Frans de Waal
Doğum	Frans Bernardus Maria de Waal 29 Ekim 1948(1948-10-29) 's-Hertogenbosch, Hollanda
Ölüm	14 Mart 2024 (75 yaşında) Atlanta, Georgia, Amerika Birleşik Devletleri
Ölüm sebebi	Mide kanseri
Vatandaşlık	Hollanda ve ABD
Eğitim	Nijmegen Üniversitesi, Groningen Üniversitesi, Utrecht Üniversitesi
Din	Yok
Kariyeri
Dalı	Etoloji, Primatoloji
Çalıştığı kurumlar	Emory Üni. (ABD), Yerkes Ulusal Primat Araştırmaları Merkezi (ABD), Utrecht Üni.(Hollanda)
Doktora danışmanı	Prof. Jan van Hooff
Etkilendikleri	Prof. Nikolaas Tinbergen

Frans Bernardus Maria "Frans" de Waal (29 Ekim 1948 - 14 Mart 2024), Hollandalı-Amerikalı etolog ve primatolog. Emory Üniversitesi psikoloji bölümünde primat davranışları konusunda Charles Howard Candler profesörlüğünden emekli olmuştur. Emory Üniversitesi Yerkes Ulusal Primat Araştırmaları Merkezi'ndeki (YNPRC) Living Links Merkezi'nin kurucusu ve eski yöneticisidir. İçimizdeki Maymun, Bonobo ve Ateist 'in de aralarında bulunduğu birçok popüler bilim kitabının yazarıdır. ABD Ulusal Bilimler Akademisi (2004) ve Hollanda Kraliyet Bilimler Akademisi (1993) üyesidir.^[1]

Akademik kariyeri[değiştir | kaynağı değiştir]

1966'dan 1973'e Hollanda'da Nijmegen'deki Radboud Üniversitesi'nde ve Groningen'deki Groningen Üniversitesi'nde biyoloji okudu, etoloji üzerinde uzmanlaştı. 1977'de Utrecht Üniversitesi'nden, dedesi Arnhem'deki Burgers' Hayvanat Bahçesi'nin kurucusu^[2] olan Prof. Jan van Hooff[1]22 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. danışmanlığındaki zooloji ve etoloji alanlarındaki doktora çalışmaları sonrasında biyoloji doktoru unvanını aldı.^[1] Tez konusu, şebeklerin agresif davranışları ve oluşturdukları ittifak ilişkileri üzerineydi.^[3] Bu okul bünyesinde 1981'e kadar Burgers' Hayvanat Bahçesi'nde karşılaştırmalı fizyoloji alanında araştırma görevlisi olarak çalıştı. Bu görevinden sonra misafir araştırma görevlisi olarak ABD'deki Wisconsin Ulusal Primat Araştırma Merkezi'ne (WNPRC) geçti. 1982'den 1991'e kadar WNPRC'de araştırmacı olarak çalıştı. 1991'de yardımcı doçent olarak Emory Üniversitesi Psikoloji Bölümü'ne geçen de Waal 1993'te burada profesör unvanını aldı. 1996 ve 2000 yılları arasında popülasyon biyolojisi, ekoloji ve evrim konularını içeren yüksek lisans programının yöneticiliğini yaptı. 1996'dan beri bu bölümde primat davranışları üzerine Charles Howard Candler Profesörü olarak çalışmakta ve 1991'den beri ABD'nin en eski ve en büyük primat araştırma merkezi olan Yerkes Ulusal Primat Araştırmaları Merkezi'nde^[4] psikobiyoloji araştırmaları profesörü olarak çalışmaktadır. Aynı zamanda, 1997'de burada kurduğu Living Links Merkezi'nin yöneticiliğini yapmaktadır. Bu merkezin amacı, kuyruksuz maymunlarla insan arasındaki genetik, anatomik, bilişsel ve davranışsal benzerlikler üzerinden insan evrimini araştırmaktır. 2013'te Hollanda'daki Utrecht Üniversitesi'nde de "seçkin profesör" (distinguished professor) unvanıyla yarı zamanlı çalışmaya başlamışır.^[5]

Araştırma alanları[değiştir | kaynağı değiştir]

Şempanzeler başta olmak üzere birçok kuyruklu ve kuyruksuz maymun türüyle ve fillerle ilgili doğal yaşam alanlarında ya da kapalı tutuldukları ortamlarda araştırmalarda bulunmuştur, sosyal davranışlarını ve sosyal zekâlarını incelemiştir. Çalışmaları, bu türlerdeki saldırgan davranışlar[2] 4 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., aldatma[3] 13 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., uzlaşma, barışma, çatışma çözümü[4] 2 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., ittifak kurma, işbirliği[5] 11 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.,sosyal mütekabiliyet[6] 23 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., empati, adaletsizlik hoşnutsuzluğu[7] 31 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., kültürel öğrenme[8] 2 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ve insanlardaki ahlak ve adalet duygusunun kökenleri [9] 6 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. üzerinedir.

Etkisi[değiştir | kaynağı değiştir]

De Waal, 1975'te Arnhem'deki Burgers' Hayvanat Bahçesi'nde bulunan dünyanın en büyük tutsak şempanze kolonisiyle altı yıllık bir projeye başladı ve bu proje birçok bilimsel makaleyle ve ilk kitabı olan Chimpanzee Politics (1982) ile sonuçlandı. Kitap, primat davranışlarını ilk defa planlı sosyal stratejilerle ilişkili biçimde tanımladı. De Waal, sonradan "makyavelyen zeka" tanımıyla ilişkilenecek olan Machiavelli düşüncesini primatolojiye sunan ilk kişiydi. Yazılarında primatlarına duygular ve niyetler atfetmekten hiç kaçınmadı öyle ki bu yaklaşım; 30 yıl sonra bugün, işbirliği, diğerkâmlık, adalet gibi kavramlar etrafında serpilmekte olan primat bilişi[10]31 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. alanına ilham verdi.

Erken dönem çalışmaları, günümüzde iki büyük alan olan aldatma ve çatışma çözümüne de dikkat çekti. Başlangıçta bunlar fazlasıyla tartışmalı bulundu; dolayısıyla de Waal'in kavgalardan sonra bir araya gelişi ifade etmek için sunduğu barışma kavramı önceleri sorgulandı fakat bugün hayvan davranışı alanında tamamen kabul edilmiş bulunuyor. de Waal'in güncel çalışmaları insan olmayan hayvanlardaki empatiyi ve hatta ahlakın kökenlerini vurguluyor. Eski öğrencisi Stephanie Preston'la yazdığı, en çok alıntı yapılan makalesi^[6] sadece primatlardaki değil tüm memelilerdeki empatinin evrimsel kökeni ve nörobilimiyle ilgiliydi.

de Waal'in adı aynı zamanda, popüler kıldığı "savaşma seviş primatı" bonobolarla da ilişkilendirildi fakat bonobo çalışmaları asıl amacının yanında ikincildir. Asıl amacı, rekabetin primat toplumlarını nasıl biçimlendirdiğindense bunları neyin birbirine bağladığını anlamaktır.

Çalışmalarında rekabet de göz ardı edilmiş değildir. Çok tanınmadan önceki araştırmaları, agresif davranışlar ve sosyal tahakküm üzerinedir. De Waal'in bilimi primatlar üzerine odaklansa da (çoğunlukla şempanzeler, bonobolar, şebekler ve kapuçin maymunları), kuyruklu ve kuyruksuz maymunlardan edindiği anlayışı popüler kitaplarında insan toplumuyla ilişkilendirmesi ona dünya çapında bir tanınırlık getirdi. Öğrencileriyle beraber filler üzerinde de çalıştı ve yazılarında git gide fil çalışmaları daha fazla yer aldı.

Primatlardaki doğuştan gelen empati kapasitesiyle ilgili yaptığı araştırmalar onu, insan ve insan olmayan kuyruksuz maymunların empatik ve işbirliğine yönelik eğilimlerinin, türler arasında devamlı olduğu sonucuna götürdü. Bu konudaki düşüncesi Empati Çağı 'ndaki şu bölümde ifade edilmiştir: "İnsanlarla kuyruksuz maymunlar arasında ya da kuyruksuz maymunlarla kuyruklu maymunlar arasında keskin sınırlar olduğunu varsayarak yola çıkıyoruz ama aslında uğraştığımız, bilginin denizi üzerlerinden geçtiğinde ayakta durma kabiliyetini yitiren kumdan kaleler. Önce tepelere dönüşüyorlar, git gide daha da düzleşiyorlar ta ki evrim teorisinin bizi her zaman götürdüğü yere varışımıza kadar: Hafif eğimli bir kumsal." Bu, insanlarla diğer hayvanlar arasında keskin sınırlar olduğunu varsayan bazı ekonomist ve antropologların bakışlarıyla oldukça çelişik ama kuyruklu ve kuyruksuz maymunlardaki güncel çalışmalar de Waal'i destekliyor. Mesela Max Planck Evrimsel Antropoloji Enstitüsü'nde çalışan psikolog Felix Warneken'in çalışmalarına bakılabilir.^[7] Şempanzelere sadece kendilerine yardım etmekle hem kendilerine hem de başka bir şempanzeye yardım etme seçeneği sunulduğunda ikincisini seçtiklerini 2011'de ilk defa de Waal ve ekibi kaydetti. de Waal aslında bu eğilimlerin sadece insanlarla ve diğer maymunlarla sınırlı olduğunu da düşünmüyor; empati ve sempatiyi evrensel memeli karakteristikleri olarak görüyor ki bu görüş son on yılda kemirgenler ve köpekler gibi başka memelilerle yapılan çalışmalarla da destek kazandı. de Waal ve öğrencileri adalet üzerine de yoğun olarak çalıştı ve bu çalışmalardan kapuçin maymunlarında eşitsizliğe tahammülsüzlükle ilgili internette viral olan bir video da çıktı.^[8] Bu alandaki son çalışmalardan birinde, Ültimatom oyunu[11] 17 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. oynatılan şempanzelerin insan çocukları ve yetişkinleri gibi adil seçeneği tercih ettiği görüldü.^[9]

Seçilmiş eserleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Popüler bilim kitapları

• Chimpanzee Politics (1982)
• Peacemaking Among Primates (1989)
• Good Natured: The Origins of Right and Wrong in Humans and Other Animals (1996)
• Bonobo: The Forgotten Ape (1997)
• The Ape and Sushi Master (2001)
• My Family Album: Thirty Years of Primate Photography (2003)
• Our Inner Ape: A Leading Primatologist Explains Why We Are Who We Are (2005) / (İçimizdeki Maymun: Biz Neden Biziz, Metis Yayınları)
• Primates and Philosophers: How Morality Evolved (2006)
• The Age of Empathy: Nature's Lessons for a Kinder Society (2009) / (Empati Çağı, Akılçelen Kitaplar)
• The Bonobo and The Atheist: In Search of Humanism Among the Primates (2013) / (Bonobo ve Ateist: Primatlar Arasında İnsanı Aramak, Metis Yayınları)
• Are We Smart Enough to Know How Smart the Animals Are (2016) / (Hayvanların Ne Kadar Zeki Olduklarını Anlayacak Kadar Zeki miyiz?, Metis Yayınları)
• Mama's Last Hug: Animal Emotions and What They Tell Us about Ourselves (2019) / (Mama’nın Son Sarılışı - Hayvan ve İnsan Duyguları, Sander Yayınları)
• Different: What Apes Can Teach Us About Gender (2022)

Katkı sağladığı yayınlar

• Sociobiologie Ter Discussie (1981)
• Coalitions and Alliances in Humans and Other Animals (1992); Harcourt, A. H., & de Waal, F. B. M.
• Topics in Primatology (1992); Nishida, T., McGrew, W. C., Marler, P., Pickford, M., & de Waal, F. B. M.
• Chimpanzee Cultures (1994) ; Wrangham, r. W., McGrew, W. C., de Waal, F. B. M., Heltne, P.
• Natural Conflict Resolution (2000); Aureli, F., & de Waal, F. B. M.
• Tree Of Origin: What Primate Behavior Can Tell Us About Human Social Evolution (2001); de Waal, F. B. M. / (Köken Ağacı, Alfa Yayınları)
• Infant Chimpanzee And Human Child: A Classic 1935 Comparative Study Of Ape Emotions And Intelligence (2002); de Waal, F. B. M. (2002). N. N. Ladygina-Kohts
• Animal Social Complexity: Intelligence, Culture, and Individualized Societies (2003); de Waal, F. B. M., & Tyack, P. L.
• Emotions Inside Out: 130 years after Darwin’s “The Expression of the Emotions in Man and Animals.” (2003); Ekman, P., Campos, J. J., Davidson, R. J., & de Waal, F. B. M.
• The Primate Mind: Built to Connect With Other Minds (2012); de Waal, F. B. M., & Ferrari, P. F.
• Evolved Morality: The Biology and Philosophy of Human Conscience (2014); de Waal, F. B. M., Churchland, P. S., Pievani, T., & Parmigiani, S.

Dergilerdeki makaleler

• Bonobo Sex and Society. 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. In: Scientific American 1 Mart 1995
• Are We in Anthropodenial? 22 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. In: Discover. Temmuz 1997, S. 50–53
• The End of Nature Versus Nurture. In: Scientific American vom 1 Aralık 1999, S. 94–99
• Joshua M. Plotnik ile: Self-recognition in an Asian elephant. In: PNAS. Band 103, Nr. 45, 2006, S. 17053–17057, DOI:10.1073/pnas.0608062103
• Bonobos, Left & Right. 21 Kasım 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. skeptic.com, 8 Ağustos 2007
• Putting the Altruism Back into Altruism: The Evolution of Empathy. 9 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; Annual Review of Psychology., Band 59, 2008, S. 279–300, DOI:10.1146/annurev.psych.59.103006.093625
• Darwin's last laugh. 5 Şubat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Essay.; Nature. Band 460, 2009, S. 175, doi:10.1038/460175a
• Towards a bottom-up perspective on animal and human cognition. 22 Ağustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; Trends in Cognitive Sciences. Cilt 14, Nr. 5, 2010, S. 201–207, doi:10.1016/j.tics.2010.03.003
• Joshua M. Plotnik ile: Elephants know when they need a helping trunk in a cooperative task.;PNAS. Cilt 108, Nr. 12, 2011, S. 5116–5221, doi:10.1073/pnas.1101765108

Ödüller ve payeler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Nikolaas Tinbergen
• Toshisada Nishida18 Şubat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
• Desmond Morris 15 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
• Jane Goodall
• Jan van Hooff22 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
• Primat bilişi31 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
• Aldatma 13 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
• Çatışma çözümü 2 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
• Ahlakın evrimi6 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
• Evrimsel etik2 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
• İşbirliği11 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
• Adaletsizlik hoşnutsuzluğu31 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
• Ültimatom oyunu 17 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu maddenin yazılmasında Wikipedia'nın İngilizce 6 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ve Almanca 22 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. "Frans de Waal" maddelerinden yararlanılmıştır.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Yerkes Ulusal Primat Araştırmaları Merkezi'nde çalışmakta olduğu "LIVINK LINKS" merkezi 20 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
• TED konuşması: Frans de Waal: Hayvanlarda ahlaki davranışlar, Türkçe altyazılı 1 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Frans de Waal'in kamusal Facebook sayfası 27 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
• "Din Olmadan Ahlak", Big Think videosu, Youtube 1 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
• "Primatlar bize adalet, güç ve ahlakın kökenlerine dair çok şey öğretebilir", Big Think videosu, Youtube 28 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
• Bilim gazetecisi Lone Frank'in de Waal ile yaptığı, diğer hayvanlarının duygusal kapasitelerinin insanla ilişkili olarak konuşulduğu röportaj, Youtube 2 Mart 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
• "Why Are We Here" belgesel serisi için Frans de Waal ile yapılan röportajdan transkriptli bölümler 22 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)
• "Age of Empathy" kitabı üzerine Youtube'da kısa bir röportaj 15 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.(İngilizce)