Jan ya da Johannes Swammerdam (12 Şubat 1637 - 17 Şubat 1680) Hollandalı bir biyolog ve mikroskopisttir. Böcekler üzerine yaptığı çalışmalar, bir böceğin yaşamı boyunca geçirdiği çeşitli evrelerin - yumurta, larva, pupa ve yetişkin - aynı hayvanın farklı biçimleri olduğunu göstermiştir. Anatomik araştırmalarının bir parçası olarak kas kasılması üzerine deneyler yaptı. 1658'de kırmızı kan hücrelerini gözlemleyen ve tanımlayan ilk kişi oldu. Mikroskobu diseksiyonlarda kullanan ilk kişilerden biriydi ve teknikleri yüzlerce yıl boyunca yararlı olmaya devam etti.

Eğitimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Johannes Swammerdam 15 Şubat 1637'de Oude Kerk, Amsterdam'da vaftiz edildi. Babası Jan (veya Johannes) Jacobsz (-1678) bir eczacı ve dünyanın dört bir yanından amatör bir mineral, sikke, fosil ve böcek koleksiyoncusuydu. Babası 1632 yılında Weesp'te Baartje Jans (-1660) ile evlendi.^[1] Çift Montelbaanstoren'in karşısında, limanın, Hollanda Batı Hindistan Şirketinin merkezinin ve amcasının çalıştığı depoların yakınında yaşıyordu. Çocuklarından bazıları Valon kilisesine gömülmüştür, aynı şekilde Jan'ın kendisi (hiç evlenmemiştir) ve babası da orada gömülüdür.^[2]

Swammerdam gençliğinde babasına koleksiyonunun bakımı için yardım etmişti. Babasının teoloji okumasını istemesine rağmen Swammerdam 1661'de Leiden Üniversitesinde tıp okumaya başladı. Johannes van Horne ve Franciscus Sylvius'un rehberliğinde çalıştı. Öğrenci arkadaşları arasında Frederik Ruysch, Reinier de Graaf, Ole Borch, Theodor Kerckring, Steven Blankaart, Burchard de Volder, Ehrenfried Walther von Tschirnhaus ve Niels Stensen vardı. Swammerdam tıp eğitimi alırken kendi böcek koleksiyonunu oluşturmaya başladı.^[3]

Swammerdam 1663 yılında çalışmalarına devam etmek üzere Fransa'ya taşındı.^[4] Saumur Protestan Üniversitesinde Tanaquil Faber'in rehberliğinde bir yıl eğitim gördü. Daha sonra Paris'te Melchisédech Thévenot'nun bilim akademisinde eğitim gördü. 1665 yılında Hollanda Cumhuriyeti'ne döndü ve diseksiyon yapan ve bulgularını yayınlayan bir grup hekime katıldı. Swammerdam 1666 ve 1667 yılları arasında Leiden Üniversitesinde tıp eğitimini tamamladı; De respiratione usuque pulmonum başlığı altında yayınlanan solunum mekanizması üzerine teziyle 1667 yılında van Horne'un yanında tıp doktoru unvanını aldı.^[3]

Van Horne ile birlikte uterusun anatomisini araştırdı. Bu araştırmanın sonucu 1672 yılında Miraculum naturae sive uteri muliebris fabrica başlığı altında yayımlandı. Swammerdam, Reinier de Graaf'ı, kendisinin ve Van Horne'un yumurtalık ve yumurtaların önemine ilişkin daha önce yaptıkları keşiflerden kendine pay çıkarmakla suçladı. Mum enjeksiyon teknikleri ve Johannes Hudde tarafından yapılan tek mercekli bir mikroskop kullanmıştır.

Böcekler üzerine araştırmalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Swammerdam tıp okurken böcekleri incelemeye başlamış ve doktor olduktan sonra da böcekler üzerine yoğunlaşmıştır. Babası geçimini sağlaması için baskı yapsa da Swammerdam yılmadı ve 1669'un sonlarında Historia insectorum generalis ofte Algemeene verhandeling van de bloedeloose dierkens'i (Böceklerin Genel Tarihi ya da Küçük Kansız Hayvanlar Üzerine Genel İnceleme) yayımladı. Bu eser, Fransa'da ve Amsterdam çevresinde topladığı böcekler üzerine yaptığı çalışmaları özetlemektedir. Böceklerin iç anatomiden yoksun, kusurlu hayvanlar olduğu yönündeki Aristotelesçi görüşe karşı çıkmıştır.^[3] Yayının ardından babası tüm mali desteğini geri çekti.^[5] Sonuç olarak Swammerdam, kendi araştırmalarını finanse etmek için en azından ara sıra doktorluk yapmak zorunda kaldı. Amsterdam'da hastanede ölenlerin cesetlerini incelemek için izin aldı.^[6]

Swammerdam üniversitedeyken zamanının dini ve felsefi fikirleriyle derinlemesine ilgilendi. Tanrı'nın bazı canlıları yarattığını ama böcekleri yaratmadığını savunan kendiliğinden oluşumun ardındaki fikirlere kategorik olarak karşı çıkmıştır. Swammerdam bunun, evrenin bazı bölümlerinin Tanrı'nın iradesinin dışında bırakıldığı anlamına geleceğini savundu. Swammerdam bilimsel çalışmasında, Tanrı'nın yaratışının zaman içinde gerçekleştiğini ve bunun tekdüze ve istikrarlı olduğunu kanıtlamaya çalıştı. Swammerdam, doğa felsefesi Hollandalı entelektüeller tarafından geniş ölçüde benimsenmiş olan René Descartes'tan çok etkilenmiştir. Discours de la Methode'da Descartes doğanın düzenli olduğunu ve sabit yasalara uyduğunu, dolayısıyla doğanın rasyonel olarak açıklanabileceğini savunmuştu.^[7]

Swammerdam, tüm canlıların yaratılışının ya da neslinin aynı yasalara uyduğuna ikna olmuştu. Üniversitede erkek ve kadınların üreme organlarını inceledikten sonra böceklerin oluşumunu incelemeye koyuldu. Kral arının aslında bir kraliçe arı olduğunu keşfettikten sonra kendini böcekleri incelemeye adamıştı. Swammerdam bunu biliyordu çünkü yaratığın içinde yumurtalar bulmuştu. Ancak bu bulgusunu yayınlamadı. Swammerdam, Matthew Slade ve Paolo Boccone ile yazışmış ve Willem Piso, Nicolaas Tulp ve Nicolaes Witsen tarafından ziyaret edilmiştir.^[8] Thévenot eşliğinde Cosimo III de' Medici'ye devrim niteliğinde bir keşif daha gösterdi. Bir tırtılın içinde kelebeğin uzuvları ve kanatları görülebiliyordu (günümüzde hayali disk olarak adlandırılır).

Swammerdam aynı yılın sonlarında Böceklerin Genel Tarihi ya da Kansız Hayvanlar Üzerine Genel İnceleme'yi yayınladığında, sadece böceklerin iç anatomiden yoksun olduğu fikrini ortadan kaldırmakla kalmamış, aynı zamanda böceklerin kendiliğinden oluştuğu ve yaşam döngülerinin bir metamorfoz olduğu şeklindeki Hristiyan düşüncesine de saldırmıştır.^[9] Swammerdam tüm böceklerin yumurtadan çıktığını ve uzuvlarının yavaşça büyüyüp geliştiğini savunmuştur. Dolayısıyla böcekler ile sözde yüksek hayvanlar arasında bir ayrım yoktu. Swammerdam "kaba hatalara" savaş açmıştı ve ona göre böceklerin sembolik yorumu, yüce mimar olan Tanrı'nın gücüyle bağdaşmıyordu.^[10] Bu nedenle Swammerdam, on yedinci yüzyıldaki metamorfoz kavramını - bir böceğin farklı yaşam evrelerinin (örneğin tırtıl ve kelebek) farklı bireyleri^[11] veya bir hayvan türünden diğerine ani bir değişimi temsil ettiği fikrini - ortadan kaldırmıştır.^[12]

Spiritüellik[değiştir | kaynağı değiştir]

Swammerdam bir vicdan krizi yaşadı; babası böcekleri incelemeyi reddetti. Bilimsel araştırmalarının Yaratıcı'ya bir övgü olduğuna inanırken, merak putuna tapıyor olabileceğinden korkmaya başladı. Swammerdam 1673 yılında kısa bir süreliğine Flaman mistik Antoinette Bourignon'un etkisi altına girdi. Mayıs sineği üzerine yazdığı Ephemeri vita başlıklı 1675 tarihli risalesi dindar şiirler içeriyor ve dini deneyimlerini belgeliyordu.^[5] Swammerdam, Almanya'nın Nordstrand kentinde Bourignon'un tarikatının kollarında teselli buldu. Swammerdam, Nicolas Steno'nun annesini ziyaret etmek için Kopenhag'a gitti, ancak 1676'nın başlarında Amsterdam'a geri döndü. Henry Oldenburg'a yazdığı bir mektupta, "Hiçbir zaman bu günlerdeki kadar meşgul olmadım ve tüm mimarların şefi çabalarımı kutsadı" diye açıklıyordu.^[13]

Bybel der natuure[değiştir | kaynağı değiştir]

Dini krizi, bilimsel araştırmalarını sadece kısa bir süreliğine kesintiye uğrattı ve 43 yaşında erken ölümüne kadar ana eseri olacak eser üzerinde çalıştı. Bu eser 1680'de öldüğünde basılmamıştı ve ölümünden sonra 1737'de Leiden Üniversitesi profesörü Herman Boerhaave tarafından Bybel der natuure adıyla yayımlandı.^[14][15] Tüm böceklerin incelenmeye değer olduğuna inanan Swammerdam, mikroskop ve diseksiyon kullanarak elinden geldiğince çok sayıda böcek hakkında epik bir inceleme derlemişti. Marcello Malpighi'den esinlenen Swammerdam, De Bombyce'de ipek böceklerinin, mayıs sineklerinin, karıncaların, geyik böceklerinin, peynir akarlarının, arıların ve diğer birçok böceğin anatomisini anlatmıştır. Swammerdam'ın bilimsel gözlemleri, yüce yaratıcı Tanrı'nın varlığıyla beslenmiştir.^[16] Swammerdam'ın bit övgüsü bir klasik haline geldi:

İşte size bir bitin anatomisinde Tanrı'nın Her Şeye Gücü Yeten Parmağı'nı sunuyorum: burada mucize üstüne mucize bulacak ve Tanrı'nın bilgeliğinin en ufak bir noktada açıkça tezahür ettiğini göreceksiniz.^[7]

Arılar üzerine araştırmalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Biblia naturae'de, çağdaşlarının kraliçe arıyı yanlışlıkla erkek olarak tanımladıklarının ilk görsel kanıtı yayınlandı.^[17] Swammerdam ayrıca kraliçe arının koloninin tek annesi olduğuna dair kanıtlar da sunmuştur.^[18] Swammerdam beş yıl boyunca yoğun bir arıcılık faaliyeti yürütmüştü. Erkek arıların erkeksi olduğunu ve iğnelerinin bulunmadığını tespit etmiştir. Swammerdam işçi arıları "doğal hadım" olarak tanımlamıştır, çünkü onlarda yumurtalık tespit edememiş, ancak onları dişi doğasına daha yakın olarak tanımlamıştır. Swammerdam, kraliçe arının üreme organlarının mikroskopla gözlemlenen bir çizimini yapmıştır.^[19] Antik çağlardan beri kraliçe arının erkek olduğu ve kovanı yönettiği iddia edilmekteydi. İlk olarak 1586 yılında Luis Mendez de Torres kovanın bir dişi tarafından yönetildiği bulgusunu yayınlamış, ancak Torres kraliçenin kolonideki diğer tüm arıları bir "tohum" aracılığıyla ürettiğini savunmuştu. 1609'da Charles Butler erkek arıların cinsiyetini erkek olarak kaydetmiş, ancak yanlışlıkla işçi arılarla çiftleştiklerine inanmıştır. Swammerdam'ın ana arının iç anatomisi üzerine yaptığı çizim ancak 1737 yılında yayınlanmıştır.^[18] Petek geometrisi çizimi ilk olarak Biblia naturae'de yayınlanmış, ancak Giacomo Filippo Maraldi tarafından 1712 tarihli kitabında referans gösterilmiştir.^[20] Swammerdam'ın arılar üzerine yaptığı araştırmanın detayları başka yerlerde de yayınlanmıştı çünkü bulgularını diğer bilim insanlarıyla yazışarak paylaşmıştı. Diğerlerinin yanı sıra, Swammerdam'ın araştırmasına Nicolas Malebranche tarafından 1688 yılında atıfta bulunulmuştu.^[13]

Kaslar üzerine araştırmalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Biblia naturae'de Swammerdam'ın kaslar üzerine yaptığı araştırma yayımlandı. Swammerdam, kas kasılmalarından 'hareketli ruhların' sorumlu olduğu fikri olan baloncu teorinin çürütülmesinde kilit bir rol oynamıştır. Yunan hekim Galen tarafından desteklenen bu düşünceye göre sinirlerin içi boştu ve içlerinden geçen ruhların hareketi kasların hareketini sağlıyordu.^[21] René Descartes bu fikri bir hidrolik modeline dayandırarak ilerletmiş, ruhların sıvılara ya da gazlara benzediğini öne sürmüş ve onları 'hayvan ruhları' olarak adlandırmıştır.^[21] Descartes'ın refleksleri açıklamak için kullandığı modelde, ruhlar beynin ventriküllerinden sinirlere ve oradan da kaslara akarak kasları harekete geçiriyordu.^[21] Bu hipoteze göre kaslar, içlerine akan hayvan ruhları nedeniyle kasıldıklarında daha da büyüyecekti. Swammerdam bu fikri test etmek için kesilmiş kurbağa uyluk kasını, ucunda az miktarda su bulunan hava geçirmez bir şırıngaya yerleştirdi.^[21] Böylece kas kasıldığında hacminde bir değişiklik olup olmadığını suyun seviyesindeki değişikliği gözlemleyerek belirleyebildi (sağdaki resim).^[21] Swammerdam siniri tahriş ederek kasın kasılmasına neden olduğunda, su seviyesi yükselmedi, aksine çok az miktarda alçaldı; bu da kasın içine hava veya sıvı akmadığını gösterdi.^[21] Sinir uyarımının harekete yol açtığı fikri, davranışın uyaranlara dayandığı fikrini ortaya koyarak sinirbilim için önemli sonuçlar doğurmuştur.^[21]

Swammerdam'ın araştırması yayınlanmadan önce, Swammerdam'ı Amsterdam'da ziyaret etmiş olan Nicolas Steno tarafından referans alınmıştı. Swammerdam'ın araştırması, Steno'nun Biblia naturae'de atıfta bulunulan Elements of Myology'nin ikinci baskısını 1669'da yayınlamasından sonra sona ermiştir.^[22] Steno'nun Malpighi'ye yazdığı 1675 tarihli bir mektup, Swammerdam'ın kas kasılması üzerine bulgularının onun bilinç krizine neden olduğunu düşündürmektedir. Steno, Malpighi'ye Swammerdam'ın deneyler için yaptığı çizimleri göndererek, "bu konuda bir inceleme yazdığında onu yok etti ve sadece bu şekilleri korudu. Tanrı'yı arıyor ama henüz Tanrı'nın Kilisesi'nde değil." dedi.^[23]

Miras[değiştir | kaynağı değiştir]

Swammerdam, babasıyla birlikte 27 çekmeceli dolapta 6.000 obje topladı. Swammerdam'ın Historia insectorum generalis adlı eseri ölmeden önce yaygın olarak biliniyor ve alkışlanıyordu. Ölümünden iki yıl sonra 1680'de Fransızcaya, 1685'te de Latinceye çevrildi. Historia insectorum 1705'in yazarı John Ray, Swammerdam'ın yöntemlerini "hepsinin en iyisi" olarak övmüştür.^[13] Swammerdam'ın böcekler ve anatomi üzerine yaptığı çalışmalar önemli olsa da birçok güncel tarih onu keşifleri kadar yöntemleri ve mikroskop kullanma becerisiyle de hatırlamaktadır. Örneklerin incelenmesi, korunması ve diseksiyonu için, kan damarlarının görüntülenmesini kolaylaştırmak için balmumu enjeksiyonu da dahil olmak üzere yeni teknikler geliştirmiştir. İçi boş insan organlarının hazırlanması için icat ettiği bir yöntem daha sonra anatomi alanında çokça kullanıldı.^[6] Avrupa'daki çağdaşlarıyla yazışmış ve arkadaşları Gottfried Wilhelm Leibniz ve Nicholas Malebranche onun mikroskobik araştırmalarını kendi doğa ve ahlak felsefelerini kanıtlamak için kullanmışlardır.^[13] Ancak Swammerdam, Tanrı'nın büyük tasarımının Güneş Sistemi'nin mekaniğinde, mevsimlerde, kar tanelerinde ve insan gözünün anatomisinde tespit edildiği 18. yüzyılın doğal teolojisini müjdelemekle de anılmaktadır.^[13] Entomolojik çalışmalarının T. Floyd tarafından yapılan İngilizce çevirisi 1758 yılında yayınlanmıştır.^[6]

Jan Swammerdam'ın özgün bir portresi günümüze ulaşmamıştır.^[24]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Çalışmaları[değiştir | kaynağı değiştir]

• Bybel der Natuure (Almanca). Utrecht: Otto de Vries. 1693. 

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Cobb M. 2002. Exorcizing the animal spirits: John Swammerdam on nerve function. Nature Reviews, Volume 3, Pages 395–400.
• Winsor, Mary P. "Swammerdam, Jan." Dictionary of Scientific Biography. 1976
• Cobb, Matthew. "Reading and writing The Book of Nature: Jan Swammerdam (1637–1680)." Endeavour. Vol. 24(3). 2000.
• O'Connell, Sanjida. "A silk road to biology." The Times. May 27, 2002.
• Hall, Rupert A. From Galileo to Newton 1630–1720R. &R. Clark, Ltd., Edinburgh: 1963.
• Jorink, Eric. "'Outside God there is Nothing': Swammerdam, Spinoza, and the Janus-Face of the Early Dutch Enlightenment." The Early Enlightenment in the Dutch Republic, 1650–1750: Selected Papers of a Conference, Held at the Herzog August Bibliothek Wolfenbüttel, 22–23 March 2001. Ed. Wiep Van Bunge. Leiden, The Netherlands: Brill Academic Publishers, 2003. 81–108.
• Fearing, Franklin. "Jan Swammerdam: A Study in the History of Comparative and Physiological Psychology of the 17th Century." The American Journal of Psychology 41.3 (1929): 442–455
• Ruestow, Edward G. The Microscope in the Dutch Republic: The Shaping of Discovery. New York: Cambridge University Press, 1996.
• Ruestow, Edward G. "Piety and the defense of natural order: Swammerdam on generation." Religion Science and Worldview: Essays in Honor of Richard S. Westfall. Eds. Margaret Osler and Paul Lawrence Farber. New York: Cambridge University Press, 1985. 217–241.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Swammerdam'a adanmış site
• Jan Swammerdam çalışmaları – Gutenberg Projesi
• Açık Kütüphane'de Jan Swammerdam çalışmaları