Yamhad

Yamhad
Haleb
Yamhad Haleb
y. MÖ 1810-y. MÖ 1517
Başkent	Halab
Yaygın dil(ler)	Amorice; Hurrice
Resmî din	Antik Levant inancı (Hadad, baştanrıydı)
Hükûmet	Mutlak monarşi
Kral, Büyük kral.
• y. MÖ 1810 – y. MÖ 1780
• y. MÖ 1810 – y. MÖ 1780	Sumu-Epuh
• y. MÖ 1780 – y. MÖ 1764	ı. Yarim-Lim
Tarihî dönem	Bronz Çağı
• Kuruluşu
• Kuruluşu	y. MÖ 1810
• Dağılışı	y. MÖ 1517
Öncüller	Ardıllar
	Ebla
Mitanni
Günümüzdeki durumu	Suriye; Türkiye;

Yamhad; Halep, Suriye merkezli eski bir Sami krallığıdır. Krallık, MÖ 19. yüzyılın sonunda ortaya çıkmış ve sınırlarını genişletmek için hem askeri hem de diplomasi gücüne güvenen Yamhad Hanedanı kralları tarafından yönetilmiştir. Krallık, kuruluşundan itibaren sınır komşuları Mari, Qatna ile Asur'un saldırılarına direnmiş ve I. Yarim-Lim'in eylemleriyle döneminin en güçlü Suriye krallığına dönüşmüştür. MÖ 18. yüzyılın ortalarında, güneyi hariç Suriye'nin çoğu, ya doğrudan mülk olarak ya da vassallık yoluyla Yamhad'ın yetkisi altına girmiştir. Yaklaşık bir buçuk yüzyıl boyunca Yamhad; Kuzey, Kuzeybatı ve Doğu Suriye'ye egemen ve Mezopotamya'da Elam sınırındaki küçük krallıklar üzerinde nüfuz sahibi olmuştur. Krallık, Hititler tarafından yok edilmiş ve ardından MÖ 16. yüzyılda Mitanni tarafından ilhak edilmiştir.

Yamhad'ın nüfusu ağırlıklı olarak Amorilerden oluşarak tipik bir Tunç Çağı Suriye kültürüne sahipti. Yamhad'da ayrıca, krallığa yerleşen ve kültürleriyle krallığı etkileyen önemli bir Hurri nüfusu yaşamıştır. Yamhad, doğuda İran Platosu ile batıda Ege bölgesi arasında bir geçit görevi gören geniş bir ticaret ağını kontrol etmiştir. Krallık, geleneksel Kuzeybatı Sami tanrılarına tapmış ve başkent Halep, Kuzey Suriye'nin ana tanrısı olarak kabul edilen Hadad'ın ibadet merkezi olarak diğer Suriye şehirleri arasında kutsal bir şehir olarak kabul edilmiştir.

Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Halep uzun tarihi boyunca asla terk edilmediğinden ve modern şehir antik alanın üzerinde yer aldığından Halep'in küçük bir kısmı arkeologlar tarafından kazılmıştır.^[4] Bu nedenle Yamhad hakkındaki bilgilerin çoğu Aççana ve Mari'de bulunan tabletlerden gelir.^[5]

Kuruluşu[değiştir | kaynağı değiştir]

Yamhad adı muhtemelen Amorili bir kabile adından gelirken krallıktan bahsedilirken Halep ile eşanlamlı olarak kullanılmıştır. Halep şehri, Kuzey Suriye'de dini bir merkezdi ve MÖ 3. binyılın ortalarında Suriye'nin çoğunu kontrol eden Ebla İmparatorluğu'nun bir vasalı olarak Ha-lam adıyla anılmıştır. Halep'in "Kutsal Şehir" olarak ünü, daha sonraki ününe katkıda bulunmuş; Kuzey Suriye'nin fırtına tanrısı Hadad'ın ana tapınağı, "Hadad Şehri" olarak bilinen şehirde yer almıştır.

"Halep" ve "Yamhad" isimleri ilk kez Eski Babil'de ortaya çıkmıştır. İlk Yamhad kralı Sumu-Epuh, Halep'in yanı sıra Alalah ve Tuba şehirlerini de içeren Yamhad ülkesinin hükümdarı olarak Mari'de bulunan bir mühürle onaylanmıştır. Sumu-Epuh, krallığı güçlendirmiş ve Asur'a karşı Yamhad ile ittifak kuran Mari'li Yahdun-Lim ile karşı karşıya gelmiş fakat sonuç olarak krallığı tehdit eden kuzeye doğru sefer düzenlemiştir. Yamhad kralı, Yaminite kabilelerini desteklemiş ve düşmanlarını yenen ve sonunda kendi oğlu Sumu-Yamam tarafından öldürülen Mari kralına karşı Urşu, Hassum ve Karkamış dahil olmak üzere diğer Suriye devletleriyle ittifak kurmuştur.

Asur ile rekabeti ve genişlemesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Asurlu I. Şamşi-Adad'ın yükselişi Yamhad için Mari'den daha tehlikeli yaratmıştır. Asurlu Amori kralı, Mezopotamya ve Levant'ı yönetmeyi amaçlayan hırslı bir fatihdi ve kendini "dünyanın kralı" olarak nitelendirmiştir. Şamşi-Adad; Yamhad'ı kuzeyde Karkamış, Hassum ve Urşu ile ittifaklar yoluyla ve doğuda Mari'yi fethederek Mari'nin varisi Zimri-Lim'i kaçmaya zorlayarak kuşatmıştır. Sumu-Epuh, Zimri-Lim'i sıcak karşılamış ve Mari'nin meşru varisi olduğu için onu Asur'a karşı kullanmayı amaçlamıştır.

Şamşi-Adad'ın en tehlikeli ittifakı Qatna ile olmuştur. Qatna'nın kralı İşi-Addu, Yamhad sınırlarında Asur ajanı hâline gelmiş ve kızını, babası tarafından Mari kralı yapılan Asur kralının oğlu Yasmah-Adad ile evlendirmiştir. Anlaşılan o ki Sumu-Epuh, Şamşi-Adad ile yaptığı savaş sırasında öldürülmüş ve yerine oğlu I. Yarim-Lim geçerek babasının krallığını güçlendirerek Suriye ve Kuzey Mezopotamya'nın en güçlü krallığı haline getirmiştir. Yarim-Lim, Şamşi-Adad'ı Babilli Hammurabi ve Eşnunnalı II. İbal-pi-el ile yaptığı ittifaklarla kuşatmış ve daha sonra MÖ 1777'de doğuya doğru ilerleyerek Tuttul'u fethederek Zimri-Lim'i şehrin valisi olarak atamıştır. Asur kralı bir yıl sonra ölmüştür. Yarim-Lim daha sonra atalarının tahtını Yamhad'ın bir müttefiki olarak geri almak için ordusunu Zimri-Lim ile göndermiş böylece yeni Mari kralı ve Yarim-Lim'in kızı Şibtu arasındaki hanedan evliliği yoluyla ilişkiyi güçlendirmiştir.

Yarim-Lim saltanatının sonraki yıllarını kuzeyde Mamma'ya ulaşan krallığı genişleterek geçirmiştir. Suriye şehir devletleri ittifaklar veya güç yoluyla bastırılmıştır. Mamma, Ebla ve Ugarit; Yamhad'ın vassalları olurken Qatna bağımsızlığını korumuş ancak I. Şamşi-Adad'ın ölümünün ardından Yamhad ile barış yapmıştır. Yarim-Lim'in diplomasi ve savaş politikasının bir örneği Mari'de bulunan ve Dēr ile komşusu Diniktum'a karşı bir savaş ilanı da dahil olmak üzere Güney Mezopotamya'daki Dēr kralına gönderilen bir tablette okunabilmektedir. Tablet, Diniktum'da 12 yıl boyunca 500 Yamhadli savaş gemisinin konuşlandırılmasından ve Der'in 15 yıl boyunca Yamhadli askeri desteğinden bahseder. Yarim-Lim'in başarıları Yamhad'ı "Büyük Krallık" statüsüne yükseltmiş ve Yamhad kral unvanı "Büyük Kral"a dönüşmüştür.

I. Yarim-Lim'in yerine barışçıl bir saltanat süren oğlu I. Hammurabi geçmiştir. Karkamış'a boyun eğdirmeyi başarmış ve Larsa ile Elam'a karşı Babilli Hammurabi'ye yardım etmek için birlikler göndermiştir. Bu ittifak, Babil kralının Mari'yi yok etmesiyle sona ermiştir. Ancak Babil Yamhad'a saldırmamış ve iki krallık arasındaki ilişkiler sonraki yıllarda barışçıl olarak devam etmiştir. Mari'nin düşüşünün neden olduğu iktidar boşluğu, Hammurabi'nin Yamhad'ın hegemonyasını doğuda Şubat Enlil'in vassalı olduğu Yukarı Habur vadisi üzerine kadar genişletmesinin yolunu açmıştır. I. Hammurabi'nin yerine oğlu I. Abba-El geçmiştir. Saltanatı sırasında Abba-El'in kardeşi Prens Yarim-Lim'in yetkisi altındaki İrridu şehrinde isyan çıkmıştır. Bu isyan, İrridu'nun kral tarafından yok edilmesiyle son bulmuş ve kardeşine Alalah tahtını vermiştir.

Gerileme ve çöküş[değiştir | kaynağı değiştir]

I. Abba-El'in haleflerinin dönemi yetersiz bir şekilde belgelenmiştir. MÖ 17. yüzyılın ortalarında III. Yarim-Lim zamanında, Yamhad'ın gücü iç muhalefet nedeniyle azalmıştır. III. Yarim-Lim, zayıflamış bir krallığı yönetmiş ve Katna üzerinde Yamhadlı hegemonyası dayatmasına rağmen Alalah, burada kendini kral ilan eden Ammitakum yönetiminde neredeyse bağımsız hale gelmiştir. Bu da Yamhad'ın zayıflamasına sebep olmuştur. Bu gerilemeye rağmen Yamhad kralı, Hitit kralının diplomatik dengi olan Hititler tarafından "Büyük Kral" olarak anıldığı için Suriye devletlerinin en güçlü kralı olarak kalmıştır.

Hitit Krallığı'nın kuzeyde yükselişi Yamhad için en büyük tehdidi oluşturmuş ancak III. Yarim-Lim ve halefi III. Hammurabi, Hitit kralı I. Hattuşili'nin saldırılarına Hurri prensliği ile ittifaklar yoluyla direnebilmiştir. Hattuşili, Halep'e doğrudan saldırmamayı tercih etmiş ve orta kronolojiye göre MÖ 1650 dolaylarında Suriye seferlerinin ikinci yılında Alalah ile başlayarak Yamhad'ın vasallarını ve müttefiklerini fethetmeye başlamıştır. Hattuşili daha sonra Halep'in kuzeydoğusunda Urşu'da Hurrilere saldırmak için dönmüş Hurriler'e Halep ve Karkamış'ın askeri destek vermesine rağmen Hattuşili savaşı kazanmıştır. Hitit kralı daha sonra Atalur Dağı Savaşı'nda Yamhad'ı yenmiş ve Suriye savaşlarının altıncı yılında diğer Hurri şehirleriyle birlikte Hassum'u yağmalamıştır. Birçok seferden sonra I. Hattuşili, III. Hammurabi'nin saltanatı sırasında Halep'e saldırmıştır. Saldırı bir yenilgiyle ve Hitit kralının yaralanması ve MÖ 1620 dolaylarında ölümüyle sonuçlanmıştır. Hattuşili'nin seferleri Yamhad'ı önemli ölçüde zayıflatmış ve statüsünün düşmesine neden olmuştur. Hükümdar, Büyük Kral olarak anılmamıştır artık.

Hattuşili'nin yerine, MÖ 1600 dolaylarında Halep'i fetheden ve Levant'ta büyük bir güç olarak Yamhad'ı yok eden torunu I. Murşili geçmiştir. Murşili daha sonra Babil'e sefer düzenleyip yağmalamıştır ancak başkenti Hattuşa'ya dönüşünde suikasta uğrayınca imparatorluğu parçalanmıştır. Yeniden kurulan krallık, adlarından başka hiçbir şeyin bilinmediği krallar tarafından yönetilmiştir: ilki, Yarim-Lim III'ün oğlu olabilecek Sarra-El'dir. Halep kralı olarak hüküm süren hanedanın son kralı I. İlim-İlimma'dır. Saltanatı, Halep'i ilhak eden Mitanni kralı Parşatatar tarafından düzenlenen bir isyan sırasında öldürülmesiyle 1524 dolaylarında sona ermiştir. İlim-İlimma'nın oğlu İdrimi, Emar'a kaçmış ve MÖ 1517 dolaylarında Alalah'ı fethetmiştir. Alalah'ı fethinden yedi yıl sonra İdrimi, Mitanni ile barış yapmış ve bir vasal olarak kabul edilmiş ve hanedanın ikâmetgahını Alalah'a taşımak ve "Haleb Kralı" unvanından vazgeçmek zorunda kalmasına rağmen Halep'i kontrol etmesine izin verilmiştir. Yamhad adının kullanımı da sona ermiştir.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel

^ Dalley 2002, s. 44.
^ Astour 1981, s. 7.
^ Hamblin 2006, s. 257.
^ Pioske 2015.
^ Grabbe 2007.

Genel

Archi, Alfonso (1994). "Studies in the Pantheon of Ebla". Orientalia. Pontificium Institutum Biblicum. 63 (3). OCLC 557711946.
Astour, Michael.C (1969). "The Partition of the Confederacy of Mukiš-Nuḫiašše-Nii by Šuppiluliuma: A Study in Political Geography of the Amarna Age". Orientalia. 38. Pontificium Institutum Biblicum. OCLC 557711946.
Astour, Michael C. (1981). "Ugarit and the Great Powers". Young, Gordon Douglas (Ed.). Ugarit in Retrospect. Fifty years of Ugarit and Ugaritic: Proceedings of the symposium of the same title held at the University of Wisconsin at Madison, February 26, 1979, under the auspices of the Middle West Branch of the American Oriental Society and the Mid-West Region of the Society of Biblical Literature. Eisenbrauns. ISBN 978-0-931464-07-2.
Astour, Michael C. (1989). Hittite History and Absolute Chronology of the Bronze Age. Studies in Mediterranean Archaeology and Literature. 73. Astroms Forlag. ISBN 978-91-86098-86-5.
Bryce, Trevor (1999) [1998]. The Kingdom of the Hittites. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-924010-4.
Bryce, Trevor (2009). The Routledge Handbook of the Peoples and Places of Ancient Western Asia. Routledge. ISBN 978-1-134-15908-6.
Bryce, Trevor (2014). Ancient Syria: A Three Thousand Year History. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-100292-2.
Burke, Aaron A. (2013). "Introduction to the Levant During the Middle Bronze Age". Steiner, Margreet L.; Killebrew, Ann E. (Ed.). The Oxford Handbook of the Archaeology of the Levant: c. 8000-332 BCE. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-166255-3.
Burney, Charles (2004). Historical Dictionary of the Hittites. Historical Dictionaries of Ancient Civilizations and Historical Eras. 14. Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-6564-8.
Charpin, Dominique (2010). Writing, Law, and Kingship in Old Babylonian Mesopotamia. Todd, Jean Marie tarafından çevrildi. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-10159-0.
Charpin, Dominique (2011). "Patron and Client: Zimri-Lim and Asqudum the Diviner". Radner, Karen; Robson, Eleanor (Ed.). The Oxford Handbook of Cuneiform Culture. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-955730-1.
Claire, Iselin (2017). "Head of a God". Louvre. 8 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2017.
Collon, Dominique (1995). Ancient Near Eastern Art. University of California Press. ISBN 978-0-520-20307-5.
Dalley, Stephanie (2002) [1984]. Mari and Karana, Two Old Babylonian Cities (2 bas.). Gorgias Press. ISBN 978-1-931956-02-4.
Dodd, Lynn Swartz (2007). "Strategies for Future Success: Remembering the Hittites during the Iron Age". Anatolian Studies. Cambridge University Press on Behalf of the British Institute of Archaeology at Ankara. 57: 203-216. doi:10.1017/s0066154600008619. ISSN 0066-1546.
Drower, Margaret S. (1973). "Syria c. 1550–1400 B.C.". Edwards, Iorwerth Eiddon Stephen; Gadd, Cyril John; Hammond, Nicholas Geoffrey Lemprière; Sollberger, Edmond (Ed.). Part 1: The Middle East and the Aegean Region, c.1800–1380 BC. The Cambridge Ancient History (Second Revised Series). 2 (3 bas.). Cambridge University Press. ISBN 978-1-139-05426-3.
Feldman, Marian H. (2007). "Frescoes, Exotica, and the Reinvention of the Northern Levantine Kingdoms during the Second Millennium B.C.E". Heinz, Marlies; Feldman, Marian H. (Ed.). Representations of Political Power: Case Histories from Times of Change and Dissolving Order in the Ancient Near East. Eisenbrauns. ISBN 978-1-57506-135-1.
Feliu, Lluís (2003). The God Dagan in Bronze Age Syria. Watson, Wilfred GE tarafından çevrildi. Brill. ISBN 978-90-04-13158-3.
Fleming, Daniel E. (2000). Time at Emar: The Cultic Calendar and the Rituals from the Diviner's Archive. Mesopotamian Civilizations. 11. Eisenbrauns. ISBN 978-1-57506-044-6.
Foster, Benjamin R. (2009). "Akkadian Literature". Ehrlich, Carl S. (Ed.). From an Antique Land: An Introduction to Ancient Near Eastern Literature. Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-7425-6347-6.
Frayne, Douglas (1990). Old Babylonian Period (2003–1595 BC). The Royal Inscriptions of Mesopotamia Early Periods. 4. University of Toronto Press. ISBN 978-0-8020-5873-7.
Gonnella, Julia (2006). "The Citadel of Aleppo: Recent Studies". Kennedy, Hugh N. (Ed.). Muslim Military Architecture in Greater Syria: From the Coming of Islam to the Ottoman Period. History of Warfare. 35. Brill. ISBN 978-90-04-14713-3. ISSN 1385-7827.
Gonnella, Julia (2010). "Columns and Hieroglyphs: Magic Spolia in Medieval Islamic Architecture of Northern Syria". Necipoğlu, Gülru; Leal, Karen A. (Ed.). Muqarnas: An Annual on the Visual Cultures of the Islamic World. 27. Brill. ISBN 978-90-04-18511-1. ISSN 0732-2992.
Grabbe, Lester L. (2007). Ancient Israel: What Do We Know and How Do We Know It?. T&T Clark. ISBN 978-0-567-03254-6.
Green, Alberto Ravinell Whitney (2003). The Storm-god in the Ancient Near East. Biblical and Judaic studies from the University of California, San Diego. 8. Eisenbrauns. ISBN 978-1-57506-069-9.
Hamblin, William J. (2006). Warfare in the Ancient Near East to 1600 BC. Routledge. ISBN 978-1-134-52062-6.
Hawkins, John David (2000). Corpus of Hieroglyphic Luwian Inscriptions. Vol 1 Inscriptions of the Iron Age. Untersuchungen Zur Indogermanischen Sprach- und Kulturwissenschaft. Neue Folge / Studies in Indo-European Language and Culture. New Series. 8. Walter de Gruyter. ISBN 978-3-11-080420-1.
Kupper, Jean Robert (1973). "Northern Mesopotamia and Syria". Edwards, Iorwerth Eiddon Stephen; Gadd, Cyril John; Hammond, Nicholas Geoffrey Lemprière; Sollberger, Edmond (Ed.). Part 1: The Middle East and the Aegean Region, c.1800–1380 BC. The Cambridge Ancient History (Second Revised Series). 2 (3 bas.). Cambridge University Press. ISBN 978-1-139-05426-3.
Lauinger, Jacob (2015). Following the Man of Yamhad: Settlement and Territory at Old Babylonian Alalah. Brill. ISBN 978-90-04-29289-5.
Liverani, Mario (2013). The Ancient Near East: History, Society and Economy. Routledge. ISBN 978-1-134-75084-9.
Matthiae, Paolo (2003). "Ishtar of Ebla and Head of Aleppo: Notes on Terminology, Politics and Religion of Old Syrian Ebla". Marrassini, Paolo (Ed.). Semitic and Assyriological Studies: Presented to Pelio Fronzaroli by Pupils and Colleagues. Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-04749-4.
Miller, Julie A. (1995). "Alalakh". Ring, Trudy; Salkin, Robert M.; La Boda, Sharon (Ed.). International Dictionary of Historic Places. 3 (Southern Europe). Fitzroy Dearborn Publishers. ISBN 978-1-884964-02-2.
Nathanson, Michael (2013). Between Myth & Mandate: Geopolitics, Pseudohistory & the Hebrew Bible. Author House. ISBN 978-1-4918-2310-1.
Oldenburg, Ulf (1969). The Conflict between El and Ba'al in Canaanite Religion. Dissertationes ad Historiam Religionum Pertinentes. 3. Brill. ISSN 0419-4233. OCLC 63449.
Owen, David I. (2000). "Hurrians". Freedman, David Noel; Myers, Allen C. (Ed.). Eerdmans Dictionary of the Bible. Eerdmans Publishing. ISBN 978-90-5356-503-2.
Payne, Annick (2012). Iron Age Hieroglyphic Luwian Inscriptions. Writings from the Ancient World. 29. Society of Biblical Literature. ISBN 978-1-58983-658-7.
Pfälzner, Peter (2012). "Levantine Kingdoms of the Late Bronze Age". Potts, Daniel T. (Ed.). A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East. 1. John Wiley & Sons. ISBN 978-1-4443-6077-6.
Pioske, Daniel D. (2015). David's Jerusalem: Between Memory and History. Routledge Studies in Religion. 45. Routledge. ISBN 978-1-317-54891-1.
Pitard, Wayne T. (2001) [1998]. "Before Israel: Syria-Palestine in the Bronze Age". Coogan, Michael David (Ed.). The Oxford History of the Biblical World (revised bas.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-513937-2.
Podany, Amanda H. (2010). Brotherhood of Kings: How International Relations Shaped the Ancient Near East. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-979875-9.
Pruzsinszky, Regine (2007). "Emar and the Transition from Hurrian to Hittite Power". Heinz, Marlies; Feldman, Marian H. (Ed.). Representations of Political Power: Case Histories from Times of Change and Dissolving Order in the Ancient Near East. Eisenbrauns. ISBN 978-1-57506-135-1.
Sasson, Jack M. (1969). The Military Establishments at Mari. Studia Pohl. 3: Dissertationes Scientificae de Rebus Orientis Antiqui. Pontifical Biblical Institute. OCLC 32801.
Schwartz, Glenn M. (2010). "Early Non-cuneiform Writing? Third-millennium BC Clay Cylinders from Umm el-Marra". Melville, Sarah C.; Alice L., Slotsky (Ed.). Opening the Tablet Box: Near Eastern Studies in Honor of Benjamin R. Foster. Culture and History of the Ancient Near East. 42. Brill. ISBN 978-90-04-18652-1. ISSN 1566-2055.
Schwartz, Glenn M. (2013). "An Amorite Global Village: Syrian-Mesopotamian Relations in the Second Millennium B.C". Aruz, Joan; Graff, Sarah B.; Rakic, Yelena (Ed.). Cultures in Contact: From Mesopotamia to the Mediterranean in the Second Millennium B.C. Metropolitan Museum of Art. ISBN 978-1-58839-475-0.
Sicker, Martin (2003). The Rise and Fall of the Ancient Israelite States. Praeger Publishers. ISBN 978-0-275-98012-2.
Taracha, Piotr (2009). Religions of Second Millennium Anatolia. Dresdner Beiträge zur Hethitologie. 27. Otto Harrassowitz Verlag. ISBN 978-3-447-05885-8. ISSN 1619-0874.
Teissier, Beatrice (1996) [1995]. Egyptian Iconography on Syro-Palestinian Cylinder Seals of the Middle Bronze Age. Orbis Biblicus et Orientalis- Series Archaeologica. 11. University Press Fribourg Switzerland. ISBN 978-3-525-53892-0. ISSN 1422-4399.
Thuesen, Ingolf (2000). "The City-State in Ancient Western Syria". Hansen, Mogens Herman (Ed.). A Comparative Study of Thirty City-state Cultures: An Investigation. 21. Kgl. Danske Videnskabernes Selskab. ISBN 978-87-7876-177-4.
van der Toorn, Karel (1996). Family Religion in Babylonia, Ugarit and Israel: Continuity and Changes in the Forms of Religious Life. Studies in the History of the Ancient Near East. 7. Brill. ISBN 978-90-04-10410-5. ISSN 0169-9024.
van Koppen, Frans (2010) [2007]. "Aspects of Society and Economy in the later Old Babylonian Period". Leick, Gwendolyn (Ed.). The Babylonian World. Routledge. ISBN 978-1-134-26128-4.
van Soldt, Wilfred (2000). "Syrian Chronology in the Old and Early Middle Babylonian Period". Akkadica. Assyriological Center Georges Dossin. 119. ISSN 1378-5087.
Wiseman, Donald John (1967). "Alalakh". Thomas, David Winton (Ed.). Archaeology and Old Testament study: jubilee volume of the Society for Old Testament Study, 1917–1967. Clarendon Press. OCLC 366758.
Wossink, Arne (2009). Challenging Climate Change: Competition and Cooperation Among Pastoralists and Agriculturalists in Northern Mesopotamia (c. 3000–1600 BC). Sidestone Press. ISBN 978-90-8890-031-0.
Wu, Yuhong (1994). A Political History of Eshnunna, Mari and Assyria during the Early Old Babylonian Period (from the End of Ur III to the Death of Šamši-Adad). Institute of History of Ancient Civilizations. OCLC 69135570.
Zohar, Zvi (2013). Rabbinic Creativity in the Modern Middle East. Kogod library of Judaic Studies. 11. Bloomsbury. ISBN 978-1-4411-3329-8.

[FOOTNOTEDalley200244-1] Dalley 2002, s. 44.

[FOOTNOTEAstour1981[httpsbooksgooglecombooksid1A0OgvXfHlQCpgPA7_7]-2] Astour 1981, s. 7.

[FOOTNOTEHamblin2006[httpsbooksgooglecombooksidbiyDDd0uKGMCpgPT253_257]-3] Hamblin 2006, s. 257.

[FOOTNOTEPioske2015-4] Pioske 2015.

[FOOTNOTEGrabbe2007-5] Grabbe 2007.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

Yamhad nedir?, Yamhad anlamı nedir?, Yamhad ne demektir?