Suriye'nin modern tarihi

Suriye'nin modern tarihi, Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlıların Suriye üzerindeki kontrolünün Fransız kuvvetleri tarafından sona erdirilmesi İşgal Edilmiş Düşman Toprakları Yönetimi'nin kurulmasıyla başlar. Kısa ömürlü Suriye Arap Krallığı 1920'de ortaya çıktı, ancak kısa bir süre sonra Fransız Mandası halini aldı. Manda, kısa ömürlü özerk Halep Devleti, Şam Devleti (daha sonra Suriye Devleti), Nusayri Devleti ve Cebel el-Dürzi Devleti'ni kurdu. Özerklikler 1930'da Mandatör Suriye Cumhuriyeti'ne dönüştürüldü. Suriye Cumhuriyeti, Nisan 1946'da bağımsızlığını kazandı. Cumhuriyet, Arap-İsrail Savaşı'na katıldı ve 1950'ler ve 1960'lar boyunca siyasi istikrarsızlık durumunda kaldı.

8 Mart 1963 darbesi, tüm yürütme ve yasama yetkisinin kontrolünü üstlenen bir grup askeri ve sivil yetkiliden oluşan Ulusal Devrim Komutanlığı Konseyi'nin (UDKK) kurulmasıyla sonuçlandı. Darbe, Mişel Eflak ve Selahaddin el-Bitar liderliğindeki Baas Partisi üyeleri tarafından tasarlandı. Daha sonraki yöneticiler 1966 başlarında General Salah Cedid liderliğindeki partinin Marksist-Leninist askeri muhalifleri tarafından devrildi. 2011 Arap Baharı'ndan bu yana, Beşşar Esad hükûmeti devam eden Suriye İç Savaşı'na dahil oldu.

Manda altında Suriye[değiştir | kaynağı değiştir]

İEDT[değiştir | kaynağı değiştir]

İşgal Edilmiş Düşman Toprakları Yönetimi (İEDTY), Birinci Dünya Savaşı'nın Suriye-Filistin Cephesi'ni takiben 1918 ve 1920 yılları arasında eski Osmanlı İmparatorluğu'nun Levanten ve Mezopotamya vilayetleri üzerinde İngiliz ve Fransız ortak askeri idaresi olarak kuruldu. Yönetim, 19-26 Nisan 1920 San Remo Konferansı'nda Fransız Suriye ve Lübnan Mandası ile İngiliz Filistin Mandası'nın atanmasının ardından sona erdi.

İlk sivil yönetim[değiştir | kaynağı değiştir]

Nisan 1920'deki San Remo Konferansı ve Suriye'de Kral Faysal'ın kısa ömürlü monarşisinin 24 Temmuz 1920'de Meyselun Muharebesi'nde yenilmesinin ardından, Fransız general Henri Gouraud bölgede sivil yönetimi kurdu. Manda bölgesi altı devlete bölündü. Bunlar Şam (1920), Halep (1920), Nusayri (1920), Cebel el-Dürzi (1921), özerk İskenderun Sancağı (1921) (bugünkü Hatay) ve Büyük Lübnan Devleti (1920) (bugünkü Lübnan) idi.

Bu devletlerin çizimi, kısmen Suriye'deki mezhepsel yapıya dayanıyordu. Ancak Suriye mezheplerinin hemen hepsi Fransız mandasına ve onun yarattığı bölünmeye düşmandı. Bu, Fransızların tüm Suriye devletlerinde karşılaştığı sayısız isyanla en iyi şekilde gösterildi. Lübnan Dağı'ndaki Maruni Hristiyanlar ise Fransızlar altında gerçekleşen bağımsızlık hayaline sahip bir topluluktu; bu nedenle, Büyük Lübnan yeni kurulan devletlerin istisnasıydı.

Suriye Federasyonu (1922-24)[değiştir | kaynağı değiştir]

Temmuz 1922'de Fransa, üç devlet: Şam, Halep ve Nusayri devletleri arasında Suriye Federasyonu (Fédération syrienne) adı altında gevşek bir federasyon kurdu. Cebel-el Dürzi, İskenderun Sancağı ve Büyük Lübnan, yeni bir federal bayrağı (Fransız kantonu ile yeşil-beyaz-yeşil) benimseyen bu federasyonun parçası değildi. 1 Aralık 1924'te Halep ve Şam eyaletlerinin birleşerek Suriye Devleti'ne dönüşmesiyle Nusayri Devleti federasyondan ayrıldı.

Büyük Suriye İsyanı[değiştir | kaynağı değiştir]

1925'te Cebel-el-Dürzi'de Sultan el-Atraş liderliğindeki bir isyan diğer Suriye devletlerine sıçradı ve Suriye'de genel bir isyan haline geldi. Fransa, Halep Parlamentosunun Şam ile olan birlikten ayrıldığını ilan ederek misilleme yapmaya çalıştı, ancak oylama Suriyeli vatanseverler tarafından engellendi.

Birinci Suriye Cumhuriyeti[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırmızı yıldızlar cumhuriyetin üç bölgesini (Şam, Halep ve Deyrizor) temsil eder.

1936 Bağımsızlık Antlaşması[değiştir | kaynağı değiştir]

1936'da, Fransız yasama organı tarafından onaylanmayacak bir anlaşma olan Fransız-Suriye Bağımsızlık Antlaşması imzalandı. Ancak antlaşma; Cebel el-Dürzi, Nusayri (günümüzde Lazkiye olarak adlandırılır) ve İskenderun'un takip eden iki yıl içinde Suriye Cumhuriyeti'ne dahil edilmesine izin verdi. Büyük Lübnan (günümüzde Lübnan Cumhuriyeti), Suriye Cumhuriyeti'ne katılmayan tek devletti. Kral Faysal'ın kısa saltanatı (1918-1920) döneminde başbakan olan Haşim el-Etâsî, bağımsızlık anlaşmasından sonra kabul edilen yeni bir anayasa uyarınca seçilen ilk cumhurbaşkanı oldu.

Hatay'ın ayrılığı[değiştir | kaynağı değiştir]

Eylül 1938'de Fransa, Suriye'nin İskenderun bölgesini yeniden ayırarak Hatay Cumhuriyeti'ne dönüştürdü. Ertesi yıl, Haziran 1939'da Hatay Cumhuriyeti Türkiye'ye katıldı. Suriye, Hatay'ın Türkiye'ye dahil edilmesini tanımadı ve konu bugüne kadar hala tartışmalı.

II. Dünya Savaşı ve BM'nin kuruluşu[değiştir | kaynağı değiştir]

İkinci Dünya Savaşı sırasında Fransa'nın 1940'ta düşmesiyle Suriye, İngiliz ve Özgür Fransa tarafından Temmuz 1941'de işgal edilene kadar Vichy Fransası'nın kontrolüne girdi. Suriye 1941'de tekrar bağımsızlığını ilan etti, ancak 1 Ocak 1944'e kadar bağımsız bir cumhuriyet olarak tanınmadı.

27 Eylül 1941'de Fransa, manda çerçevesinde Suriye Devleti'nin bağımsızlığını ve egemenliğini ilan etti. Bildiride, "Suriye ve Lübnan'ın bağımsızlığı ve egemenliği, Manda Yasası'ndan kaynaklanan hukuki durumu etkilemeyecektir". Gerçekten de bu durum ancak Milletler Cemiyeti Konseyi'nin mutabakatı - 4 Nisan 1924 tarihli Fransız-Amerikan Sözleşmesini imzalayan Birleşik Devletler Hükûmetinin rızasıyla - ve ancak Fransız Hükûmeti ile Suriye ve Lübnan Hükûmetleri arasında Fransız Cumhuriyeti kanunlarına ve usulüne uygun olarak onaylanan anlaşmaların akdedilmesinden sonra değiştirilebildi.^[1]

Benqt Broms, San Francisco Konferansı sırasında devletleri şüpheli olan Birleşmiş Milletler'in birkaç kurucu üyesinin bulunduğunu ve Fransa Hükûmetinin Suriye ve Lübnan'ı hala manda olarak gördüğünü belirtmenin önemli olduğunu söyledi.^[2]

Duncan Hall, "Dolayısıyla, Suriye Mandası'nın Cemiyet veya halefi tarafından herhangi bir resmi işlem yapılmadan sonlandırıldığı söylenebilir. Manda, manda gücünün ve yeni devletlerin bağımsızlıklarının ilanıyla sona erdi, ardından diğer güçler tarafından parça parça koşulsuz tanınma süreci izledi ve Birleşmiş Milletler'e resmen kabul edildi.Tüzüğün 78. maddesi, herhangi bir üye devlet için vesayet statüsünü sona erdirdi: 'Vesayet sistemi, Birleşmiş Milletler üyesi olan ve aralarındaki ilişkilerin egemen eşitlik ilkesine saygıya dayalı olduğu topraklara uygulanmayacaktır'."^[3]

29 Mayıs 1945'te Fransa Şam'ı bombaladı ve demokratik olarak seçilmiş liderlerini tutuklamaya çalıştı. Fransız uçakları Şam'ı bombalarken, Başbakan Faris el-Huri San Francisco'da Birleşmiş Milletler'in kuruluş konferansındaydı ve Suriye'nin Fransız Mandası'ndan bağımsızlık iddiasını sundu. Suriyeli milliyetçi grupların devam eden baskısı ve İngiliz baskısı, Fransızları 17 Nisan 1946'da son birliklerini tahliye etmeye zorladı.

Suriye Cumhuriyeti (1946-1963)[değiştir | kaynağı değiştir]

1946'da Suriye'nin bağımsızlığı elde edildi. Bağımsızlığın ilanından sonra hızlı ekonomik gelişme olmasına rağmen, Suriye siyaseti bağımsızlıktan 1960'ların sonlarına kadar büyük bir karışıklık yaşadı. Bağımsızlığın ilk yıllarına siyasi istikrarsızlık damgasını vurdu.

1948'de Suriye, yeni kurulan İsrail Devleti'ne karşı Arap-İsrail Savaşı'na katıldı. Suriye Ordusu İsrail bölgelerinden dışarı itildi, ancak Golan'daki kalelerini güçlendirdi ve eski sınırlarını korumayı ve bazı ek bölgeleri işgal etmeyi başardı.^{[kaynak belirtilmeli]} Temmuz 1949'da Suriye, İsrail ile ateşkes anlaşması imzalayan son Arap ülkesiydi.

Mart 1949'da, Suriye'nin ulusal hükûmeti Hüsnü Zaim liderliğindeki bir askeri darbeyle devrildi ve böylece, ajanlar Miles Copeland ve Stephen Meade'in yardımıyla CIA tarafından desteklenen bir darbede demokratik yönetim sona erdi.^[4]^[5]^[6]^[7]

O yılın ilerleyen döneminde Zaim, meslektaşı Sami el-Hinnavi ve Edib Çiçekli tarafından devrildi. Çiçwkli, sivil yönetimin altını oydu ve 1951'de iktidarı tamamen ele geçirdi. Çiçekli, artan halk muhalefetinin onu istifaya ve ülkeyi terk etmeye zorladığı 1955 yılına kadar ülkeyi yönetmeye devam etti. Ulusal hükûmet restore edildi, ancak bu kez yurtdışından gelen istikrarsızlıkla karşı karşıya kaldı. Başkan Çiçekli'nin 1954 darbesiyle devrilmesinden sonra, ordudaki rakip hizipler tarafından desteklenen ve devam eden siyasi manevralar, sonunda Arap milliyetçisi ve sosyalist unsurları iktidara getirdi. 1946 ve 1956 yılları arasında Suriye'de 20 farklı kabine vardı ve dört ayrı anayasa taslağı hazırladı.

1956 Süveyş Krizi sırasında İsrail birliklerinin Sina Yarımadası'nı işgal etmesi ve İngiliz işe Fransız birliklerinin müdahalesinin ardından Suriye'de sıkıyönetim ilan edildi. Daha sonra Suriye ve Irak birlikleri olası bir İsrail işgalini önlemek için Ürdün'e getirildi. Kasım 1956'da Irak boru hatlarına yapılan saldırılar, Irak'ın Bağdat Paktı'nı kabul etmesine karşı misillemeydi. 1957'nin başlarında Irak, Mısır ve Suriye'ye Ürdün'ün olası bir şekilde ele geçirilmesine karşı tavsiyede bulundu.

Kasım 1956'da Suriye, Sovyetler Birliği ile uçak, tank ve diğer askeri teçhizat gönderilmesi karşılığında hükûmet içinde komünist nüfuz için bir dayanak sağlayan bir anlaşma imzaladı. Suriye askeri teknolojisinin gücündeki bu artış, Suriye'nin Türkiye'de bulunan bir şehir olan İskenderun'u geri almaya çalışmasını mümkün gördüğü için Türkiye'yi endişelendirdi. Öte yandan Suriye ve SSCB, Türkiye'yi Suriye sınırına asker yığmakla suçladı. Bu açmaz sırasında komünistler Suriye hükûmeti ve ordusu üzerinde daha fazla kontrol sahibi oldular. Sadece Birleşmiş Milletler'deki (Suriye'nin asıl üyesi olduğu) hararetli tartışmalar savaş tehdidini azalttı.

1954 darbesinden sonraki yıllarda Suriye'nin siyasi istikrarsızlığı, Suriye ve Mısır politikalarının paralelliği ve Süveyş Krizi sonrasında Mısır Cumhurbaşkanı Cemal Abdünnasır'ın liderliğinin çağrısı, Suriye'de Mısır ile birliğe destek yarattı. 1 Şubat 1958'de Suriye Devlet Başkanı Şükri el-Kuvvetli ve Nasır, iki ülkenin birleştirilerek Birleşik Arap Cumhuriyeti'nin kurulduğunu duyurdular ve tüm Suriye siyasi partileri ve komünistler açık faaliyetlerini durdurdular.

Ancak birlik başarılı olmadı. 28 Eylül 1961'deki askeri darbenin ardından Suriye, Suriye Arap Cumhuriyeti olarak kendisini yeniden kurarak ayrıldı. Sonraki 18 ayı karakterize eden istikrarsızlık, 8 Mart 1963'te Suriye Ordusu'nun Ulusal Devrim Komutanlığı Konseyi adındaki solcu subayları tarafından, tüm yasama ve yürütmenin kontrolünü üstlenen bir grup askeri ve sivil yetkilinin görevlendirilmesiyle sonuçlanan çeşitli darbelerle karakterize edildi. Darbe, 1940'ların sonlarından beri Suriye ve diğer Arap ülkelerinde aktif olan Arap Sosyalist Baas Partisi üyeleri tarafından tasarlandı. Yeni kabine Baas üyeleri tarafından domine edildi.

Baasçı Suriye Cumhuriyeti (1963-günümüz)[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk Baas hükûmeti[değiştir | kaynağı değiştir]

Suriye'de Baas'ın darbesi, önceki ay Irak'ta gerçekleşen bir Baas darbesinin ardından geldi. Yeni Suriye Hükûmeti, Mısır ve Baas kontrolündeki Irak ile federasyon olasılığını araştırdı. 17 Nisan 1963'te Kahire'de Eylül 1963'te birlik referandumu yapılması için bir anlaşma imzalandı. Ancak kısa sürede taraflar arasında ciddi anlaşmazlıklar ortaya çıktı ve üçlü federasyon gerçekleşmedi. Bundan sonra Suriye ve Irak'taki Baas hükûmetleri ikili birlik için çalışmaya başladı. Bu planlar, Kasım 1963'te Irak'taki Baas hükûmetinin devrilmesiyle suya düştü.

Mayıs 1964'te, UDKK Başkanı Emin el-Hafız, kitle örgütlerinin (emek, köylü ve profesyonel sendikalar) temsilcilerinden oluşan atanmış bir yasama organı ve yürütme yetkilerinin verildiği bir kabine olan bir Ulusal Devrim Konseyi'ni (UDK) öngören geçici bir anayasayı ilan etti.

İkinci Baas hükûmeti[değiştir | kaynağı değiştir]

23 Şubat 1966'da bir grup ordu subayı başarılı bir parti içi darbe gerçekleştirdi, Başkan Hafız'ı hapse attı. Kabineyi, UDK'yi ve geçici anayasayı feshetti ve 1 Mart'ta bölgeci, sivil bir Baas hükûmeti belirledi. Darbe liderleri bunu Baas Partisi ilkelerinin "düzeltilmesi" olarak nitelendirdi. Haziran 1967'de İsrail Golan Tepeleri'ni ele geçirdi ve işgal etti. Altı Gün Savaşı, 1966 darbesiyle kurulan radikal sosyalist hükûmeti önemli ölçüde zayıflatmıştı.

18 Eylül 1970'te Ürdün'deki Kara Eylül olayları sırasında Suriye, Filistinli gerillalar adına müdahale etmeye çalıştı. Hafız Esad, tanklarla bir tugay eşdeğeri zırhlı kuvvetler gönderdi, bazılarının bu amaç için aceleyle normal Suriye Ordusundan yeniden markalandığı iddia edildi. Diğer Suriye birlikleri ise 5. Piyade Tümeni ve komandolardı. 21 Eylül'de Suriye 5. Tümeni, Ürdün 40. Zırhlı Tugayının savunmasını kırdı ve onu er-Ramtha kavşağından geri itti. 22 Eylül'de Ürdün Kraliyet Hava Kuvvetleri, Suriye güçlerine saldırmaya başladı ve bunun sonucunda kötü bir şekilde hırpalandı. Sürekli hava saldırıları Suriye kuvvetini kırdı ve 22 Eylül öğleden sonra geç saatlerde 5. Tümen geri çekilmeye başladı.^[8] Suriye'nin hızla geri çekilmesi Filistinli gerillalar için ağır bir darbe oldu. Ürdün zırhlı kuvvetleri gerillaların Amman'daki karargahlarını sürekli olarak dövdü ve onları krallığın diğer bölgelerinde de kırmakla tehdit etti. Sonunda, Filistinli gruplar ateşkes konusunda anlaştılar. Arap Birliği'nin Kahire'deki toplantısına Kral Hüseyin ve Yaser Arafat katıldı. Ürdün-Filistin İç Savaşı kısa süre sonra yeniden başladı, ancak bu sefer Suriye müdahalesi olmadı.

1970'e gelindiğinde Baas Partisi'nin aşırılık yanlısı bir askeri kanadı ile daha ılımlı bir sivil kanadı arasında bir çatışma gelişti. Ürdün ile "Kara Eylül" düşmanlıkları sırasında FKÖ'ye yardım etmek için gönderilen Suriye güçlerinin 1970 yılında geri çekilmesi, iktidardaki Baas liderliği içindeki bu siyasi anlaşmazlığı yansıtıyordu.

Hafız Esad yönetimindeki Baas Partisi (1970-2000)[değiştir | kaynağı değiştir]

Güç devralımı[değiştir | kaynağı değiştir]

13 Kasım 1970'te Savunma Bakanı Hafız Esad, sivil parti liderliğini devirerek ve devlet başkanı rolünü üstlenerek kansız bir askeri darbe gerçekleştirdi. İktidara geldikten sonra Hafız Esad, hükûmeti için örgütsel bir altyapı oluşturmak ve kontrolü pekiştirmek için hızla harekete geçti. Esad'ın Arap Sosyalist Baas Partisi'nin Geçici Bölge Komutanlığı, Baas Partisi'nin 87 sandalye aldığı Halk Konseyi'ni 173 üyeli bir yasama meclisi olarak aday gösterdi. Kalan koltuklar "popüler örgütler" ve diğer küçük partiler arasında bölündü.

Mart 1971'de parti bölge kongresini yaptı ve Esad başkanlığındaki 21 üyeli yeni bir bölge komutanlığı seçti. Aynı ay, Esad'ın 7 yıllık bir dönem için devlet başkanı olarak onaylanması için ulusal bir referandum düzenlendi. Mart 1972'de, hükûmetinin tabanını genişletmek için Esad, Baas Partisi liderliğindeki bir partiler koalisyonu olan Ulusal İlerici Cephe'yi kurdu ve Suriye'nin 14 vilayetinin her birinde yerel konseyler kurmak için seçimler yapıldı. Mart 1973'te, yeni bir anayasa yürürlüğe girdi ve bunu kısa bir süre sonra 1962'den bu yana bu tür ilk seçim olan Halk Meclisi için parlamento seçimleri izledi.

Ekim Savaşı[değiştir | kaynağı değiştir]

6 Ekim 1973'te Suriye ve Mısır, İsrail'e karşı sürpriz bir saldırı düzenleyerek Yom Kippur Savaşı'nı ("Ramazan Savaşı" veya "Ekim Savaşı" olarak da adlandırılır) başlattılar. Sürpriz unsuruna rağmen, Mısır ve Suriye üç haftalık bir savaşta ilk kazanımlarını kaybettiler^{[kaynak belirtilmeli]} ve İsrail Golan Tepeleri'ni ve Sina Yarımadası'nı işgal etmeye devam etti.

Lübnan'a müdahale[değiştir | kaynağı değiştir]

1976'nın başlarında Lübnan İç Savaşı, Maruni Hristiyanlar için kötü gidiyordu, bu nedenle Lübnan Devlet Başkanı Elias Sarkis, Suriye'nin askeri olarak müdahale etmesini resmen istedi. Lübnan cumhurbaşkanından ilk yetkilerini aldıktan sonra, Suriye'ye Arap Birliği tarafından Lübnan'a askeri müdahale için ikinci bir yetki verildi. Suriye, Hristiyanların yenilgisini önlemek için ülkeye 40.000 asker gönderdi, ancak bu hamle Lübnan'daki 30 yıllık Suriye varlığını başlatacaktı. Takip eden 15 yıllık iç savaş boyunca, Suriye hem Lübnan'ı kontrol etmek için hem de Lübnan müttefiklerini vekil savaşçılar olarak yaygın şekilde kullanarak İsrail'i güney Lübnan'da baltalamak için savaştı. Pek çoğu, Suriye Ordusu'nun Lübnan'daki varlığını, özellikle Suriye destekli Taif Anlaşması'nın ardından ve 1990'da iç savaşın sona ermesinin ardından bir işgal olarak gördü. Suriye daha sonra 2005 yılına kadar Lübnan'da kaldı ve Lübnan siyaseti üzerinde pek çok kişi tarafından derinden rahatsız olan ağır bir etki yarattı.

Savaş bittikten sonra yaklaşık bir milyon Suriyeli işçi, ülkenin yeniden inşasında iş bulmak için Lübnan'a geldi. Suriyeli işçiler, daha düşük ücret alabilecekleri için Filistinli Araplar ve Lübnanlı işçilere tercih edildi, ancak bazıları Suriye hükûmetinin vatandaşları iş aramak için küçük ve askeri açıdan egemen olan komşusuna girmesini teşvik etmesinin, aslında Suriye'nin Lübnan'ı sömürgeleştirme girişimi olduğunu savundu. 1994 yılında Şam'ın baskısı altında, Lübnan hükûmeti tartışmalı bir şekilde ülkede ikamet eden 200.000'den fazla Suriyeliye vatandaşlık verdi.

Müslüman Kardeşler Ayaklanması ve Hama Katliamı[değiştir | kaynağı değiştir]

31 Ocak 1973'te Esad, ulusal bir krize yol açan yeni anayasayı uygulamaya koydu. Önceki anayasalardan farklı olarak bu anayasa, Suriye cumhurbaşkanının Müslüman olmasını gerektirmediği için Hama, Humus ve Halep'te Müslüman Kardeşler ve ulema tarafından düzenlenen şiddetli gösterilere yol açtı. Esad'ı "Allah'ın düşmanı" olarak yaftaladılar ve yönetimine karşı cihat çağrısında bulundular.^[9] Robert D. Kaplan, Esad'ın iktidara gelmesini "Hindistan'da dokunulmaz bir mihraceye ya da Rusya'da bir Yahudi'nin çar olmasına benzer şekilde yüzyıllardır iktidarı tekelinde tutan Sünni çoğunluk nüfusunu şok eden eşi görülmemiş bir gelişme" olarak değerlendirdi.^[10] Otoriter hükûmetin eleştirmenleri vardı. 1970'lerin sonlarında laik Baas programının temel değerlerini reddeden ve sapkın olarak gördükleri Nusayrilerin yönetimine karşı çıkan köktendinci Sünni Müslümanlardan ciddi bir meydan okuma çıktı. 1976'dan 1982'de bastırılmasına kadar, baş-muhafazakar Müslüman Kardeşler hükûmete karşı silahlı bir ayaklanmaya öncülük etti. Şubat 1982'de Müslüman Kardeşler tarafından başlatılan bir ayaklanma girişimine yanıt olarak hükûmet, merkezi Hama'da bulunan köktenci muhalefeti ezerek şehrin bazı kısımlarını topçu ateşiyle yerle bir etti ve binlerce kişinin ölümüne ve yaralanmasına neden oldu. Hafız Esad'ın saltanatının geri kalanında, hükûmet karşıtı faaliyetlerin kamuoyuna yansıması çok sınırlıydı.

Körfez Savaşı[değiştir | kaynağı değiştir]

Suriye'nin 1990'da Saddam Hüseyin'e karşı ABD liderliğindeki çok uluslu koalisyona katılması, Suriye'nin hem diğer Arap devletleriyle hem de Batı dünyasıyla ilişkilerinde dramatik bir dönüm noktası oldu. Suriye, Ekim 1991'de Madrid'de düzenlenen çok taraflı Ortadoğu Barış Konferansı'na katıldı ve 1990'larda İsrail ile doğrudan, yüz yüze müzakerelere girişti. Bu müzakereler başarısız oldu ve Başkan Hafız Esad'ın Mart 2000'de Cenevre'de Başkan Bill Clinton ile görüşmesinden bu yana başka Suriye-İsrail görüşmesi olmadı.

İç güç mücadelesi[değiştir | kaynağı değiştir]

1999 Lazkiye olayı olarak bilinen olayda,^[11] 1998 Halk Meclisi seçimlerinin ardından şiddetli protestolar ve silahlı çatışmalar patlak verdi. Şiddet olayları, Hafız Esad ile daha önce 1984'te Hafız'a karşı bir darbe başlatmaya çalışan, ancak sonunda Suriye'den sınır dışı edilen küçük kardeşi Rıfat Esad^[11] arasında uzun süredir devam eden bir kan davasının patlamasıydı. Suriye polisi ve Rıfat yandaşlarının Lazkiye'deki Rıfat'a ait liman yerleşkesine polis tarafından müdahalede bulunulması sırasında çıkan yangında iki kişi hayatını kaybetti. Hükûmet tarafından yalanlanan muhalefet kaynaklarına göre, Lazkiye'deki çatışmalar yüzlerce ölü ve yaralıyla sonuçlandı.^[12]

Suriye'de kuraklık[değiştir | kaynağı değiştir]

2006'dan 2010'a kadar Suriye, modern tarihin en kötü kuraklığını yaşadı.^[13]^[14] Kuraklık, Suriye kırsalından kent merkezlerine kitlesel bir göçle sonuçlandı ve bu, Irak'tan yaklaşık 1,5 milyon mültecinin akınıyla zaten yük olan mevcut altyapıyı önemli ölçüde zorladı.^[13] Kuraklığın kendisi, insan kaynaklı küresel iklim değişikliğiyle bağlantılı.^[15] Ayrıca, ilk protestolara ve ayaklanmaya yol açan sosyoekonomik koşullara katkıda bulunan bir faktör olarak doğrudan bağlantılıdır.^[16] Yeterli su temini devam eden iç savaşta bir sorun olmaya devam ediyor ve arz sıklıkla askerî harekâtın hedefi oluyor.^[17]

Beşşar Esad dönemi (2000-günümüz)[değiştir | kaynağı değiştir]

Hafız Esad, 30 yıl iktidarda kaldıktan sonra 10 Haziran 2000'de öldü. Esad'ın ölümünün hemen ardından parlamento anayasayı değiştirerek devlet başkanının zorunlu asgari yaşını 40'tan 34'e indirdi ve bu da oğlu Beşşar Esad'ın iktidardaki Baas Partisi tarafından yasal olarak aday gösterilmesine izin verdi. Suriye hükûmeti istatistiklerine göre, 10 Temmuz 2000'de Beşar Esad, rakipsiz bir şekilde katıldığı ve oyların %97,29'unu aldığı referandumla devlet başkanı seçildi.^{[kaynak belirtilmeli]}

Fransızca ve İngilizce konuşan ve İngiltere doğumlu bir eşi olan Beşşar'ın reform için "umutlar uyandırdığı" söylendi ve Temmuz 2000'den Ağustos 2001'e kadar yoğun siyasi ve sosyal tartışmaların yaşandığı bir "Şam Baharı" yaşandı.^[18] Dönem, siyasi ve sosyal meseleleri tartışmak için özel evlerde bir araya gelen benzer düşünen insan gruplarının bir araya geldiği çok sayıda siyasi forum veya salonun ortaya çıkmasıyla karakterize edildi. Salon olgusu Şam'da hızla, diğer şehirlerde ise daha az oranda yayıldı. Riyad Seyf, Heysem al-Melih, Kemal el-Labvani, Riyad el-Turk ve Arif Dalila gibi siyasi aktivistler, hareketi harekete geçirmede önemliydi.^[19] Forumların en ünlüsü Riyad Seyf Forumu ve Cemal el-Etâsî Forumu'ydu. Şam Baharı, Ağustos 2001'de demokratik seçimler ve bir sivil itaatsizlik kampanyası çağrısında bulunan on önde gelen eylemcinin tutuklanması ve hapsedilmesiyle sona erdi.^[20]

Uluslararası ve iç gerilimler[değiştir | kaynağı değiştir]

5 Ekim 2003'te İsrail, Şam yakınlarındaki bir siteyi, İslami Cihad üyeleri için bir terörist eğitim tesisi olduğunu iddia ederek bombaladı. İslami Cihad, kampın kullanımda olmadığını söyledi. Suriye saldırının sivil alanda olduğunu söyledi. İsrail'in eylemi Avrupa hükûmetleri tarafından kınandı. Alman Şansölyesi "kabul edilemez" dedi ve Fransa Dışişleri Bakanlığı "İsrail operasyonu… uluslararası hukuk ve egemenlik kurallarının kabul edilemez bir ihlalini teşkil etti" dedi. İspanya'nın BM Büyükelçisi Inocencio Arias, olayı "aşırı tehlikeli" ve "uluslararası hukukun açık bir ihlali" olarak nitelendirdi.^{[kaynak belirtilmeli]}

Amerika Birleşik Devletleri Kongresi, Suriye'nin Lübnan, Irak ve terörizme müdahalesini ve kitle imha silahları olarak gördüğü şeyi uluslararası yaptırımlar yoluyla sona erdirmek amacıyla Aralık 2003'te Suriye Hesap Verebilirlik Yasası'nı kabul etti.

Suriye'de etnik gerginlikler arttı. 12 Mart'tan itibaren Kamışlı'da bir futbol stadyumunda meydana gelen olayda 30 kişi öldü, 160'tan fazla kişi yaralandı. Kürt kaynaklar, Suriye güvenlik güçlerinin yerel takımın Kürt taraftarları ile Deyrizor kentinden konuk takımın Arap taraftarları arasında bir futbol maçında çıkan çatışmanın ardından sivillere karşı gerçek mermi kullandığını belirtti. Uluslararası basın, 12 Mart'ta dokuz kişinin öldürüldüğünü bildirdi. Uluslararası Af Örgütü'ne göre, isyanlardan sonra çoğu Kürt yüzlerce kişi tutuklandı. Kürt tutukluların işkence ve kötü muameleye maruz kaldığı bildirildi. Bazı Kürt öğrencilerin, bildirildiğine göre barışçıl protestolara katıldıkları için üniversitelerinden atıldılar.

Haziran 2005'te binlerce Kürt, Suriye'de bir Kürt din adamı olan Şeyh Haznavi'nin öldürülmesini protesto için Kamışlı'da bir polis memurunun ölümü ve dört Kürt'ün yaralanmasıyla sonuçlanan protesto gösterisi düzenledi.^[21]^[22]

Ekim 2005'te aktivist Michel Kilo, Suriye hükûmetini "otoriter, totaliter ve hizipçi" olarak eleştiren ve demokratik reform çağrısında bulunan Şam Deklarasyonu'nu önde gelen muhalefet figürleriyle başlattığında, yenilenen muhalefet faaliyeti gerçekleşti.^[23]

6 Eylül 2007'de Deyrizor bölgesinde bir Suriye tesisi bombalandı. Bu eylemin sorumluluğunu kimse üstlenmezken, Suriye İsrail'i suçladı. İsrail, söz konusu sitenin askeri amaçlı bir nükleer tesis olduğunu ilan etti. Suriye iddiayı yalanladı.

26 Ekim 2008'de helikopterle taşınan CIA paramiliter subayları^[24] ve ABD Özel Harekat Kuvvetleri,^[25] Irak'tan^[26] Suriye hükûmeti, olayı bildirilen sekiz ölümün hepsinin sivil olduğunu iddia ederek egemenliğinkârşı bir suç ve terörist bir saldırı olarak nitelendirdi.^[27] Ancak ismi açıklanmayan bir ABD askeri kaynağı, hedefin Suriye üzerinden ABD liderliğindeki Irak Koalisyonu ve Irak hükûmetine karşı Irak ayaklanmasına katılmak için seyahat eden bir yabancı savaşçı ağı olduğunu iddia etti.^[25]

Suriye İç Savaşı[değiştir | kaynağı değiştir]

Suriye İç Savaşı , Suriye'de devam eden şiddetli bir iç savaştır. Arap dünyasında bir ayaklanma dalgası olan Arap Baharı'nın bir parçasıdır. Suriye genelinde halk gösterileri 26 Ocak 2011'de başladı ve ülke çapında bir ayaklanmaya dönüştü. Protestocular, Devlet Başkanı Beşşar Esad'ın istifasını, hükûmetinin devrilmesini ve yaklaşık elli yıllık Baas Partisi yönetimine son verilmesini talep ettiler.

2011 baharından bu yana, Suriye hükümeti ayaklanmayı bastırmak için Suriye Ordusunu görevlendirdi ve huzursuzluk devam etse de^[28]^[29] birçok şehir kuşatıldı. Bazı görgü tanıklarına göre, sivillere ateş açmayı reddeden askerler Suriye Ordusu tarafından özetle infaz edildi.^[30] Suriye hükûmeti, iltica haberlerini yalanladı ve silahlı çeteleri sorun çıkarmakla suçladı.^[31] 2011 sonbaharının başından bu yana, siviller ve ordudan ayrılanlar, Suriye Ordusuna karşı bir ayaklanma kampanyası başlatan savaş birimleri oluşturmaya başladılar. İsyancılar, Özgür Suriye Ordusu bayrağı altında birleştiler ve giderek daha organize bir şekilde savaştılar; ancak silahlı muhalefetin sivil bileşeni örgütlü bir liderlikten yoksundu.

Her ne kadar çatışmadaki hiziplerden hiçbiri mezhepçiliği önemli bir rol olarak tanımlamamış olsa da ayaklanmanın mezhepsel imaları var. Muhalefete Sünni Müslümanlar hakimken, önde gelen hükûmet figürleri Şii İslam'a bağlı^[32] Nusayriler. Sonuç olarak muhalefet Sünni Müslüman devletlerden destek alırken, hükûmet Şii ağırlıklı İran ve Lübnan Hizbullahı tarafından alenen destekleniyor.

Birleşmiş Milletler de dahil olmak üzere çeşitli kaynaklara göre, yaklaşık yarısı sivil olan 13.470-19.220 kadar insan öldürüldü, ancak aynı zamanda her iki taraftan 6035-6570 silahlı savaşçı da dahil^[33]^[34]^[35]^[36] ve 1400'e kadar muhalefet protestocusu da bu sayıya dahil.^[37] Çok daha fazlası yaralandı ve on binlerce protestocu hapse atıldı. Suriye hükûmetine göre, 3430 güvenlik gücü mensubu, 2805-3140 isyancı ve 3600'e kadar sivil de dahil olmak üzere 9815-10.146 kişi, "silahlı terörist gruplar" olarak nitelendirdikleri gruplarla savaşırken öldürüldü.^[38] Şiddetten kaçmak için on binlerce Suriyeli mülteci, komşu Ürdün, Irak, Lübnan ve^[39] Türkiye'ye^[40] kaçtı. O sırada Suriyeli mültecilerin toplam resmi BM sayısı 42.000'e^[41] ulaşırken gayri resmi sayı 130.000'e ulaştı.

UNICEF 500'den fazla çocuğun öldürüldüğünü bildirdi.^[42]^[43] 400 çocuğun Suriye cezaevlerinde tutuklandığı ve işkence gördüğü bildirildi.^[44]^[45] Her iki iddiaya da Suriye hükûmeti tarafından itiraz edildi.^[46] Ayrıca 600'den fazla tutuklu ve siyasi mahkum işkence altında öldü.^[47] İnsan Hakları İzleme Örgütü, hükûmeti ve Şebbihayı muhaliflerin elindeki bölgelerde ilerlerken sivilleri canlı kalkan olarak kullanmakla suçladı.^[48] Hükûmet karşıtı isyancılar; işkence, adam kaçırma, sivillerin, Şebbihanın ve askerlerin yasadışı bir şekilde alıkonulması ve infaz edilmesi de dahil olmak üzere insan hakları ihlalleriyle suçlanıyor. HRW, İran vatandaşlarının kaçırılmasından duyduğu endişeyi de dile getirdi.^[49] BM Soruşturma Komisyonu, isyancı güçlerin sivillerin yerinden edilmesinden sorumlu olduğunu gösteren belgeleri de içeren Şubat 2012 raporunda bu türden suistimalleri de belgeledi.^[50]

Arap Birliği, ABD, AB ülkeleri, Körfez İşbirliği Konseyi ülkeleri ve diğer ülkeler protestoculara karşı şiddet kullanımını kınadı. Çin ve Rusya, bu tür yöntemlerin dış müdahaleye dönüşebileceğini söyleyerek hükûmeti kınamaktan veya yaptırım uygulamaktan kaçındı. Ancak, askeri müdahale çoğu ülke tarafından reddedildi.^[51]^[52] Arap Birliği, hükûmetin krize tepkisi üzerine Suriye'nin üyeliğini askıya aldı^[53] ancak krizin barışçıl çözümüne yönelik önerisinin bir parçası olarak Aralık 2011'de bir gözlemci heyeti gönderdi. Kofi Annan'ın Orta Doğu'daki Suriye krizini çözmek için özel bir elçi olarak atanmasıyla krizi çözmeye yönelik son girişimlerde bulunuldu. Ancak bazı analistler bölgenin Sünni doğu, Kürt kuzey ve Şii/Nusayri batı olarak ayrıldığını öne sürüyorlar.^[54]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ See Foreign relations of the United States diplomatic papers, 1941. The British Commonwealth; the Near East and Africa Volume III (1941), pages 809-810; and Statement of General de Gaulle of 29 November 1941, concerning the Mandate for Syria and Lebanon, Marjorie M. Whiteman, Digest of International Law, vol. 1 (Washington, D.C.: U. S. Government Printing Office, 1963) 680-681
^ See International law: achievements and prospects, by Mohammed Bedjaoui, UNESCO, Martinus Nijhoff; 1991, 92-3-102716-6, page 46
^ Mandates, Dependencies and Trusteeship, by H. Duncan Hall, Carnegie Endowment, 1948, pages 265-266
^ "The struggle for Syria The Syrian people are being sacrificed at the altar of US imperialism, says author". 14 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2012.
^ Douglas Little (1990). "Cold War and Covert Action: The United States and Syria, 1945-1958". Middle East Journal. 44 (1): 51-75.
^ "1949-1958, Syria: Early Experiments in Cover Action, Douglas Little, Professor, Department of History, Clark University" (PDF). 8 Eylül 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2012.
^ Notes from the Minefield: United States Intervention in Lebanon and the Middle East, 1945–1958. Columbia University Press. 1997. s. 98. ISBN 9780231140119. 10 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2012.
^ Pollack, Arabs at War, 2002, p. 339–340
^ Middle Eastern Leaders and Islam: A Precarious Equilibrium. Peter Lang. 2007. s. 55. ISBN 978-0-8204-6924-9.
^ "Syria: Identity Crisis". The Atlantic. February 1993. 4 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2017.
^ ^a ^b George, Alan. Syria: neither bread nor freedom. 2003. p.115.
^ Taylor & Francis Group. Europea World Year Book 2004. Europa Publications, 2004. Volume 2, p.4056
^ ^a ^b Fountain (2 Mart 2015). "Researchers Link Syrian Conflict to a Drought Made Worse by Climate Change". The New York Times. ISSN 0362-4331. 25 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2017.
^ Kelley (17 Mart 2015). "Climate change in the Fertile Crescent and implications of the recent Syrian drought". Proceedings of the National Academy of Sciences (İngilizce). 112 (11): 3241-3246. doi:10.1073/pnas.1421533112. ISSN 0027-8424. PMC 4371967 $2. PMID 25733898.
^ Gleick (3 Mart 2014). "Water, Drought, Climate Change, and Conflict in Syria". Weather, Climate, and Society. 6 (3): 331-340. doi:10.1175/WCAS-D-13-00059.1. ISSN 1948-8327.
^ "Syria: Climate Change, Drought and Social Unrest". The Center for Climate & Security. 29 Şubat 2012. 14 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2017.
^ "Aleppo water supply cut as Syria fighting rages". BBC News (İngilizce). 8 Eylül 2012. 30 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2017.
^ "No Room to Breathe: State Repression of Human Rights Activism in Syria". Human Rights Watch. 19 (6): 8-13. October 2007. 26 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2011.
^ "Syria Smothering Freedom of Expression: the detention of peaceful critics". Amnesty International. 22 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2011.
^ Syria : neither bread nor freedom. Londra: Zed Books. 2003. ss. 56-58. ISBN 978-1-84277-213-3. 9 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2022.
^ Blanford (15 Haziran 2005). "A murder stirs Kurds in Syria". USA Today. 28 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2017.
^ Fattah (2 Temmuz 2005). "Kurds, Emboldened by Lebanon, Rise Up in Tense Syria". The New York Times. 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2017.
^ "The Damascus Declaration for Democratic National Change". 15 October 2005. 22 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2011.
^ Landay, Jonathan S.; Youssef, Nancy A. (27 Ekim 2008). "CIA led mystery Syria raid that killed terrorist leader". McClatchy. 1 Kasım 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2008.
^ ^a ^b "U.S. special forces launch rare attack inside Syria". San Bernardino Sun (İngilizce). 26 Ekim 2008. 23 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2023.
^ "'US troops' strike inside Syria". BBC. 26 Ekim 2008. 27 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2008.
^ "Syria hits out at 'terrorist' US". BBC. 27 Ekim 2008. 28 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2008.
^ "Syrian army tanks 'moving towards Hama'". BBC News. 5 Mayıs 2011. 20 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2012.
^ "'Dozens killed' in Syrian border town". Al Jazeera. 17 Mayıs 2011. 5 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2011.
^ "'Defected Syria security agent' speaks out". Al Jazeera. 8 Haziran 2011. 13 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Haziran 2011.
^ "Syrian army starts crackdown in northern town". Al Jazeera. 17 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2011.
^ Sengupta (20 Şubat 2012). "Syria's sectarian war goes international as foreign fighters and arms pour into country". The Independent. Antakya. 22 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2012.
^ "Syrian Observatory for Human Rights". Syriahr.com. 21 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2012.
^ "Arab League delegates head to Syria over 'bloodbath'". USA Today. 22 Aralık 2011. 8 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2012.
^ "Number as a civil / military". Translate.googleusercontent.com. 22 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2012.
^ "Syria's Farouq rebels battle to hold onto Qusayr, last outpost near Lebanese border". Myrtlebeachonline.com. 19 Nisan 2012. 25 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2012.
^ "Syria: Opposition, almost 11,500 civilians killed". Ansamed.ansa.it. 3 Ocak 2010. 28 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2012.
^ 6,143 civilians and security forces (15 March 2011-20 March 2012), "Arşivlenmiş kopya". 23 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2022. 865 security forces (21 March-1 June),"Archived copy". 29 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2012. 3,138 insurgents (15 March 2011-30 May 2012), 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi."Archived copy". 25 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2014. total of 10,146 reported killed
^ "Syria: Refugees brace for more bloodshed". News24. 12 Mart 2012. 23 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2012.
^ "Syrian Refugees May Be Wearing Out Turks' Welcome". NPR. 11 Mart 2012. 2 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2012.
^ "Syria crisis: Turkey refugee surge amid escalation fear". BBC News. 6 Nisan 2012. 8 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2012.
^ "UNICEF says 400 children killed in Syria unrest". Google News. Cenevre. Agence France-Presse. 7 Şubat 2012. 25 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2012.
^ "UNICEF: 500 children died in Syrian war". 27 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2012.
^ "UNICEF says 400 children killed in Syria". The Courier-Mail. 8 Şubat 2012. 14 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2012.
^ "Rights Group Says Syrian Security Forces Detained, Tortured Children: The Two-Way". NPR. 3 Şubat 2012. 27 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2012.
^ "Syrian Arab news agency - SANA - Syria : Syria news". Sana.sy. 14 Şubat 2012. 6 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2012.
^ Fahim (5 Ocak 2012). "Hundreds Tortured in Syria, Human Rights Group Says". The New York Times. 13 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2017.
^ "Syria: Local Residents Used as Human Shields". Huffingtonpost.com. 26 Mart 2012. 29 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2012.
^ "Syria: Armed Opposition Groups Committing Abuses". Human Rights Watch. 20 Mart 2012. 21 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2012.
^ "Open Letter to the Leaders of the Syrian Opposition Regarding Human Rights Abuses by Armed Opposition Members". Human Rights Watch. 20 Mart 2012. 22 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2012.
^ "Syria crisis: Qatar calls for Arabs to send in troops". BBC News. 14 Ocak 2012. 11 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2018.
^ "NATO rules out Syria intervention". Al Jazeera. 1 Kasım 2011. 11 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2011.
^ MacFarquhar (12 Kasım 2011). "Arab League Votes to Suspend Syria". The New York Times. 13 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2011.
^ The Search for Détente. 2014. s. 183.

[1] See Foreign relations of the United States diplomatic papers, 1941. The British Commonwealth; the Near East and Africa Volume III (1941), pages 809-810; and Statement of General de Gaulle of 29 November 1941, concerning the Mandate for Syria and Lebanon, Marjorie M. Whiteman, Digest of International Law, vol. 1 (Washington, D.C.: U. S. Government Printing Office, 1963) 680-681

[2] See International law: achievements and prospects, by Mohammed Bedjaoui, UNESCO, Martinus Nijhoff; 1991, 92-3-102716-6, page 46

[3] Mandates, Dependencies and Trusteeship, by H. Duncan Hall, Carnegie Endowment, 1948, pages 265-266

[4] "The struggle for Syria The Syrian people are being sacrificed at the altar of US imperialism, says author". 14 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2012.

[5] Douglas Little (1990). "Cold War and Covert Action: The United States and Syria, 1945-1958". Middle East Journal. 44 (1): 51-75.

[6] "1949-1958, Syria: Early Experiments in Cover Action, Douglas Little, Professor, Department of History, Clark University" (PDF). 8 Eylül 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2012.

[7] Notes from the Minefield: United States Intervention in Lebanon and the Middle East, 1945–1958. Columbia University Press. 1997. s. 98. ISBN 9780231140119. 10 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2012.

[8] Pollack, Arabs at War, 2002, p. 339–340

[9] Middle Eastern Leaders and Islam: A Precarious Equilibrium. Peter Lang. 2007. s. 55. ISBN 978-0-8204-6924-9.

[Kaplan-10] "Syria: Identity Crisis". The Atlantic. February 1993. 4 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2017.

[alan-11] George, Alan. Syria: neither bread nor freedom. 2003. p.115.

[taylor4056-12] Taylor & Francis Group. Europea World Year Book 2004. Europa Publications, 2004. Volume 2, p.4056

[Fountain-13] Fountain (2 Mart 2015). "Researchers Link Syrian Conflict to a Drought Made Worse by Climate Change". The New York Times. ISSN 0362-4331. 25 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2017.

[14] Kelley (17 Mart 2015). "Climate change in the Fertile Crescent and implications of the recent Syrian drought". Proceedings of the National Academy of Sciences (İngilizce). 112 (11): 3241-3246. doi:10.1073/pnas.1421533112. ISSN 0027-8424. PMC 4371967 $2. PMID 25733898.

[15] Gleick (3 Mart 2014). "Water, Drought, Climate Change, and Conflict in Syria". Weather, Climate, and Society. 6 (3): 331-340. doi:10.1175/WCAS-D-13-00059.1. ISSN 1948-8327.

[16] "Syria: Climate Change, Drought and Social Unrest". The Center for Climate & Security. 29 Şubat 2012. 14 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2017.

[17] "Aleppo water supply cut as Syria fighting rages". BBC News (İngilizce). 8 Eylül 2012. 30 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2017.

[HRW2007-18] "No Room to Breathe: State Repression of Human Rights Activism in Syria". Human Rights Watch. 19 (6): 8-13. October 2007. 26 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2011.

[AISyria-19] "Syria Smothering Freedom of Expression: the detention of peaceful critics". Amnesty International. 22 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2011.

[Alan-20] Syria : neither bread nor freedom. Londra: Zed Books. 2003. ss. 56-58. ISBN 978-1-84277-213-3. 9 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2022.

[21] Blanford (15 Haziran 2005). "A murder stirs Kurds in Syria". USA Today. 28 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2017.

[22] Fattah (2 Temmuz 2005). "Kurds, Emboldened by Lebanon, Rise Up in Tense Syria". The New York Times. 29 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2017.

[Declaration-23] "The Damascus Declaration for Democratic National Change". 15 October 2005. 22 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2011.

[Mcclatchy2-24] Landay, Jonathan S.; Youssef, Nancy A. (27 Ekim 2008). "CIA led mystery Syria raid that killed terrorist leader". McClatchy. 1 Kasım 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2008.

[AP2-25] "U.S. special forces launch rare attack inside Syria". San Bernardino Sun (İngilizce). 26 Ekim 2008. 23 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2023.

[bbc2-26] "'US troops' strike inside Syria". BBC. 26 Ekim 2008. 27 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2008.

[27] "Syria hits out at 'terrorist' US". BBC. 27 Ekim 2008. 28 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2008.

[28] "Syrian army tanks 'moving towards Hama'". BBC News. 5 Mayıs 2011. 20 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2012.

[http-29] "'Dozens killed' in Syrian border town". Al Jazeera. 17 Mayıs 2011. 5 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2011.

[defect-30] "'Defected Syria security agent' speaks out". Al Jazeera. 8 Haziran 2011. 13 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Haziran 2011.

[crackdown-31] "Syrian army starts crackdown in northern town". Al Jazeera. 17 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2011.

[32] Sengupta (20 Şubat 2012). "Syria's sectarian war goes international as foreign fighters and arms pour into country". The Independent. Antakya. 22 Şubat 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2012.

[SOHR-33] "Syrian Observatory for Human Rights". Syriahr.com. 21 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2012.

[34] "Arab League delegates head to Syria over 'bloodbath'". USA Today. 22 Aralık 2011. 8 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2012.

[35] "Number as a civil / military". Translate.googleusercontent.com. 22 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2012.

[myrtlebeachonline-36] "Syria's Farouq rebels battle to hold onto Qusayr, last outpost near Lebanese border". Myrtlebeachonline.com. 19 Nisan 2012. 25 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2012.

[almost11,500-37] "Syria: Opposition, almost 11,500 civilians killed". Ansamed.ansa.it. 3 Ocak 2010. 28 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2012.

[syriangovernment22-38] 6,143 civilians and security forces (15 March 2011-20 March 2012), "Arşivlenmiş kopya". 23 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2022. 865 security forces (21 March-1 June),"Archived copy". 29 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2012. 3,138 insurgents (15 March 2011-30 May 2012), 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi."Archived copy". 25 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Aralık 2014. total of 10,146 reported killed

[39] "Syria: Refugees brace for more bloodshed". News24. 12 Mart 2012. 23 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2012.

[40] "Syrian Refugees May Be Wearing Out Turks' Welcome". NPR. 11 Mart 2012. 2 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2012.

[41] "Syria crisis: Turkey refugee surge amid escalation fear". BBC News. 6 Nisan 2012. 8 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2012.

[42] "UNICEF says 400 children killed in Syria unrest". Google News. Cenevre. Agence France-Presse. 7 Şubat 2012. 25 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2012.

[43] "UNICEF: 500 children died in Syrian war". 27 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Nisan 2012.

[44] "UNICEF says 400 children killed in Syria". The Courier-Mail. 8 Şubat 2012. 14 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2012.

[45] "Rights Group Says Syrian Security Forces Detained, Tortured Children: The Two-Way". NPR. 3 Şubat 2012. 27 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2012.

[46] "Syrian Arab news agency - SANA - Syria : Syria news". Sana.sy. 14 Şubat 2012. 6 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2012.

[47] Fahim (5 Ocak 2012). "Hundreds Tortured in Syria, Human Rights Group Says". The New York Times. 13 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2017.

[48] "Syria: Local Residents Used as Human Shields". Huffingtonpost.com. 26 Mart 2012. 29 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2012.

[49] "Syria: Armed Opposition Groups Committing Abuses". Human Rights Watch. 20 Mart 2012. 21 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2012.

[50] "Open Letter to the Leaders of the Syrian Opposition Regarding Human Rights Abuses by Armed Opposition Members". Human Rights Watch. 20 Mart 2012. 22 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2012.

[51] "Syria crisis: Qatar calls for Arabs to send in troops". BBC News. 14 Ocak 2012. 11 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2018.

[52] "NATO rules out Syria intervention". Al Jazeera. 1 Kasım 2011. 11 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2011.

[53] MacFarquhar (12 Kasım 2011). "Arab League Votes to Suspend Syria". The New York Times. 13 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2011.

[54] The Search for Détente. 2014. s. 183.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

Suriye'nin modern tarihi nedir?, Suriye'nin modern tarihi anlamı nedir?, Suriye'nin modern tarihi ne demektir?