Akad İmparatorluğu

Akad İmparatorluğu
𒆳𒌵𒆠 (Akadca)
māt Akkadi
𒀀𒂵𒉈𒆠 (Sümerce)
a-ga-de₃^KI
Akad İmparatorluğu 𒆳𒌵𒆠 (Akadca); māt Akkadi; 𒀀𒂵𒉈𒆠 (Sümerce); a-ga-de3KI
y. MÖ 2334-y. MÖ 2154
	Büyük olasılıkla Naram-Sin ya da Akadlı Sargon'u temsil eden, Eski Akad hanedanından bir krala ait bronz baş. Ninova'da (günümüzde Irak'ta) bulunmuştur. Bağdat'taki Irak Ulusal Müzesi'nde sergilenmektedir.
	Akkad İmparatorluğu sınırları kahverengi ile gösterilmiştir. Sarı oklar askeri ilerleme yönlerini belirtir.
Başkent	Akad
Resmî dil(ler)	Akadca; Sümerce;
Resmî din	Antik Mezopotamya dini
Hükûmet	Monarşi
Kral
• y. MÖ 2334-2279
• y. MÖ 2334-2279	Sargon (ilk)
• y. MÖ 2170-2154	Şu-Turul (son)
Tarihçe
• Kuruluşu
• Kuruluşu	y. MÖ 2334
• Dağılışı	y. MÖ 2154
Yüzölçümü
MÖ 2350	30.000 km2
MÖ 2300	650.000 km2
MÖ 2250	800.000 km2
MÖ 2200	250.000 km2
Öncüller	Ardıllar
	Erken Hanedan Dönemi (Mezopotamya)
	Mari (antik kent)
	Umma
Sümer Guti Hanedanı
Mari (antik kent)
Ebla
Günümüzdeki durumu	Irak; İran; Suriye; Türkiye

Akad İmparatorluğu veya Akkad İmparatorluğu, uzun ömürlü Sümer uygarlığından sonra Mezopotamya'nın ilk antik imparatorluğuydu. Merkezi, Akad şehri ve çevresindeydi. İmparatorluk, Mezopotamya, Levant ve Anadolu'da nüfuz sahibi oldu ve Arap Yarımadası'nda Dilmun ve Magan'a (günümüz Suudi Arabistan, Bahreyn ve Umman) kadar güneye askerî seferler düzenledi.

Akad İmparatorluğu, kurucusu Akkadlı Sargon'un fetihlerinin ardından MÖ 24. ve 22. yüzyıllar arasında siyasi zirvesine ulaştı.^[1] Sargon ve ardılları altında, Akad dili zamanla Elam ve Gutium gibi komşu fethedilen devletlere empoze edildi. Akad tarihteki ilk imparatorluk olarak kabul edilir ancak bu kesin değildir ve daha önce de Sümerler vardır.^[2]^[3]

Tarihçesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Akadlar ile ilgili bilgiler, Susa, Gasur, Mari ve Tell Brak kazılarında bulunmuştur. Akad devletini kuran ve imparatorluk hâline getiren kişi Sargon'dur. Sargon hakkında Akad dönemi belgelerinde ve bu belgelerin daha sonraki dönemlerdeki kopyalarında bilgiler bulunmaktadır.^[4] Ayrıca Sargon ve torunu Naram Sin'e ait zafer anıtları, Manishistu Obeliski ve Şartamhari gibi Akad dönemine ait belgeler bulunmaktadır. Şartamhani metinlerinde, Sargon ve torunu Naram-Sin'in seferlerine yer verilmektedir.^[5]^[6]

Sargon Dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Sargon (MÖ 2334 - MÖ 2279), Mezopotamya'da siyasi birliği sağlamıştır. Bu yüzden, Sargon'a Şar Kişşati (Kiş Kralı) unvanı verilmiştir. Sargon, hükümdarlığı döneminde Elamlılarla vasallık antlaşması yaparak doğudan gelecek saldırıları güvence altına almıştı. Doğudaki bu güvenliği sağladıktan sonra, batıya bir sefer yapıp Amanos ve Toroslar'a kadar olan bölgeyi ele geçirdi. Fırat kenarındaki Tuttul kentiyle birlikte, Mari, Ebla ve Dür-Katlimmu kentlerini hâkimiyeti altına aldı. Şartamhari metinlerinde Sargon'un Puruşhanda'ya bir sefer yaptığı görülür. Sargon'un kurmuş olduğu dünyanın bilinen ilk imparatorluğunun sınırları, doğuda Karun Irmağı'ndan, batıda Akdeniz'e, güneyde Basra Körfezi'nden, kuzeyde Anadolu'ya kadar uzanmaktaydı. Sargon'un Rimus ve Manishistu adında iki oğlu vardı. Sargon'un yerine önce Rimus (MÖ 2278 - 2270) ardından da Manishistu (MÖ 2269 - 2255) geçmiştir.^[7]

Naram Sin Dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Naram Sin (MÖ 2254 - 2218) dedesi Sargon'un bıraktığı imparatorluğun sınırlarını koruyup genişletti. Güneyde Sümerler'e, doğuda Elamlılar'a ve kuzeyde Anadolu'ya seferler yapmıştır. Bunlardan kendisine ait Şartamhari metinlerinde, Anadolu'da 17 krallıktan oluşan bir orduya karşı savaştığını, bunlar arasında Puruşhanda, Karşaura, Kaniş gibi krallıklar olduğunu ve bu ordunun başında Hatti Kralı Pampa'nın yer aldığından söz etmektedir. Naram Sin'den sonra yerine oğlu Şar-Kali-Şarri (MÖ 2217 - 2193) geçmiştir. Şar-Kali-Şarri döneminde, ona karşı Anadolu, Elam ve Güney Mezopotamya'da ayaklanmalar olmuş ve dağ kavimleri bölgeye saldırılar düzenlemiştir.^[8]

Yıkılış[değiştir | kaynağı değiştir]

Şar-Kali-Şarri'nin ölümünden sonra dört kişi aynı anda kendilerini kral ilan etmiştir. Onlardan kimin tahtın vârisi olduğu bilinmemektedir. Babil bölgesine yaklaşık yüz yıl hâkim olan Gutiler'in kral listesi, Akad kralları listesine karışmıştır. Bu iç çekişme döneminde, Dudu (MÖ 2189 - 2168) ve Şu-Turul'un (MÖ 2168 - 2154) krallıkları görülmektedir.^[7] Dudu bir süre Gutilerle mücadele etmiş ancak yenilmekten kurtulamamıştır. Önce Orta Babil'de küçük bir toprak parçası olarak devam eden Akadlar, MÖ 2154 yılında Gutiler tarafından ortadan kaldırılmıştır.^[8]

Akad Kralları listesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Kral Adı	Hüküm Süresi (Milattan Önce)
Sargon	2334 - 2279
Rimus	2278 - 2270
Manishistu	2269 - 2255
Naram Sin	2254 - 2218
Şar-Kali-Şarri	2217 - 2193
Kralsız dönem	2192 - 2190
Dudu	2189 - 2168
Şu-Turul	2168 - 2154

Yönetim[değiştir | kaynağı değiştir]

Akad hükûmeti, gelecekteki tüm Mezopotamya devletlerinin kendilerini karşılaştırdıkları bir "klasik standart" oluşturmuştur. Geleneksel olarak "ensi", Sümer şehir devletlerinin en yüksek görevlisiydi. Daha sonraki geleneklerde, tanrıça İnanna ile evlenerek ensi olunur, bu da hükümdarlığı ilahi rıza ile meşrulaştırırdı.

Başlangıçta, monarşik lugal (lu = adam, gal = Büyük) rahip ensiye bağlıydı ve sıkıntılı zamanlarda atanırdı, ancak daha sonraki hanedan dönemlerinde, tapınak kuruluşundan bağımsız olarak kendi "é" (= ev) veya "sarayına" sahip olan lugal en üstün rol olarak ortaya çıktı. Mesalim zamanında, Kiş şehrini kontrol eden hanedan šar kiššati (= Kiş kralı) olarak tanınırdı ve muhtemelen iki nehrin birleştiği yer olması ve Kiş'i kontrol edenin sonuçta nehrin aşağısındaki diğer şehirlerin sulama sistemlerini kontrol etmesi nedeniyle Sümer'de üstün kabul edilirdi.

Sargon fetihlerini "Aşağı Deniz "den (Basra Körfezi), "Yukarı Deniz "e (Akdeniz) kadar genişlettikçe, çağdaş metinlerde ifade edildiği gibi, "göğün altındaki toprakların tamamına" ya da "gün doğumundan gün batımına" hükmettiği hissediliyordu. Sargon döneminde "ensi "ler genellikle konumlarını korudular, ancak daha çok eyalet valileri olarak görüldüler. "šar kiššati" unvanı "evrenin efendisi" anlamına gelecek şekilde kabul görmüştür. Sargon'un Dilmun (Bahreyn) ve Magan'a, tarihteki ilk organize askeri deniz seferlerinden biri olan deniz seferleri düzenlediği bile kaydedilmiştir. Daha sonraki belgelerde iddia edildiği gibi Kaptara (muhtemelen Kıbrıs) krallığı ile Akdeniz'de de bunu yapıp yapmadığı daha tartışmalıdır.

Sargon'un torunu Naram-Sin'de bu durum Sargon'dan daha ileri gitmiş, kral sadece "Dört Çeyreğin (Dünyanın) Efendisi" olarak adlandırılmakla kalmamış, aynı zamanda kendi tapınağını kurarak "dingir" (=tanrılar) mertebesine yükselmiştir. Önceleri bir hükümdar Gılgamış gibi öldükten sonra ilahlaşabilirdi ama Naram-Sin'den itibaren Akad kralları yaşamları boyunca yeryüzündeki tanrılar olarak kabul edilmişlerdir. Portreleri onları ölümlülerden daha büyük boyutlarda ve hizmetkârlarından biraz uzakta gösteriyordu.^[9]

Hem Sargon hem de Naram-Sin'in ülkenin kontrolünü ellerinde tutmak için benimsedikleri stratejilerden biri, kızları Enheduanna ve Emmenanna'yı sırasıyla Sümer ay tanrısı Nanna'nın Akad versiyonu olan Sin'in baş rahibesi olarak Sümer'in en güneyindeki Ur'a yerleştirmek; oğullarını stratejik yerlere eyalet "ensi" valileri olarak yerleştirmek ve kızlarını İmparatorluğun çevre bölgelerindeki (Urkesh ve Marhashe) yöneticilerle evlendirmekti. Naram-Sin'in kızı Tar'am-Agade'nin Urkesh'te evlendirilmesi bu durumun iyi belgelenmiş bir örneğidir.^[10]

Brak idari kompleksindeki kayıtlar, Akadların yerel halkı vergi tahsildarı olarak atadıklarını göstermektedir.^[11]

Kültür ve Din[değiştir | kaynağı değiştir]

Akadlar egemen güç hâline gelene kadar Sümer kent kültürünü benimsemişler ve kendi katkılarıyla birlikte bu kültürün sonraki toplumlara aktarılmasında önemli rol oynamışlardır. Kültürel süreklilik bağlamında çivi yazısını benimseyerek kendi dillerine adapte etmişlerdir. Ayrıca Sümer dinini de benimsemişlerdir. Akadlar resmî devlet işlemleri ve din törenlerinde Sümerceyi kullanmayı sürdürerek geleneksel kültür oluşturmuş kurumlarla birlikte varlığını korumuştur. Okuma-yazmanın öğretildiği dinî okullar bunların başında gelmektedir. Yaklaşık olarak 1500 yıl sonra bile Yeni Asur kralı Asurbanipal kütüphanesinde Sümer dinî ve edebi metinlerini kopyalama çalışmalarını sürdürebilmiştir.^[12]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "Zettler (2003), p. 20. "Brinkman's chronology places Sargon's accession at 2334, his successors, Naram-Suen and Sharkalisharri, under whom the dynasty presumably collapsed, at 2254–2218 and 2217–2193, respectively, and the Third Dynasty of Ur at 2112–2004. however, Brinkman noted that if Hallo's 40-year Gutian interregnum is correct then the Dynasty of Akkade would have to be dated 2293–2113. The middle chronology, however, is under attack, with various scholars arguing strongly in favor of a low(er) chronology and for various reasons. Without going into detail, Boese has placed Sargon's accession at shortly after 2250 (1982), Gasche, Armstrong, Cole and Gurzadyan at 2200 (1998) and Reade at 2180 (2001), with the Third Dynasty of Ur moved according."". 8 Ağustos 2018 tarihinde |arşiv-url= kullanmak için |url= gerekiyor (yardım) arşivlendi. Eksik ya da boş |url= (yardım)
^ Oppenheim, A. Leo (1977). Ancient Mesopotamia. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-63187-5.
^ Foster, Benjamin R. (Haziran 1995). "Mario Liverani (ed.): Akkad, the first world empire: structure, ideology, traditions. (History of the Ancient Near East. Studies, V.) xiv, 182 pp., 6 plates. Padova: Sargon srl, 1993". Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 58 (2): 346-347. doi:10.1017/s0041977x0001082x. ISSN 0041-977X.
^ Günbattı, Cahit (1997). "Kültepe'den Akadlı Sargon'a Ait Bir Tablet". Archivum Anatolicum. Ankara: Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Basımevi. ss. 131-155. ISSN 1300-6355. 28 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2016.
^ Kınal, Füruzan (1983). Eski Mezopotamya Tarihi. Ankara: Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Basımevi. s. 75. 19 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2016.
^ Postgate, Nicholas (2004). Early Mesopotamia: Society and Economy at the Dawn of History. New York: Taylor & Francis. ss. 40-41. ISBN 9780415245876. 9 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2016.
^ ^a ^b Mieroop, Marc Van De (2006). A History of the Ancient Near East ca. 3000 - 323 BC. Victoria: Blackwell Publishing. s. 281. ISBN 9781405149112. Erişim tarihi: 2 Nisan 2016. ^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ ^a ^b Bahar, Hasan (2014). Eskiçağ Uygarlıkları. Konya: Kömen Yayınları. ss. 44-46. ISBN 9789756527627. Erişim tarihi: 2 Nisan 2016. ^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ Leick, Gwendolyn (2001) "Mesopotamia: Invention of the City" (Penguin Books)
^ [1] 10 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Tar'am-Agade, Naram-Sin'in Kızı, Urkesh'te, Buccellati, Giorgio ve Marilyn Kelly-Buccellati, of Pots and Plans içinde. Papers on the Archaeology and History of Mesopotamia and Syria presented to David Oates in Honour of his 75th Birthday, Londra: Nabu Yayınları, 2002
^ J. Oates (2004), s. 10.
^ Köroğlu, Kemalettin (2015). Eski Mezopotamya Tarihi Başlangıcından Perslere Kadar. İstanbul: İletişim Yayınları. ss. 75-85. ISBN 9789750503900. Erişim tarihi: 2 Nisan 2016. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

Antik Suriye ve Mezopotamya
	Suriye			Kuzey Mezopotamya	Güney Mezopotamya
MÖ y. 3500-2350	Martu			Subartu	Sümer şehir devletleri
MÖ y. 2350-2200	Akad İmparatorluğu
MÖ y. 2200-2100	Gutiler
MÖ y. 2100-2000	Üçüncü Ur Hanedanı (Sümer Rönesansı)
MÖ y. 2000-1800	Mari ve diğer Amori şehir devletleri			Asur İmparatorluğu (Kuzey Asurlular)	Isin/Larsa ve diğer Amori şehir devletleri
MÖ y. 1800-1600	Eski Hitit Krallığı		Babil İmparatorluğu (Güney Akadlılar)
MÖ y. 1600-1400	Mitanni (Hurriler)				Karduniaš (Kassitler)
MÖ y. 1400-1200	Yeni Hitit Krallığı			Orta Asur İmparatorluğu
MÖ y. 1200-1150	Bronz Çağı Çöküşü ("Deniz Kavimleri")		Aramiler	Orta Asur İmparatorluğu
MÖ y. 1150-911	Fenike	Geç Hititler	Aram- Damascus	Aramiler	Orta Babil (II. Isin)	Kel- da- niler
MÖ 911-729	Fenike	Geç Hititler	Aram- Damascus	Yeni Asur İmparatorluğu	Orta Babil (II. Isin)
MÖ 729-609				Yeni Asur İmparatorluğu
MÖ 626-539	Yeni Babil İmparatorluğu (Keldaniler)
MÖ 539-331	Ahameniş İmparatorluğu (Farslar)
MÖ 336-301	Makedon İmparatorluğu (Antik Yunanistan ve Makedonlar)
MÖ 311-129	Seleukos İmparatorluğu
MÖ 129-63	Seleukos İmparatorluğu			Part İmparatorluğu
MÖ 63-MS 243	Roma İmparatorluğu/Bizans İmparatorluğu (Suriye)			Part İmparatorluğu
MS 243-636				Sasani İmparatorluğu

[1] "Zettler (2003), p. 20. "Brinkman's chronology places Sargon's accession at 2334, his successors, Naram-Suen and Sharkalisharri, under whom the dynasty presumably collapsed, at 2254–2218 and 2217–2193, respectively, and the Third Dynasty of Ur at 2112–2004. however, Brinkman noted that if Hallo's 40-year Gutian interregnum is correct then the Dynasty of Akkade would have to be dated 2293–2113. The middle chronology, however, is under attack, with various scholars arguing strongly in favor of a low(er) chronology and for various reasons. Without going into detail, Boese has placed Sargon's accession at shortly after 2250 (1982), Gasche, Armstrong, Cole and Gurzadyan at 2200 (1998) and Reade at 2180 (2001), with the Third Dynasty of Ur moved according."". 8 Ağustos 2018 tarihinde |arşiv-url= kullanmak için |url= gerekiyor (yardım) arşivlendi. Eksik ya da boş |url= (yardım)

[2] Oppenheim, A. Leo (1977). Ancient Mesopotamia. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-63187-5.

[3] Foster, Benjamin R. (Haziran 1995). "Mario Liverani (ed.): Akkad, the first world empire: structure, ideology, traditions. (History of the Ancient Near East. Studies, V.) xiv, 182 pp., 6 plates. Padova: Sargon srl, 1993". Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 58 (2): 346-347. doi:10.1017/s0041977x0001082x. ISSN 0041-977X.

[gun-4] Günbattı, Cahit (1997). "Kültepe'den Akadlı Sargon'a Ait Bir Tablet". Archivum Anatolicum. Ankara: Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Basımevi. ss. 131-155. ISSN 1300-6355. 28 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2016.

[kınal-5] Kınal, Füruzan (1983). Eski Mezopotamya Tarihi. Ankara: Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Basımevi. s. 75. 19 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2016.

[postgate1-6] Postgate, Nicholas (2004). Early Mesopotamia: Society and Economy at the Dawn of History. New York: Taylor & Francis. ss. 40-41. ISBN 9780415245876. 9 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2016.

[Mieroop-7] Mieroop, Marc Van De (2006). A History of the Ancient Near East ca. 3000 - 323 BC. Victoria: Blackwell Publishing. s. 281. ISBN 9781405149112. Erişim tarihi: 2 Nisan 2016. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[ecu-8] Bahar, Hasan (2014). Eskiçağ Uygarlıkları. Konya: Kömen Yayınları. ss. 44-46. ISBN 9789756527627. Erişim tarihi: 2 Nisan 2016. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[9] Leick, Gwendolyn (2001) "Mesopotamia: Invention of the City" (Penguin Books)

[10] [1] 10 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Tar'am-Agade, Naram-Sin'in Kızı, Urkesh'te, Buccellati, Giorgio ve Marilyn Kelly-Buccellati, of Pots and Plans içinde. Papers on the Archaeology and History of Mesopotamia and Syria presented to David Oates in Honour of his 75th Birthday, Londra: Nabu Yayınları, 2002

[11] J. Oates (2004), s. 10.

[emt-12] Köroğlu, Kemalettin (2015). Eski Mezopotamya Tarihi Başlangıcından Perslere Kadar. İstanbul: İletişim Yayınları. ss. 75-85. ISBN 9789750503900. Erişim tarihi: 2 Nisan 2016. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

Akad İmparatorluğu nedir?, Akad İmparatorluğu anlamı nedir?, Akad İmparatorluğu ne demektir?