Ötüken

Ötüken, Ötügen veya Ötüken Ormanı,^[1] (Eski Türkçe: 𐰇𐱅𐰜𐰤:𐰖𐰃𐱁, Ötüken yış); Türklerin Orta Asya'daki kutsal başkentidir ve Moğollar tarafından da kutsal kabul edilir. Ormanlarla kaplı bir dağ olan "Ötüken Dağı" da eski Türkler tarafından kutsal kabul edilir. Çince kaynaklarda U-te-kien şeklinde geçtiği ve Çin kaynaklarında dağ ismi olarak geçen Tu-kin, Yü-tü-kiün ile ilişkili olabileceği belirtilmektedir.^[2] Ötügen (Ötüken) Türklerin yeryüzünde ilk var olduğu ve oradan Dünya’ya dağıldığı yerin adı olarak da kabul edilmektedir.^[3] Teoman tarafından kurulan Büyük Hun Devleti'nin başkenti de Ötüken idi.^[1]^[4]^[5]^[6] Ayrıca Orhun Nehri kaynaklarını bu bölgeden alır ve Göktürk Kağanlığı’nın da başkenti yine bu yörede kurulmuştur.^[7] İnanca göre bütün büyük devletlerin başkenti burada kurulmalı idi. Gerçekten de pek çok Türk ve Moğol Devleti biraz genişledikten sonra başkentlerini bu bölgeye taşımışlardır. Ötüken dağının Nama (Namı veya Namu)^[8]^[9] adında bir koruyucu ruhu vardı.

Ötüken eski Türklerin (Göktürk vb.) geleneksel inancı Tengricilikte Toprak Ana'ya verilen isimlerden biridir. Moğollarda Etugen, Itügen ya da Odigan gibi şekillerine de rastlanır. Ötüken-Kültü, Tengri-Kültü ile birlikte özellikle Göktürk Kağanlığı sırasında büyük önem kazanmıştır.

Köktürkler, Uygurlar ve Kırgızların merkezleri, uzun süre, kutsal kabul edilen, Ötüken ormanı olmuştur. Ötüken Ormanı'nın merkez olmasını ve buraya adeta kutsallığın verilmesi, Orhun Yazıtlarında da göze çarpmaktadır. Ötüken ormanı, adeta; dışarıdaki kötülüklere karşı, sığınılacak güvenli bir ev olarak tasvir edilir.^[10]

Eski inanca göre, Toprak Ana'nın keyfi ağaçların durumundan belli olur. Eğer ağaçlar sağlıklı ve güçlü yetişiyor ve bol meyve veriyorlarsa, Toprak Ana'nın insanlardan memnun olduğuna inanılır. Toprak Ana'ya edilen bir dua, güçlü ve büyük bir ağaca doğru yöneltilir.

Ötüken, günümüz Moğolistan'ın Arhangay Eyaleti ve Övörhangay Eyaleti sınırları içerisinde yer almaktadır.^[1]

Natıkay[değiştir | kaynağı değiştir]

Natıkay veya Natıgay - Türk ve Moğol mitolojisinde Toprak Tanrısı. Ötüken'in eşi olarak görülür. Çocukları, hayvanları ve bitkileri korur. Marko Polo’nun Seyahatnamesinde^[11] adı geçer.^[12] Moğollar tarafından saygı gösterilen bir Tanrı olduğundan bahsedilir. Onun için keçeden ve kumaştan bir saygı alanı yapılırdı. Erkekler sağ, kadınlar sol ve çocuklar önüne dizilirdi.^[13]

Eski Kayıtlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilge Kağan Yazıtı[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilge Kağan, Orhun Yazıtları'nda Ötüken Dağı'nın 'Türk memleketinin yüreği' olarak önemini dile getirmiştir.^{[kaynak belirtilmeli]} Hatta yazıtlarda, Çinlilerin oyunlarına karşı koyup direnebilmek için "Ötüken Ormanı'ndan ayrılmayın." öğüdünü vermiştir.^[14] Ötüken şu an Rusya ve Moğolistan arasında bir yerde, yani Orhun Nehri'nin kaynaklarına yakındır.^[15]

Divânu Lügati't-Türk[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaşgarlı Mahmud, Divânu Lügati't-Türk'te; "اتوكان Ötüken" "Tataristan çöllerinde bir yer adı. Uygur iline yakındır."^[16] şeklinde tanımlanmıştır. Ayrıca Kaşgarlı, çizdiği haritada, Basmıl bozkırlarının altında, "Feyafi-yi Tatar" (فإيافي تتار) Tatar bozkırlarını İli Nehri'nin sol tarafında (batısında) göstermiştir.

Çin Kaynaklarında[değiştir | kaynağı değiştir]

Ötüken (Eski Türkçe: , Ötüken yış,^[17] Çince: 於都斤山,^[18] 都尉揵山,^[19] 烏德鞬山/乌德鞬山,^[20] 都斤山,^[21] 大斤山,^[22] 郁督軍山/郁督军山; "Ötüken Ormanı", , Ötüken yer;^[17] "Ötüken Yeri") adı verilen, ormanlarla kaplı bir dağ, eski Türkler için çok kutsal sayılır.

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

(Öt/Öd) ve (Ed/Et) kökünden türemiştir. Ötümek (dua etmek), etmek (gücü yetmek) ve utağan (döl yatağı)^[23] anlamlarını içerir. Etmek (yapmak) fiili ile de bağlantılıdır. Ötög Moğolcada ayı demektir ve ayının yuvası toprağın içinde olup aynı zamanda kutlu sayılan bir hayvandır.

Benzer yer adları[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüzde Ötüken toponomisi ile ilgili Tıva Cumhuriyeti'nde Ödügen Tayga (orman) bulunmaktadır. Eskiden Türklerin yaşadığı yörelerden Buryatya'nın başkenti ise Ulan Ude olup Ude sözü aslında Öde olup anlamı da vakit, zaman anlamındadır. Köktürk Yazıtları'nda Ötüken ile birlikte orman ve orman halkı zikredilir. Ormanlık bölgedeki Türk halkını anlatmaktadır. Selenge ve Yenisey bölgesini ele geçiren Moğollar daha sonra ormanlık bölgedeki Türkleri tanımlamak için ormanlık bölge halkı anlamında Uranhay tabirini kullanmaya başlamışlardır. Ötüken ormanları Sayan Dağları ile Baykal gölü arası yani günümüzde Tıvalar, Tofalar, Duhalar, Dolganlar, Duhalar, Hoton Türkleri ve Soyotların yaşadığı yerlerdir.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b ^c Koordinatörlüğü, TRT Yeni Medya Kanal. "Türklerin tarihî başkenti: Ötüken - Avrasya'dan - Haber". TRT Avaz. 1 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2024.
^ V. Thomsen, Samlede Afhandlinger, III, Kopenhagen, 1922); Alm. trc. H. H. Schaeder, Alttürkische Inschriften aus der Mongolei, in Übersetzung und mit Einleitung (aus dem Dänischen in den 'Samlede Afhandlinger), Z D M G, XXV (Leipzig, 1924), 121-175; Türk. trc. Ragıp Hulusi (1926), Moğolistan'daki Türkçe kitâbeler
^ "Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet, Saadettin Gömeç, Ankara Üniversitesi" (PDF). 31 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Eylül 2013.
^ "Büyük Hun İmparatorluğu | Türktoyu". turktoyu.com. 1 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2024.
^ "Ötüken | Genel Türk Tarihi | General Turkish History". 17 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ "ASYA HUN DEVLETİ (BÜYÜK HUN İMPARATORLUĞU) (M.Ö. 220 – M.S.216 ) — Dijital Hoca". www.dijitalhoca.com.tr. 1 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2024.
^ Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi (Cilt-1, Sayfa 15)
^ "Siberian Mythology - Nama, Namu". 21 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2013.
^ "Altaic Etymology, Starling ("ńàme")". 14 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2022.
^ Erdem,KONUR,"Orhun Yazıtlarında Sosyal ve Siyasi Mesajlar 11 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.",Çukurova Üniversitesi Türkoloji Merkezi
^ The Travels of Marco Polo, Aldo Ricci, Luigi Foscolo Benedetto, Translated Into English from the Text of L.F. Benedetto
^ Original Institutions of Self-Organization Among Mongols, Erjen Khamaganova, Indiana University, Bloomington, USA
^ Travels Of Marco Polo, Henry Yule - (London, J. Murray, 1871) Chapter LIII and Chapter XX 8 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ "Beyrek'in Vasiyeti, Doğan Kaya" (PDF). 16 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Aralık 2011.
^ Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi (Cilt-1, Sayfa 2)
^ TDK Divanü Lugati't-Türk Veri Tabanı^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ ^a ^b "Bilge kagan's Memorial Complex, TÜRIK BITIG". 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2010.
^ Chou Kitabı, Cilt 50, Kuzey Hanedanlar Tarihi, Cilt 9
^ Tang Kitabı, Cilt 199-II
^ Tang Kitabı, Cilt 93
^ Sui Kitabı, Cilt 84, Yeni Tang Kitabı, Cilt 215-I, Tzu chih t'ung chien, Cilt 175
^ Kuzey Hanedanlar Tarihi, Cilt 73, Cilt 76, Cilt 99, Sui Kitabı, Cilt 53, Cilt 65, Cilt 84, Tzu chih t'ung chien, Cilt 179
^ Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) 7 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Etügen

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Türk Mitolojisi Sözlüğü, Pınar Karaca 18 Ocak 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Tatar Türkçesinde өтүген/Ötügen sözünün anlamı 24 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Tuva Türkçesinde Ötüken ormanı şarkısı
Kırgız Türkçesinde Ötüken'in tanımı
Kazak Türkçesinde Ötüken'in tanımı ve Orhun-Yenisey Yazıtlarında geçtiği yerler 22 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kırgız Türkçesinde Tarih Boyunca Türk merkez şehirleri 5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kazak Türkçesinde Ötüken ile ilgili bilgiler 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Batı Moğolistan Bayölke şehrindeki Türklerin portali-Kazak Türkçesinde
Kazak Türkçesi Vikipedisinde Ötüken etimolojisi 26 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Ötüken-Kazak Türkçesinde 5 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Ötüken ve dolayı-Kazak Türkçesinde
Rus tariçi Gumilev'in Tarih kitabı -Kırgız Türkçesinde 26 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[trtavaz.com.tr-1] Koordinatörlüğü, TRT Yeni Medya Kanal. "Türklerin tarihî başkenti: Ötüken - Avrasya'dan - Haber". TRT Avaz. 1 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2024.

[2] V. Thomsen, Samlede Afhandlinger, III, Kopenhagen, 1922); Alm. trc. H. H. Schaeder, Alttürkische Inschriften aus der Mongolei, in Übersetzung und mit Einleitung (aus dem Dänischen in den 'Samlede Afhandlinger), Z D M G, XXV (Leipzig, 1924), 121-175; Türk. trc. Ragıp Hulusi (1926), Moğolistan'daki Türkçe kitâbeler

[3] "Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet, Saadettin Gömeç, Ankara Üniversitesi" (PDF). 31 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Eylül 2013.

[4] "Büyük Hun İmparatorluğu | Türktoyu". turktoyu.com. 1 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2024.

[5] "Ötüken | Genel Türk Tarihi | General Turkish History". 17 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[6] "ASYA HUN DEVLETİ (BÜYÜK HUN İMPARATORLUĞU) (M.Ö. 220 – M.S.216 ) — Dijital Hoca". www.dijitalhoca.com.tr. 1 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2024.

[7] Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi (Cilt-1, Sayfa 15)

[8] "Siberian Mythology - Nama, Namu". 21 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Eylül 2013.

[9] "Altaic Etymology, Starling ("ńàme")". 14 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mart 2022.

[10] Erdem,KONUR,"Orhun Yazıtlarında Sosyal ve Siyasi Mesajlar 11 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.",Çukurova Üniversitesi Türkoloji Merkezi

[11] The Travels of Marco Polo, Aldo Ricci, Luigi Foscolo Benedetto, Translated Into English from the Text of L.F. Benedetto

[12] Original Institutions of Self-Organization Among Mongols, Erjen Khamaganova, Indiana University, Bloomington, USA

[13] Travels Of Marco Polo, Henry Yule - (London, J. Murray, 1871) Chapter LIII and Chapter XX 8 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[14] "Beyrek'in Vasiyeti, Doğan Kaya" (PDF). 16 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Aralık 2011.

[15] Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi (Cilt-1, Sayfa 2)

[16] TDK Divanü Lugati't-Türk Veri Tabanı^{[ölü/kırık bağlantı]}

[Bilge-17] "Bilge kagan's Memorial Complex, TÜRIK BITIG". 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2010.

[18] Chou Kitabı, Cilt 50, Kuzey Hanedanlar Tarihi, Cilt 9

[19] Tang Kitabı, Cilt 199-II

[20] Tang Kitabı, Cilt 93

[21] Sui Kitabı, Cilt 84, Yeni Tang Kitabı, Cilt 215-I, Tzu chih t'ung chien, Cilt 175

[22] Kuzey Hanedanlar Tarihi, Cilt 73, Cilt 76, Cilt 99, Sui Kitabı, Cilt 53, Cilt 65, Cilt 84, Tzu chih t'ung chien, Cilt 179

[23] Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) 7 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

g t d Göktürkler
Göktürk Kağanlığı	(Aşina Tuvu) Bumin Kağan İssik Kağan Mukan Kağan Taspar Kağan Amrak İşbara Kağan Baga Kağan Tulan Kağan (İstemi Yabgu) (İmparatoriçe Aşina) (Töremen Apa Kağan) (Türk Şad) (Tarduş Kağan)
Batı Göktürk Kağanlığı	Buyruk Kağan Arslan Taman Kağan Şikoey Kağan Tong Yabgu Kağan Bağatur Sepi Kağan Se-Yabgu Kağan Bağaşa Tulu Kağan İşbara Teriş Tunga Kağan Yukuk Kağan Ériş Kül Kağan İl-Kullıg İşbara Kağan Bağa Şad (Böri Şad) (Çorpan Tarkan) (Aşina Cuçi Kağan) (Tarduş Şad) (Aşina Tuçi)
Doğu Göktürk Kağanlığı	Yami Kağan Şipi Kağan Çula Kağan İl Kağan Çelebi Kağan Çebi Kağan Aşina Nişufu Aşina Funian (Chieh-she-shuai) (Aşide Beŋü) (Yinçü Kağan) (Tuli Kağan)
II. Doğu Göktürk Kağanlığı	İlteriş Kağan Kapgan Kağan İnel Kağan Bilge Kağan Yollıg Tigin - Ay Kağan Tengri Kağan Kutluk Yabgu Kağan İrteriş Kağan Ozmış Kağan (Bilge İşbara Tamgan Tarkan) (Altun Tamgan Tarkan) (Kulun Beg) (Kül Tigin) (Tonyukuk) (İl-İtmiş Bilge Kağatun)
Göktürk kültürü	Tengricilik Asena Ötüken Suyab Kurultay Eski Türkçe Eski Türk yazısı Orhun Yazıtları Orhun Vadisi Şoroon Bumbagar mezarı Ülüş sistemi Tonyukuk Yazıtı Ongin Yazıtı Altun Tamgan Tarkan Yazıtı Kara Budun Tang ordusunda Türkler On-ok Tuğluk uruğu
Savaşlar ve antlaşmalar	Göktürk İç Savaşı Göktürk-Sasani Savaşları (Birinci, İkinci, Üçüncü) Yen-Men Kalesi Kuşatması Göktürk-Cücen Savaşı Buhara Muharebesi Tang'ın Doğu Türklerine seferi Tang'ın Sir-Tarduş seferi Tang'ın Batı Türklerine seferi (Karaşehir, Karahoca, Kuçar, Batı Türklerinin ele geçirilmesi) Kerç Kuşatması Göktürk-Emevî Savaşları İnekler Gölü Savaşı Bolçu Muharebesi Iduk Baş Savaşı Ming Şa Muharebesi Bayırku Seferi Kargan Savaşı Salsu Muharebesi İrtiş Nehri Muharebesi Wei Nehri Antlaşması İli Nehri Antlaşması
Unvanlar	Kağan Şad Tegin Yabgu Batur Boyla Tudun Bey Hatun Tarkan İşad İlteber Çor
Aile	Göktürk Aile Ağacı Aşina Aşide

Ötüken nedir?, Ötüken anlamı nedir?, Ötüken ne demektir?