Yukarı Mezopotamya

Yukarı Mezopotamya, Orta Doğu'nun kuzeyinde yer alan Kuzeybatı Irak, Kuzeydoğu Suriye ve Güneydoğu Türkiye'nin yaylaları ve büyük düzlükleri için kullanılan isimdir.^[1] Bölge, 7. yüzyılın ortalarındaki erken Müslüman fetihlerinden bu yana geleneksel Arapça adı olan el-Cezire (Arapça: الجزيرة "ada")^{[kaynak belirtilmeli]} ve Süryanice varyantı Gāzartā veya Gozarto (ܓܙܪܬܐ) olarak bilinir.^[2] Fırat ve Dicle nehirleri Mezopotamya'yı neredeyse bir adaya dönüştürür, çünkü Irak'ın Basra Vilayeti'ndeki Şattülarap'ta birleşirler ve Türkiye'nin doğusundaki kaynakları birbirine yakındır.

Bölge, Anadolu dağlarından güneye, Fırat Nehri'nin sol kıyısındaki tepelerden doğuya, Dicle Nehri'nin sağ kıyısındaki dağlardan batıya doğru uzanır ve Sincar Ovası'nı içerir. Dicle'den aşağı Samarra'ya ve Fırat'tan aşağı Irak'ın Hit şehrine kadar uzanır. Habur, kuzeyde Türkiye'den Fırat'a dökülerek ova boyunca 400 km'den fazla uzanır.

Başlıca yerleşim yerleri Musul, Deyrizor, Rakka, Haseke, Diyarbakır ve Kamışlı'dır. Suriye'nin batı kısmı, esasen Suriye'nin Haseke Valiliği ile bitişiktir ve "Suriye'nin ekmek sepeti" olarak tanımlanmaktadır.^[3] Irak'ın doğu kısmı ise Irak'ın Ninova Vilayeti'ni içermekte ve biraz daha ötesine uzanmaktadır. Kuzeyde ise Türkiye'nin Şanlıurfa ve Mardin illeri ile Diyarbakır ilinin bir kısmını kapsamaktadır.

Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]

Fırat ve Dicle nehirleri Mezopotamya'yı neredeyse bir adaya dönüştürmektedir (Arapçada ada anlamına gelen *el-Cezire* ismi buradan gelmektedir), zira Irak'ın Basra Vilayeti'nde Şattü'l-Arap'ta birleşmektedirler ve Türkiye'nin doğusundaki kaynakları birbirine çok yakındır.

El-Cezire adı MS 7. yüzyıldan beri İslami kaynaklar tarafından Mezopotamya'nın kuzey bölümünü ifade etmek için kullanılırken,^{[kaynak belirtilmeli]} Sawād olarak da bilinen Aşağı Mezopotamya, Mezopotamya'nın güney kısmıdır. İsim "ada" anlamına gelir ve bir zamanlar Süryanicede Beth Nahrain (ܒܝܬ ܢܗܪ̈ܝܢ) olan iki nehir arasındaki topraklara atıfta bulunur.^[4] Tarihsel olarak, bu isim Sincar Dağları'ndan inen Sincar Ovası'yla sınırlandırılabilir veya kıyı sıradağlarının doğusundaki tüm platoyu kapsayacak şekilde genişletilebilir.^{[kaynak belirtilmeli]} Abbasiler öncesi dönemde batı ve doğu sınırları, bazen batıda bugünkü Kuzey Suriye'yi ve doğuda Adiabene'yi de kapsayacak şekilde dalgalanmış görünmektedir.^{[kaynak belirtilmeli]}

El-Cezire, Suriye Çölü'nden ve daha alçakta bulunan Orta Mezopotamya'dan oldukça farklı olarak, bir yıkıntı veya alüvyon ovası olarak nitelendirilir; ancak bölge aşınmış tepeler ve kesik akarsular içerir. Bölge birkaç bölümden oluşmaktadır. Kuzeybatıda dünyanın en büyük tuz düzlüklerinden biri olan Sabhat el-Cabbul yer almaktadır. Daha güneyde, Musul'dan Basra yakınlarına kadar uzanan bölge, Rubülhali Çölü'ne benzemeyen kumlu bir çöldür. 20. yüzyılın sonları ve 21. yüzyılın başlarında bölge kuraklıkla boğuşmuştur.^{[kaynak belirtilmeli]}

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarih öncesi[değiştir | kaynağı değiştir]

El-Cezire arkeolojik açıdan son derece önemlidir. Bölge, tarımın ve hayvanların evcilleştirilmesinin en eski işaretlerinin bulunduğu ve dolayısıyla medeniyete ve modern dünyaya giden başlangıç noktasıdır. El-Cezire, modern buğdayın en yakın akrabasının hala yabani olarak yetiştiği Türkiye'nin güneyindeki Karaca Dağ'ı da kapsamaktadır. Bazı yerleşim yerlerinde (örneğin Hallan Çemi, Ebu Hureyra, Mureybet) avcı-toplayıcı yaşam tarzından (avcılık, yabani tahılların toplanması ve öğütülmesine dayalı), MÖ 9000'lerden itibaren esas olarak buğday, arpa ve baklagillerin (hala yabani çeşitlerinin) yetiştirilmesine dayalı bir ekonomiye doğru sürekli bir ilerleme görülebilir. Keçi ve koyunun evcilleştirilmesi birkaç nesil içinde gerçekleşmiş ancak bin yıldan daha uzun bir süre yaygınlaşmadı. Dokumacılık ve çömlekçilik yaklaşık iki bin yıl sonra ortaya çıktı.

El-Cezire'den evcilleştirilmiş tohumlarla birlikte tarım fikri önce Levant'ın geri kalanına, ardından Kuzey Afrika'ya, Avrupa'ya ve Mezopotamya üzerinden doğuya, günümüz Pakistan'ına kadar yayıldı (bkz. Mehrgarh).

Göbeklitepe'deki anıtsal taş binalar, y. MÖ 9000

Daha önceki arkeologlar tarımın yerleşik bir yaşam tarzının ön koşulu olduğu varsayımıyla çalışmışlardı, ancak İsrail ve Lübnan'daki kazılar yerleşik bir yaşam tarzının aslında tarımdan önce geldiğini göstererek bilimi şaşırttı (bkz. Natufyan kültürü). 1990'larda Türkiye'nin güneydoğusundaki Göbeklitepe'de bulunan megalitik yapılarla birlikte başka sürprizler de yaşandı. Görünüşe göre ritüel amaçlı bu yapıların en eskisi MÖ 9000'den öncesine aittir - Stonehenge'den beş bin yıldan daha eskidir - ve dolayısıyla herhangi bir yerdeki bilinen en eski megalitik yapılardır. Bugün bilindiği kadarıyla o dönemde köklü tarım toplumları mevcut değildi. Çiftçilik hala deneysel bir iş gibi görünüyordu ve devam eden avcılık ve toplayıcılığa sadece küçük bir ekti. Yani ya (yarı) yerleşik avcı-toplayıcılar bu kadar büyük komünal yapı projelerini organize edecek ve yürütecek kadar zengin ve kalabalıktı ya da köklü tarım toplumları şimdiye kadar bilinenden çok daha eskiden beri vardı. Çünkü Göbeklitepe, Karaca Dağ'dan sadece 32 km uzaklıkta bulunuyor.

Göbeklitepe'nin ortaya çıkardığı sorular Orta Doğu arkeologları arasında yoğun ve yaratıcı tartışmalara yol açtı.^[5]^[6] Göbeklitepe'deki kazılar devam ediyor ve şu ana kadar sadece yaklaşık yüzde 5'i ortaya çıkarıldı. Sümerlerin, Kuzey Mezopotamya'nın Samarra kültüründen evrimleştiği teorisi vardır.^[7]^[8]

Erken tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Uruk dönemi (yaklaşık MÖ 4000-3100), Mezopotamya'da protohistorik Kalkolitik dönemden Erken Tunç Çağı dönemine kadar, yukarı bölgenin bir bölümünü de kapsayacak şekilde varlığını sürdürdü.

Yukarı Mezopotamya aynı zamanda MÖ 25. yüzyıl civarında kurulan antik Asur'un da kalbinin attığı yerdir. MÖ 24. yüzyılın sonlarından itibaren Akad İmparatorluğu'nun bir parçası olmuş, daha sonra üç döneme ayrılmıştır: Eski Asur İmparatorluğu (yaklaşık MÖ 2050-1750), Orta Asur İmparatorluğu (MÖ 1365-1020), Med İmparatorluğu (MÖ 678-549) ve Yeni Asur İmparatorluğu (MÖ 911-605).

Bölge MÖ 605 yılında Asurluların güneydeki kardeşleri Babillilerin eline geçti ve MÖ 539 yılından itibaren Ahameniş İmparatorluğu'nun bir parçası oldu; Ahameniş Asuru Athura olarak biliniyordu. MÖ 323'ten itibaren Yunan Selevkos İmparatorluğu tarafından yönetildi, Yunanlar Aram'a da uyguladıkları gibi bu ismi bozarak Suriye'ye çevirdiler.

Bölge daha sonra Partlar ve Romalıların eline geçti ve her ikisi tarafından da Asur olarak yeniden adlandırıldı. Bölge, Müslümanların İran'ı fethine kadar Sasani İmparatorluğu döneminde Asoristan olarak bilinmeye devam etti ve bu dönemde el-Cezire olarak yeniden adlandırıldı.

El-Cezire, Arap ve İslam öncesi dönemlerden bu yana çeşitli tarım (meyve ve tahıl) ürünlerinin yanı sıra üretken bir imalat (gıda işleme ve kumaş dokuma) sistemiyle ekonomik açıdan müreffeh bir bölge oldu. Bölgenin Sasani ve Bizans topraklarının sınırındaki konumu da burayı önemli bir ticaret merkezi haline getirdi ve Müslümanların İran'ı fethinden ve Levant'taki Bizans kolonilerinden sonra bile bölge bu avantajdan yararlanmaya devam etti.

El-Cezire, Osroene ve Mezopotamya'daki Roma/Bizans eyaletlerinin yanı sıra Asōristān, Arbayestan, Nisibis ve Musul'daki Part/Pers eyaletlerini de içeriyordu.

İslam imparatorlukları[değiştir | kaynağı değiştir]

El-Cezire bölgesi ve alt bölümleri (Diyar Bekir, Diyar Mudar ve Diyar Rabi'a), Emevi ve Abbasi halifeleri döneminde.

Bölgenin fethi, halktan cizye vergisi alınması haricinde bölgenin genel yönetimine dokunmayan Raşidin Halifeliği döneminde gerçekleşti. Suriye valisi ve daha sonra Emevi Halifesi olan Muaviye zamanında el-Cezire'nin yönetimi Suriye'nin yönetimine dahil edildi. Emevi Halifeliği'nin ilk dönemlerinde el-Cezire'nin yönetimi çoğu zaman Transkafkasya, Doğu Anadolu ve bugünkü İran Azerbaycanı'nın büyük bölümünü kapsayan geniş bir vilayet olan Arminiya ile paylaşıldı.

Bölgenin refahı ve yüksek tarımsal ve imalat üretimi, onu ilk fetihçi Arap ordularının liderleri arasında bir çekişme konusu haline getirdi. Çeşitli fatihler, eski Sasani vilayetlerinin çeşitli şehirlerini ve Mezopotamya'nın yeni fethedilen Bizans vilayetlerini kendi yönetimleri altında tutarlı bir birim haline getirmeye çalıştılar.

Ancak bölgenin kontrolü Bağdat merkezli herhangi bir güç için elzemdi. Sonuç olarak, Abbasi Halifeliği'nin kurulması el-Cezire'yi Bağdat'taki hükûmetin doğrudan yönetimi altına soktu. Bu dönemde el-Cezire, Abbasi İmparatorluğu'nun en çok vergi veren vilayetlerinden biriydi.

İslam'ın erken tarihi boyunca el-Cezire Haricilerin merkezi haline geldi ve çeşitli halifeler tarafından sürekli kontrol altında tutulmak zorunda kaldı. 920'lerde yerel Hamdani Hanedanı, el-Cezire (Nasırü'd devle yönetiminde) ve Kuzey Suriye'de (Seyfü'd Devle yönetiminde) iki kolu olan özerk bir devlet kurdu. Hamdani iktidarının sona ermesi bölgeyi yeniden Bağdat halifelerinin itibari yönetimi altına sokarken, gerçek kontrol Bağdat'ı fethetmiş olan Büveyhilerin eline geçti. Bölge, 11. yüzyılın başında, Selçuklu İmparatorluğu'nun fethine kadar varlığını sürdüren Numeyrîler, Mirdasîler ve Ukaylîler gibi bir dizi yerel hanedanın egemenliği altına girdi.

Birinci Haçlı Seferi'nin gelişiyle birlikte, batı kısmı Urfa Kontluğu olarak Haçlıların eline geçerken, geri kalanı Zengiler ve nihayetinde Kürt Eyyubiler tarafından ele geçirilene kadar yarı bağımsız Türk hükümdarlar tarafından yönetildi. Daha sonra kuzey ve doğu kısımları başlangıçta Artuklular, daha sonra Karakoyunlular ve Akkoyunlu Türkmenleri ve son olarak Safeviler tarafından yönetilirken; batı kısımları Osmanlı İmparatorluğu tarafından alındığı Osmanlı-Memluk Savaşı'na (1516-17) kadar Mısır Memluk Sultanlığı'na bağlı kaldı. Çaldıran Muharebesi ve Osmanlı-Safevi Savaşları'ndan (1532-1555) sonra bu bölgenin geri kalanı Osmanlıların eline geçti.

Modern tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Bölge etnik açıdan çeşitlilik gösterse de, eski Mezopotamyalıların Aramice konuşan Hristiyan torunlarının yanı sıra geleneksel Süryani anavatanı olarak kabul edilmektedir. Demografik yapı 20. yüzyılın ilk yarısında büyük değişimlere sahne oldu. Birinci Dünya Savaşı'ndaki Süryani Katliamı'nın ardından binlerce Süryani mülteci Türkiye'den Suriye'nin Cezire Vilayeti'ne giriş yaptı. 1933 yılında ise Kuzey Irak'ın Musul bölgesindeki Simele Katliamı'nın ardından 24.000 Süryani Hristiyan daha bölgeye göç etti.^[9]

Hristiyanlara yönelik şiddet Yukarı Mezopotamya'nın demografik yapısını değiştirdi. Bazı Kürt ve Fars aşiretleri Ermeni ve Süryani kırımlarında Osmanlı yetkilileriyle işbirliği yaptı.^[10] 19. yüzyılın ortalarında Kürt Buhti emirleri ve Türkler arasındaki savaşlar nedeniyle Siirt bölgesindeki birçok Hristiyan, Kürtler tarafından öldürüldü.^[11]

Suriye'nin Cezire Vilayeti'nde, Fransız resmi raporları 1927'den önce Cezire'de 45 Kürt köyünün varlığını göstermektedir. 1920'lerin ortalarında Kemalist Türkiye'de başarısızlıkla sonuçlanan Kürt isyanlarının ardından, Türkiye'nin saldırılarından kaçmak için Fransız Manda yönetiminin işgali altına giren Suriye'nin Cezire Vilayeti'ne büyük bir Kürt akını oldu. Bu dönemde 25.000 Kürt'ün, göçlerini teşvik eden ve onlara Suriye vatandaşlığı veren Fransız Manda yetkililerinin yönetimindeki Kuzey Suriye'ye kaçtığı tahmin edilmektedir.^[12]^[13] Yeni bir mülteci dalgası 1929'da geldi.^[14] Manda yetkilileri Suriye'ye Kürt göçünü teşvik etmeye devam etti ve 1939'da köylerin sayısı 700-800 arasındaydı.^[14] Sperl'in tahmini, 1953 yılında Cezire'nin toplam 146.000 nüfusunun 60.000'ini (%41) tarımcı Kürtlerin, 50.000'ini (%34) göçebe Arapların ve dörtte birini de Hristiyanların oluşturduğunu tahmin eden Fransız coğrafyacılar Fevret ve Gibert'in tahminleriyle çelişmektedir.^[15] Sir John Hope Simpson tarafından yapılan bir başka hesaplamada ise 1930 yılı sonunda Cezire Vilayeti'ndeki 100.000 kişi içinde Kürtlerin sayısı 20.000 olarak tahmin edildi.^[16]

Suriye'nin Fransız Mandası döneminde, yeni gelen Kürtlere Fransız Manda yetkilileri tarafından vatandaşlık verildi^[17] ve Fransız Manda otoritesi böl ve yönet stratejisinin bir parçası olarak azınlık özerkliğini teşvik ettiği ve yerel silahlı kuvvetleri için Kürtlerden ve Nusayri ile Dürzi gibi diğer azınlık gruplarından yoğun bir şekilde asker aldığı için önemli haklardan yararlandılar.^[18]

Süryani Hristiyanlar 9 Ağustos 1937 Amuda Katliamı'ndan sonra Suriye'den göç etmeye başladılar. Kürt Said Ağa tarafından gerçekleştirilen bu katliam, şehri Süryani nüfusunı sıfırladı. 1941 yılında, el-Malikiye'deki Süryani cemaati şiddetli bir saldırıya maruz kaldı. Saldırı başarısız olsa da Süryaniler terörize edildi ve çok sayıda Süryani şehri terk etti. Türkiye'den bölgeye göç eden Kürtler, el-Malikiye, ed-Derbesiye ve Amuda'yı tamamen Kürt şehirlerine dönüştürdü. Tarihi öneme sahip Hristiyan kenti Nusaybin de Türkiye'ye bağlandıktan sonra Hristiyan nüfusunun ayrılmasının ardından benzer bir kaderi paylaştı. Şehrin Hristiyan nüfusu sınırı geçerek Suriye'ye gitti ve demiryolu (yeni sınır) ile Nusaybin'den ayrılan Kamışlı'ya yerleşti. Nusaybin Kürtleşirken, Kamışlı bir Süryani şehri haline geldi. Ancak, Şeyh Said'in Türk yetkililere karşı başlattığı isyanın başarısızlıkla sonuçlanmasının ardından 1926'da başlayan Kürt göçü ile işler kısa sürede değişti.^[19]

Dini durum[değiştir | kaynağı değiştir]

Cezire, Süryani Ortodoks Kilisesi'nin dört piskoposluğundan biridir. Diğerleri Halep, Humus-Hama ve Şam'da bulunmaktadır.^[9]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Bereketli Hilal

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Georges Roux – Ancient Iraq
^ Smith, J. Payne (1998). A compendious Syriac dictionary: founded upon the thesaurus syriacus. s. 68. ISBN 1-57506-032-9. OCLC 1105266843.
^ "The next battlefield". The Economist. 11 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2017.
^ A. Carlson, Thomas (30 Haziran 2014). "Mesopotamia — ܒܝܬ ܢܗܪ̈ܝܢ". The Syriac Gazetteer. 14 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ See discussion at Banning, E. B. (2011). "So Fair a House: Göbekli Tepe and the Identification of Temples in the Pre-Pottery Neolithic of the Near East". Current Anthropology. 52 (5): 619-660. doi:10.1086/661207. JSTOR 10.1086/661207.
^ "Göbekli Tepe: Series Introduction". Genealogy of Religion. 12 Ekim 2011. 18 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2013.
^ Kleniewski, Nancy; Thomas, Alexander R (26 Mart 2010). Cities, Change, and Conflict: A Political Economy of Urban Life. ISBN 978-0495812227.
^ Maisels, Charles Keith (1993). The Near East: Archaeology in the "Cradle of Civilization". ISBN 978-0415047425.
^ ^a ^b Mouawad, Ray J. (1 Ocak 2001). "Syria and Iraq – Repression". Middle East Quarterly (İngilizce). 5 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Aralık 2022.
^ Hovannisian, Richard G. (2011). The Armenian Genocide: Cultural and Ethical Legacies. Transaction Publishers. s. 271. ISBN 978-1-4128-3592-3.
^ Fiey, J. M. 1993. Pour un Oriens Christianus Novus, Répertoire des Diocèses Syriaques Orientaux et Occidentaux. Beirut. pp. 244-251.
^ McDowell, David (2005). A Modern History of the Kurds (3. revised and upd. ed., repr. bas.). London [u.a.]: Tauris. s. 469. ISBN 1-85043-416-6.
^ Kreyenbroek, Philip G.; Sperl, Stefan (1992). The Kurds: A Contemporary Overview. Londra: Routledge. ss. 147. ISBN 0-415-07265-4.
^ ^a ^b Tejel, Jordi (2009). Syria's Kurds: History, Politics and Society. Londra: Routledge. s. 144. ISBN 978-0-203-89211-4.
^ Fevret, Maurice; Gibert, André (1953). "La Djezireh syrienne et son réveil économique". Revue de géographie de Lyon (Fransızca). 28 (28): 1-15. doi:10.3406/geoca.1953.1294. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2012.
^ Simpson, John Hope (1939). The Refugee Problem: Report of a Survey (First bas.). Londra: Oxford University Press. s. 556. ASIN B0006AOLOA.
^ Dawn Chatty (2010). Displacement and Dispossession in the Modern Middle East. Cambridge University Press. ss. 230-232. ISBN 978-1-139-48693-4.
^ Yildiz, Kerim (2005). The Kurds in Syria : the forgotten people (1. publ. bas.). London [etc.]: Pluto Press, in association with Kurdish Human Rights Project. s. 25. ISBN 0745324991.
^ Saqr Abu Fakhr (22 Aralık 2013). "Notes on Arab Orthodoxy: As-Safir on the History of the Persecution of Middle Eastern Christians". Notes on Arab Orthodoxy. 24 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Aralık 2022.

Bibliyografya[değiştir | kaynağı değiştir]

Moore, Andrew MT ; Hillman, Gordon C.; Legge, Anthony J. (2000). Fırat'ın Üzerindeki Köy: Ebu Hureyra'da Yiyecek Arayıcılığından Çiftçiliğe. Oxford: Oxford University Press. 0-19-510806-X ISBN 0-19-510806-X .
Peter MMG Akkermans; Glenn M. Schwartz (2003). Suriye'nin arkeolojisi: karmaşık avcı-toplayıcılardan erken kentsel toplumlara (MÖ 16.000-300 civarı). Cambridge Üniversitesi Yayınları. ss. 72–. 978-0-521-79666-8 ISBN 978-0-521-79666-8 . Erişim tarihi: 27 Haziran 2011.
İstakhri, İbrahim. Al-Masālik wa-al-mamālik, Dār al-Qalam, Kahire, 1961
Brauer, Ralph W., Orta Çağ Müslüman Coğrafyasında Sınırlar ve Hudutlar, Philadelphia, 1995
İbn Khurradāzbih. Almasalik vel Mamalik, EJ Brill, Leiden, 1967
Le Strange, Guy (1905). The Lands of the Eastern Caliphate: Mesopotamia, Persia, and Central Asia, from the Moslem Conquest to the Time of Timur (İngilizce). New York: Barnes & Noble, Inc. OCLC 1044046.
Mohammadi Malayeri, Muhammed. Tārikh o Farhang-i Iran dar Asr-e Enteghaal, Tus, Tahran, 1996
Morony, Michael G. Müslümanların Fethinden Sonra Irak, Princeton, 1984

[1] Georges Roux – Ancient Iraq

[2] Smith, J. Payne (1998). A compendious Syriac dictionary: founded upon the thesaurus syriacus. s. 68. ISBN 1-57506-032-9. OCLC 1105266843.

[3] "The next battlefield". The Economist. 11 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2017.

[4] A. Carlson, Thomas (30 Haziran 2014). "Mesopotamia — ܒܝܬ ܢܗܪ̈ܝܢ". The Syriac Gazetteer. 14 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[5] See discussion at Banning, E. B. (2011). "So Fair a House: Göbekli Tepe and the Identification of Temples in the Pre-Pottery Neolithic of the Near East". Current Anthropology. 52 (5): 619-660. doi:10.1086/661207. JSTOR 10.1086/661207.

[6] "Göbekli Tepe: Series Introduction". Genealogy of Religion. 12 Ekim 2011. 18 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2013.

[7] Kleniewski, Nancy; Thomas, Alexander R (26 Mart 2010). Cities, Change, and Conflict: A Political Economy of Urban Life. ISBN 978-0495812227.

[8] Maisels, Charles Keith (1993). The Near East: Archaeology in the "Cradle of Civilization". ISBN 978-0415047425.

[meforum.org2-9] Mouawad, Ray J. (1 Ocak 2001). "Syria and Iraq – Repression". Middle East Quarterly (İngilizce). 5 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Aralık 2022.

[10] Hovannisian, Richard G. (2011). The Armenian Genocide: Cultural and Ethical Legacies. Transaction Publishers. s. 271. ISBN 978-1-4128-3592-3.

[11] Fiey, J. M. 1993. Pour un Oriens Christianus Novus, Répertoire des Diocèses Syriaques Orientaux et Occidentaux. Beirut. pp. 244-251.

[McDowell2-12] McDowell, David (2005). A Modern History of the Kurds (3. revised and upd. ed., repr. bas.). London [u.a.]: Tauris. s. 469. ISBN 1-85043-416-6.

[Kreyenbroek12-13] Kreyenbroek, Philip G.; Sperl, Stefan (1992). The Kurds: A Contemporary Overview. Londra: Routledge. ss. 147. ISBN 0-415-07265-4.

[tejel32-14] Tejel, Jordi (2009). Syria's Kurds: History, Politics and Society. Londra: Routledge. s. 144. ISBN 978-0-203-89211-4.

[fevret2-15] Fevret, Maurice; Gibert, André (1953). "La Djezireh syrienne et son réveil économique". Revue de géographie de Lyon (Fransızca). 28 (28): 1-15. doi:10.3406/geoca.1953.1294. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2012.

[The_Refugee_Problem2-16] Simpson, John Hope (1939). The Refugee Problem: Report of a Survey (First bas.). Londra: Oxford University Press. s. 556. ASIN B0006AOLOA.

[Chatty20102-17] Dawn Chatty (2010). Displacement and Dispossession in the Modern Middle East. Cambridge University Press. ss. 230-232. ISBN 978-1-139-48693-4.

[Yildiz252-18] Yildiz, Kerim (2005). The Kurds in Syria : the forgotten people (1. publ. bas.). London [etc.]: Pluto Press, in association with Kurdish Human Rights Project. s. 25. ISBN 0745324991.

[19] Saqr Abu Fakhr (22 Aralık 2013). "Notes on Arab Orthodoxy: As-Safir on the History of the Persecution of Middle Eastern Christians". Notes on Arab Orthodoxy. 24 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Aralık 2022.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

Yukarı Mezopotamya nedir?, Yukarı Mezopotamya anlamı nedir?, Yukarı Mezopotamya ne demektir?