Sakız Adalı Oenopides (Grekçe: Οἰνοπίδης ὁ Χῖος, yaklaşık MÖ 490, Chios - 420), MÖ 450 civarında yaşamış eski bir Yunan geometrici ve astronom.

Hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Sakız adası (Chios) olan doğum yeri ve MÖ 490 civarında doğmuş olması dışında Oenopides'in yaşamı hakkında sınırlı bilgi bilinmektedir.^[1] Oenopides'in Atina'da zaman geçirdiğine inanılmaktadır, ancak bunu destekleyecek sadece ikinci derece kanıtlar vardır. Platon, ondan Erastae: Felsefe Üzerine Bir Diyalog (İngilizce: Erastae: A Dialogue On Philosophy) adlı eserinde bahseder ve onu Atina'ya yerleştirir.^[2] Aynı kitabın İngilizce tercümesi, Oenopides'in yaşamının diğer bir yönünü (dipnot 3'te) ortaya koymaktadır; bu detay ise, bazı Mısırlı rahipler vasıtasıyla Astronomi ve Geometri sanatındaki bilgilerini zenginleştirmek için Mısır'a yaptığı seyahattir.^[2]

Çalışmaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Astronomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir gök bilimci olarak Oenopides'in ana başarısı, göksel ekvator düzlemi ile burç (gökyüzündeki Güneş'in yıllık yolu) arasındaki açıyı belirlemesiydi. Bu açıyı 24° olarak buldu. Gerçekte bu, Dünya ekseninin eğimini ölçmek anlamına geliyordu. Oenopides'in sonucu, Eratosthenes bunu daha büyük bir hassasiyetle ölçene kadar iki yüzyıl boyunca standart değer olarak kaldı.^[3]

Oenopides ayrıca Büyük Yılın (İngilizce: Great Year) değerini, yani hem tam sayı yıl sayısına hem de tam sayı ay sayısına eşit olan en kısa zaman aralığını belirledi. Güneş ve Ay'ın göreceli konumları her Büyük Yıldan sonra kendilerini tekrar ettiğinden, bu güneş ve ay tutulmalarını tahmin etmek için bir yol sunar. Gerçek uygulamada bu sadece yaklaşık olarak doğrudur, çünkü yılın uzunluğu ile ayın oranı herhangi bir basit matematiksel kesire tam olarak uymamaktadır ve ayrıca ay yörüngesi sürekli olarak değişmektedir.

Oenopides, Büyük Yılı 730 aya karşılık gelen 59 yıl olarak koydu. Bu iyi bir yaklaşımdı, ancak mükemmel değildi, çünkü 59 yıl (yıldız yılı) 21550.1 güne eşitken 730 ay (kavuşum ayı) 21557.3 güne eşittir. Bu nedenle fark yedi gündür. Ek olarak, Ay yörüngesinde enterferans yaratan değişimler vardır. Bununla birlikte, 59 yıllık bir dönemin avantajı, Güneş'in etrafındaki birkaç gezegenin tam sayıdaki yörünge dönüşlerine oldukça yakın olmasıydı, bu da onların göreceli konumlarının her bir Büyük Yıl döngüsünü tekrarladığı anlamına geliyordu. Oenopides'ten önce, 8 güneş yıllık (=99 ay) Büyük Yıl kullanılıyordu . Oenopides'ten kısa bir süre sonra, MÖ 432'de Meton ve Euctemon, 223 aya (Saros periyodu denilen) eşit olan 18 yılın daha iyi değerini keşfettiler.

Aydaki bir kratere onuruna onun adı verilmiştir.^[4]

Geometri[değiştir | kaynağı değiştir]

Oenopides'in bir gök bilimci olarak yenilikleri esas olarak pratik konularla ilgili olsa da, bir geometrici olarak, geometriyi daha yüksek teorik saflık standartlarına uygun hale getirme görevini kendisine veren bir teorisyen ve metodolog gibi görünmektedir. Böylece, 'teoremler' ve 'problemler' arasındaki ayrımı ortaya koydu: her ikisi de bir alıştırmanın çözümüyle ilgili olsa da, bir teorem, daha ileri teorinin temeli olarak kullanılacak teorik bir yapı taşı olması amaçlanırken, bir problem yalnızca devamı veya önemi olmayan izole bir egzersizdir.

Görünüşe göre Oenopides, geometrik yapıların pergel ve cetvelden başka bir araç kullanmaması gerektiği kuralının da yazarıydı. Bu bağlamda adı, düzlem geometrinin iki özel temel yapısına bağlıdır: ilki, verilen bir noktadan, verilen bir düz çizgiye dik olan düz bir çizgi çizmek ve ikincisi ise, verilen bir düz çizgi üzerinde ve üzerindeki verilen bir noktada, verilen bir doğrusal açıya eşit bir doğrusal açı oluşturmak.

Elemanlar I. Kitap Önerme 12 (verilen bir noktadan bir düz çizgiye dik çizgi çizmek)[değiştir | kaynağı değiştir]

• Verilen sonsuz düz çizgi üzerinde ${\displaystyle A}$ ve ${\displaystyle B}$ iki nokta olsun.
• ${\displaystyle C}$ verilen çizgi üzerinde olmayan, verilen bir nokta olsun.
• ${\displaystyle D}$, ${\displaystyle AB}$ üzerinde olmayan ve ${\displaystyle C}$’nin diğer tarafında yer alan bir nokta olsun.
• ${\displaystyle C}$ noktası merkez ve ${\displaystyle CD}$ yarıçap olmak üzere bir ${\displaystyle BDG}$ dairesi çizelim.
• ${\displaystyle EG}$ düz çizgisini ${\displaystyle F}$ noktasında ikiye böleriz.
• ${\displaystyle CG}$, ${\displaystyle CF}$ ve ${\displaystyle CE}$ düz çizgi parçalarını oluşturmak için ${\displaystyle C}$’den ${\displaystyle G}$, ${\displaystyle F}$ ve ${\displaystyle E}$’nin her birine çizgi parçaları çizeriz.
• O zaman ${\displaystyle CF}$ doğrusu, verilen ${\displaystyle C}$ noktasında verilen sonsuz düz ${\displaystyle AB}$ çizgisine diktir.

İspat:

• ${\displaystyle C}$, ${\displaystyle BCD}$ çemberinin merkezi olduğundan, Kitap I Önerme 15:Daire'ye göre ${\displaystyle GC=CE}$'dir.
• ${\displaystyle EG}$ ikiye bölündüğü için ${\displaystyle GF}$ = ${\displaystyle HE}$'dir.
• Böylece, ${\displaystyle GC}$ = ${\displaystyle CE}$ ve ${\displaystyle GF}$ = ${\displaystyle FE}$ ve ${\displaystyle FH}$ ortak olduğundan, Üçgende Kenar-Kenar Eşitliği ile ${\displaystyle \Delta CFG}$ = ${\displaystyle \Delta EFG}$'dir.
• Bu nedenle ${\displaystyle \angle CFG}$ = ${\displaystyle \angle CFE}$'dir.
• Dolayısıyla ${\displaystyle CF}$, komşu açıları birbirine eşit hale getiren düz bir çizgi üzerinde çizilen düz bir çizgidir.
• Böylece, Kitap I Önerme 10: Dik Açı'dan ${\displaystyle \angle CFG}$ ve ${\displaystyle \angle CFE}$'nin her birinin dik açı olduğu sonucu çıkar.
• Böylece, ${\displaystyle CF}$ düz çizgisi, verilen ${\displaystyle C}$ noktası boyunca verilen sonsuz düz ${\displaystyle AB}$ çizgisine dik açıda çizilmiştir.

Elemanlar I. Kitap Önerme 23 (verilen bir doğrusal açıya eşit bir doğrusal açı oluşturmak)[değiştir | kaynağı değiştir]

• Verilen ${\displaystyle AB}$ düz çizgisi üzerinde bir ${\displaystyle A}$ noktası verilsin ve ${\displaystyle \angle DCE}$ verilen doğrusal bir açı olsun, burada ${\displaystyle D}$ ve ${\displaystyle E}$ noktaları, açıyı sınırlayan düz çizgiler üzerindeki herhangi birer noktadır (her iki tarafta bir tane).
• Daha sonra ${\displaystyle F}$, ${\displaystyle AB}$ üzerinde ve ${\displaystyle CE}$ = ${\displaystyle AF}$, ${\displaystyle CD}$ = ${\displaystyle AG}$ ve ${\displaystyle DE}$ = ${\displaystyle GF}$ olacak şekilde ${\displaystyle \Delta AFG}$ oluşturabiliriz.
• ${\displaystyle \angle GAF}$ gerekli olan açıdır.

İspat:

• Üçgenlerin her üç kenarı da eşit olduğu için üçgenlerin iç açıları da eşittir.
• Böylece, ${\displaystyle AB}$ düz çizgisi üzerindeki ${\displaystyle A}$ noktasında ${\displaystyle \angle GAF}$ için ${\displaystyle \angle GAF}$ = ${\displaystyle \angle ECD}$'dir.

Oenopides'e atfedilen çeşitli görüşler[değiştir | kaynağı değiştir]

Oenopides'e çeşitli alanlardaki birkaç görüş daha atfedilir:

• Her yaz Nil'in su baskınına ilişkin bir açıklama yaptığı söylenir. Derin kuyulardaki su sıcaklığının gözlemlerine dayanarak, yanlış bir şekilde yeraltı suyunun aslında yazın kışın olduğundan daha soğuk olduğu sonucuna varmış gibi görünmektedir. Kışın yağmur yağdığında ve toprağa sızdığında, topraktaki ısı nedeniyle kısa süre sonra tekrar buharlaşırdı. Bununla birlikte, yerdeki suyun sözde daha soğuk olduğu yaz aylarında, daha az buharlaşma olacaktır. Aksi takdirde nem fazlalığının taşınması gerekirdi, bu da Nil'in taşmasına neden olur.^[5]
• Oenopides'e, daha önce Güneş'in Samanyolu boyunca hareket ettiği görüşü atfedilir. Ancak mitolojik bir figür olan Thyestes'in, kardeşi Atreus tarafından akşam yemeğinde kendi oğluna nasıl servis edildiğini görünce Güneş o kadar dehşete kapıldı ki rotasını terk etti ve onun yerine Zodyak'a geçti.
• Oenopides'in evreni yaşayan bir organizma, Tanrı veya İlahi olanın ruhu olarak kabul ettiği söylenir.
• Ayrıca havayı ve ateşi evrenin ilk prensipleri olarak gördüğü söylenir.^[6]

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Kouremenos, T. (2011). Oenopides of Chios and the Derveni Papyrus. Rheinisches Museum für Philologie, 154(H. 3/4), ss. 241-255.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• István M. Bodnár (2007), Oenopides of Chius: A survey of the modern literature with a collection of the ancient testimonia (PDF), Berlin, 9 Haziran 2007 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi, preprint 327 of the Max Planck Institute for the History of Science 
• Ivor Bulmer-Thomas, Charles Coulston Gillispie (Ed.), "'Oenopides of Chios'" (PDF), Dictionary of Scientific Biography, 18 cilt; New York (1970-1990), 10, ss. 179-182, 7 Şubat 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi 
• Kurt von Fritz, 'Oinopides', @ Paulys Realencyclopädie der Classischen Altertumswissenschaft, G. Wissowa, ed. (51 cilt; 1894–1980) cilt 17 (1937) sütun 2258-2272 (Almanca).