikalı sosyolog. 20. yüzyılın ilk yarısında ABD'de Siyah protesto hareketinin en önemli önderidir. 1909'da Siyahları Geliştirme Ulusal Derneği'nin (NAACP) oluşturulmasına katkıda bulundu.1910-1934 arasında derneğin yayın organı Crisis'in yönetmenliğini yapmıştır.

Meslek yaşamının ilk yılları[değiştir | kaynağı değiştir]

1888'de Tennessee'nin Nashville kentinde, Siyahların gittiği Fisk Üniversitesi'nden mezun oldu. 1895'te Harvard Üniversitesi'nde doktorasını tamamladı. Doktora tezi The Suppression of the African Slave-Trade to the United States of America 1638-1870 (1638-1870 arasında ABD'ye Yönelik Afrikalı Köle Ticaretinin Yasaklanması) 1896'da yayımlandı. Doktorasını tarih dalında yapmış olmasına karşın geniş kapsamlı bir sosyal bilimler eğitimi alan Du Bois, sosyologların ırk ilişkileri konusunda kuramlar geliştirdiği bir sırada, Siyahların içinde bulunduğu mkoşullara ilişkin deneysel araştırmalar yapıyordu.On yıldan fazla ABD'deki Siyahlara ilişkin sosyolojik ilişkilerle uğraştı.Bu araştırmalarının sonucunda 1897-1914 arasında, o sırada ders verdiği Atlanta Üniversitesi'nde 16 monografi ve ABD'deki Siyah topluluğun durumuna ilişkin ilk inceleme olan The Philadelphia Negro; A Social Study; (1899; Philadelphialı Zenci; Toplumsal bir inceleme) yayımladı.Başlangıçta sosyal bilimlerin ırk sorununu çözecek bilgileri sağlayabileceğine inanıyordu, ama giderek linç, angarya, yurttaşlık haklarından yoksun bırakma, Jim Crow ırk ayrımı yasaları, ırkçı saldırılar ve çatışmalarla dolu bir ortamda toplumsal değişmenin, ancak ajitasyon ve protesto yoluyla gerçekleşebileceği sonucuna vardı.Bu yüzden de dönemin en etkin Siyah önderi olan ve uzlaşmacı bir felsefe aşılayan Booker T. Washington Siyahların ırk ayrımını şimdilik kabul etmelerini öneriyor, çok çalışıp ekonomik kazanç sağlayarak yükselmeleri gerektiğini, böylelikle beyazların saygısını kazanacaklarını ileri sürüyordu.Du Bois 1903'te yayımlanan ünlü kitabı The Souls of Black Folk (Siyah İnsanların Ruhları) Washington'ın stratejisinin Siyah insanı baskıdan kurtarmaya değil, yalnızca bu baskının sürmesine hizmet edeceğini ileri sürdü.Bu eleştiri Siyah aydınlar arasında Booker T. Washington'a karşı muhalefeti netleştirdi.Böylece Siyah topluluğun önderleri iki kanatta kutuplaştı:Washington'ın tutucu yandaşları ve radikal muhalifleri.

İki yıl sonra 1905'te, Du Bois, temelde Booker T. Washington'ın programına saldırmayı amaçlayan Niyagara Hareketi'nin kurucu önderliğini üstlendi. 1909'a değin yılda bir kez toplanan bu küçük örgüt, iç kavgalar ve Washington'ın muhalefeti nedeniyle gücünü önemli ölçüde yitirdi. Ama 1909'da kurulan, bütün ırkların üyelerine açık NAACP'nin ideolijik öncüsü ve doğrudan esin kaynağı olarak önem kazandı. NAACP'nin kurulmasında etkin rol oynayan Du Bois, derneğin araştırma müdürü ve dergisi Crisis'in yayın yönetmeni oldu. 1910-1934 arasında, Siyah protesto hareketinin propagandacısı olarak orta sınıftan Siyahlar ile ilerici beyazlar arasında eşi görülmemiş bir nüfuz sağladı.

Ham Niyagara Hareketi'nde, hem de NAACP içinde temel olarak ırklar arasında birleşme yanlısı bir tutum takınmakla birlikte, düşüncelerinde ayrılıkçı-milliyetçi eğilimler değişen derecelerde de olsa, her zaman kendini gösterdi. The Souls of Black Folk'ta Siyah Amerikalıların içinde bulunduğu ikiliği şöyle dile getirdi:

Kişi her zaman ikiliğini hisseder:Bir Amerikalı, bir Zenci; iki ruh, iki düşünce, iki uzlaşmaz çekişme; tek bir Siyah bedende çatışan iki ideal, yalnızca bu bedenin ayrılmaz gücü onu parçalara ayırıp dağılmaktan korur... O kişi, lanetlenmeksizin, hemcinslerinin hakaretine uğramaksızın, Fırsat'ın kapıları yüzüne çarpılmaksızın bir insanın hem Zenci, hem de bir Amerikalı olabilmesini arzular

Siyah milliyetçiliği ve sosyalizm[değiştir | kaynağı değiştir]

Du Bois'nin Siyah milliyetçiliği çeşitli biçimler almıştır.Bunlardan birincisi ve en ağır basanı, önde gelen savunucularından olduğu Panafrikanizmdi. Bu görüşe göre, Afrika kökenli bütün insanların çıkarları ortaktı ve özgürlük mücadelesinde birlikte çalışmaları gerekirdi. 1900'de Londra'da toplanan ilk Panafrika Konferansı'nın önderi olan Du Bois, 1919-1927 arasında düzenlenen dört Panafrika Kongresi'nin (PAC) de mimarı oldu. Dile getirdiği ikinci bir milliyetçililik kültürel nitelikliydi. Crisis'in yayın yönetmeni sıfatıyla Siyah edebiyatının ve sanatının gelişimini özendirdi ve okurlarını Siyahtaki Güzellik'i görmeye çağırdı. Du Bois'nin Siyah milliyetçiliğinin üçüncü bir biçimi Siyahların, ekonomideki ırk ayrımına ve Siyahların yoksulluğuna karşı bir silah olarak, üretici ve tüketici kooperatiflerinden oluşan bir grup ekonomisi geliştirmeleri gerektiği yolundaki inancında görülür. Du Bois'nin 1930'lardaki ekonomik bunalım sırasında özellikle önem kazanan bu görüşü, NAACP içinde ideolojik bir çatışmanın ortaya çıkışını hızlandırmıştır.

Du Bois 1934'te NAACP'yi kitlelerin sorunlarını göz ardı edip Siyah burjuvazinin çıkarlarına hizmet etmekle suçlayarak bu örgütten ve Crisis'in yayın yönetmenliğinden ayrıldı. Kooperatfilere duyduğu ilgi, milliyetçiliğinin Marksist eğilimlerinden kaynaklanan bir parçasıydı. 20. yüzyıla girerken Du Bois, Siyah kapitalizmini ve Siyah girişimcilerin Siyahlarca desteklenmesini savunmuştu. Ama 1905 dolaylarında sosyalist öğretilere eğilim gösterdi. 1912'de, yalnızca kısa bir süre için Sosyalist Parti üyesi olduysa da, Marksizme ölünceye değin yakınlık duydu.

NAACP'den ayrıldıktan sonra Atlanta Üniversitesi'ne dönerek sonraki 10 yılını öğretim ve araştırmaya adadı. 1940'ta Atlanta Üniversitesi'nin ırk ve kültür dergisi Phylon'u kurdu.1945'te, genel yayın yönetmenliğine getirildiği, tasarı halindeki bir Siyah ansiklopedisinin hazırlık cildini yayımladı. Ayrıca, bu dönemde iki önemli kitap yazdı. Black Reconstruction: An Essay Toward a History of the Part Which Black Folk Played in the Attempt to Reconstruct Democracy in America, 1860-1880 (1935; Siyahların Yeniden İnşası: Amerika'da Demokrasinin Yeniden İnşası Girişiminde Siyah Halkın Oynadığı Rolün Tarihine Yönelik Bir Deneme, 1860-1880), Amerikan İç Savaşı sonrasında Birlik'ten ayrılan Güney eyaletlerinin Kongre'nin isteklerine uygun olarak yeniden örgütlendiği Yeniden İnşa Döneminin (1865-1877) önemli bir Marksist yorumuydu. Bu yapıtın asıl önemi ise, Amerikan tarihinin bu kritik döneminde Siyahların hakkında var olan bilgilerden ilk kez bir senteze varmasındaydı. 1940'ta De Bois'nin, Dusk of Dawn:An Essay Toward an Autobiography of a Race Concept (Şafağın Alacakaranlığı: Irk kavramının Otobiyografisine Yönelik Bir Deneme)adlı kitabı yayımlandı. Du Bois bu parlak yapıtında kendi meslek yaşamı aracılığıyla, Siyah-beyaz çatışmasının değişen ve karmaşık yanlarını gözler önüne serdi; Afrika ve Afroamerikan özgürlük mücadelelerindeki kendi rolünü açıkladı.

Atlanta Üniversitesi'nde geçirdiği bu verimli 10 yılın ardından bir kez daha NAACP'de bir araştırma görevine geldi. NAACP ile bu kısa bağlantısı ikinci bir şiddetli çatışma ile 1948'de sona erdi. Du Bois bundan sonra siyasi görüşlerinde va yazılarında sürekli sola kaydı. Sovyet yanlısı görülen Du Bois, 1951'de yabancı bir devletin gayriresmî ajanı olmakla suçlandı. Federal yargıç beraatına karar verdiyse de, artık ABD hakkında her zamankinden de büyük bir düş kırıklığına uğramıştı. 1958'de Lenin Barış Ödülü'nü aldı. 1961'de Komünist Parti'ye giren ve ABD'den ayrılıp Gana'ya yerleşen Du Bois bir yıl kadar sonra Amerikan vatandaşlığını reddetti.

Yayımlanan başlıca iki yaşamöyküsü Francis L. Broderick'in W.E.B. Du Bois: Nrgro Leader in a Time of Crisis'i (1959; W.E.B. Du Bois: Bunalım Zamanının Zenci Önderi) ve Elliot M. Rudwick'in W.E.B. Du Bois: Propagandist of the Negro Protest'idir (1968; W.E.B. Du Bois: Zenci Protestosunun Propagandacısı)