Aşina

Aşina
阿史那
Aşina; 阿史那
	Dağ keçisini temsil eden Aşina Tamgası
Aktif bölge(ler)	Orta ve Doğu Asya

Aşina, Türk veya Kök Türk (Çince: 阿史那; pinyin: Āshǐnà; Wade–Giles: A-shih-na; Orta Çince (Guangyun): [ʔɑʃi̯ə˥nɑ˩]) (ayrıca Asena, Asen veya Açina şekillerinde de yazılır) bir Göktürk soyu, Göktürk Kağanlığı'nın kurucu boyudur. Efsaneye göre Aşina soyu bir dişi kurttan türemiştir.

Liderleri Bumin Kağan, Cücenler'e karşı ayaklanarak 6. yüzyıl ortalarında yükselip ünlenmeye başladı. Ailenin iki ana dalı, sırasıyla biri Bumin Kağan soyundan diğeri de kardeşi İstemi Yabgu soyundan, Göktürk İmparatorluğu'nun doğu ve batı kesimleri üzerinde karar kılmıştır. Hunlar, Çinlilere yenildikten sonra han, 500 Aşina ailesi Cücenlerin bölgesine gelmiş ve onların vasalı olmuştur. Bu Türkler Orta Asya'da yaşayıp demircilikte ileri gitmişlerdi.

Aşina soyu Tulu ve On-ok kollarına ayrılırdı. Sembolleri bozkurt idi.

Aşina, Tielelerden gelen bir soydu.^[1]

Kelimenin Kökeni[değiştir | kaynağı değiştir]

Araştırmacılar H.W. Haussig,^[2] S.G. Kljyashtorny,^[3]^[4] A.N. Bernstamm,^[5] C. V. Findley,^[6] B.A. Muratov,^[7] R.R. Suyunov,^[8] D.G. Savinov,^[9] S.P. Guschin,^[7] A. Róna-Tas,^[10] Saka-Usun dillerinden gelen Aşina kelimesi kökenine işaret etmektedirler.

Adı[değiştir | kaynağı değiştir]

Bugut yazıtının en son yapılan yeniden okunmasında, bir Japon filolog ekibi, Soğdca yazılmış Aşina hanedanının en eski yazıtta Aşina'nın Çince transkripsiyonu ile bilinen tek adın, aslında Ashinas olduğunu ileri sürdü. Bu biçim altında daha sonra Arap kaynaklarında bilinir hale geldi.^{[kaynak belirtilmeli]}

Kalıtım (Y-DNA verisi)[değiştir | kaynağı değiştir]

Erken dönem Aşina hanedanları üzerine yapılan ilk akademik araştırmalar 2023 yılında Xiaoming Yang ve ekip arkadaşları tarafından yapılmıştır. Mukan Kağan'ın kızı, Bumin Kağan'ın torunu olan İmparatoriçe Aşina incelenmiş ve %97 oranında Kuzeydoğu Asyalı ve %3 oranında ise Batı Avrasya karışımına sahip olduğu ortaya çıkmıştır. Prensesin mtDNA haplogrubu ise Kuzeydoğu ve Doğu Asya'da sıklıkla görülen F1d haplogrubudur. Bu araştırma antik Türklerin Kuzeydoğu Asya kökenli olduklarını savunurken aynı zamanda Hint-Avrupalı hipotezini zayıflatmıştır.^[11]

Göktürk Kağanlığının en eski Türk kraliyet ailesinin Demir Çağı sonrası Tunguz ve Moğol yerleşimcilerle genetik yakınlıkları ortaya koyulurken Türk dili konuşan çeşitli halklarla ise heterojen bir ilişkisinin olduğu bulunmuştur. Yazarlara göre bu bulgular, demik bir yayılma modelindense kültürel bir yayılma modelini destekleyecek bir biçimde sonuçlar göstermiştir.

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Çin kaynakları Aşinaların Türklerin başına geçtikten sonra kökenlerini hatırlatmak için kapılarının üzerine kurt başlı bir tuğ astıkları ifadesine dayanarak, "Aşina" adını bazı araştırmacılar "kurt" olarak çevirmiştir.^[12]^[12]^[13] bkz: Tabgaçça: 叱奴 *čino, Ortaçağ Moğolcası: činua, Kalkaca: čono. Profesör Golden ise bu kelimenin Moğol kökeni olduğunu düşünmemektedir.^[14]

Findley, "Aşina" adının muhtemelen Orta Asya Saka dillerinden birinden ve "mavi" anlamına geldiğini varsayar, "Göktürk", Türk İmparatorluğu için başka bir ad "Doğu Türkleri" demek ki Türkçede gök rengi doğu ile özdeşleşmiştir.^[6] Bu "biz Saka kökenli bir kraliyet ailesi ve kabile ile ilgileniyoruz" diyen Macar araştırmacı András RónaTas tarafından olası bulunmaktadır.^[10] L. N. Gumilev "A"^{(Çince: "saygı öneki")} ve Hsien-pi "Shono/Chono"^{(Moğolca: kurt)} ödünçlemesine dayandığını belirtilir.^[15]

H.W. Haussig^[2] ve S.G. Kljyashtorny^[4] Eski Farsça 'ahşaẽna'nın, oldukça tatmin edici etimolojik gelişimini göstermiştir ve adın ve bileşiminin "Aşin kökenleri" arasındaki bir ilişkiyi gösterdiğini belirtmiştir. Bu Doğu Türkistan'da bile böyledir, daha sonra istenen biçimi ile Soğdca 'xs' yn 'k (-әhšēnē) "mavi, koyu" olmakta; Hotan-Saka (Brahmi) āşşeiņa (-āşşena) "mavi", uzun bir -A-> kıçı ahş- gelişme olarak ortaya çıkmış; (Hotan-Saka ve Soğdcadan beri) Toharca A āśna- "mavi, karanlıkta" anlamındadır. Saka etimolojisinde Ashina (<āşşeiņa ~ āşşena) "mavi" değerde (Gökyüzünün rengi) ses açısından ve anlambilimsel olarak kusursuzdur. Türklerin eski runik yazıtlarının bu sürümü için bir metin desteği vardır.

Geniş Orhun yazıtlarında, ilk Kağan öyküsünde, yeni oluşturulan imparatorluk içinde yaşayan insanlar, kök türk olarak adlandırılmış, bu "Göksel Türkler" olarak anlamlanmıştır. Bu arada kök olabilir sayısız yorumlara dokunmadan, adın Aşna olarak yeniden kurulmuş değerde onun mükemmel anlamsal eşleşmesini unutmayınız. Bir açık anlamsal köken veya bir bakış çevirisi, özgün anlamı ve yabancı kökenli bilgisini önerir ve bu çok etniklilikle uyumludur. İlk Türk Kağanlıkları kültür yapısı, ancak, L. Bazin'in deyimiyle "ulusal karakter", bilinirliği Bilge Kağan devrinin Ötüken düzeninin siyasi ve kültürel ortamında dökülmeye neden olmuştur.

- Sha - ne adı Ashina şeklinde Antik Arap kroniklerinde kaydedildi.^[16]

Yazım[değiştir | kaynağı değiştir]

Ashina yazı sistemi Soğd dilinden alınmıştır. İktidardaki kağan üyelerinin kahramanlıkları anlatılan anıt Steli yapımında kullanılan harflerin türü Soğdca idi. Böylece Bogutskaya'da İlk Türk Hanlıkları hükümdarlarından birinin onuruna kurulan Stel üzerindeki ana yazı, Soğd mektubunda yazılıydı. Bir Soğd yazıtı Altay Dağlarında Yolene'de anıtta eski Türk savaşçısı mezarı keşfedildi ve Broadsword tarafından bulundu. Rünik yazılar Orta Çağ'ın başlarına kadar göçebe Türk halkları arasında yaygındı.^{[kaynak belirtilmeli]}

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
^ ^a ^b Haussig Н.W. Byzantinische Qullen über Mittelasien in ihrer historischen Aussage // Prolegomena to the sources on the history of pre-Islamic Central Asia. Budapest, 1979. S. 55–56.
^ "Кляшторный С.Г. Проблемы ранней истории племени тÿрк (ашина). // Новое в советской археологии. / МИА № 130. М.: 1965. С. 278-281." 23 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2016.
^ ^a ^b Kjyashtorny S.G. The Royal Clan of the Turks and the Problem of its Designation//Post-Soviet Central Asia. Edited by Touraj Atabaki and John O'Kane. Tauris Academic Studies. London*New York in association with IIAS. The international Institute for Asian Studies. Leiden-Amsterdam, P.366-369.
^ "Бернштам А.Н. Никита Яковлевич Бичурин (Иакинф) и его труд "Собрание сведений..." М.-Л., Наука, 1950." 29 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2016.
^ ^a ^b C. V. Findley 39.
^ ^a ^b Муратов Б.А. ДНК-генеалогия тюркоязычных народов Урала, Волги и Кавказа. Том 4, серия «Этногеномика и ДНК-генеалогия», ЭИ Проект «Суюн». Vila do Conde, Lidergraf, 2014, илл. ISBN 978-5-9904583-2-1.
^ "Муратов Б.А., Суюнов Р.Р. Саки-динлины, аорсы, Ашина и потомки кланов Дешти-Кипчака по данным ДНК-генеалогии//Вестник Академии ДНК-генеалогии (Бостон, США) → Том 7, №8, Август 2014, стр. 1198-1226." 3 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2016.
^ "Савинов Д.Г. Владение Цигу древнетюркских генеалогических преданий и таштыкская культура. // Историко-культурные связи народов Южной Сибири. Абакан: 1988. С. 64-74." 22 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2016.
^ ^a ^b Róna-Tas 280.
^ Meng, Hailiang. "Ancient Genome of Empress Ashina reveals the Northeast Asian origin of Göktürk Khanate". Journal of Systematics and Evolution. 25 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2023. Ashina individual clustered with ancient populations from Northeast Asia and eastern Mongolia Plateau, and especially with the Northeast Asian hunter‐gatherers.
^ ^a ^b Bichurin, 1950, p. 220–221
^ Suishu vol. 84. quote "故牙門建狼頭纛，示不忘本也。"
^ Golden, Peter B. (August 2018). "The Ethnogonic Tales of the Türks". The Medieval History Journal, 21(2). 21 (2): 292.
^ Gumilev, Lev (2013). Drevnie Tyurki (Rusça). Tbilisi State University. ss. 22, 25. ISBN 978-5-4241-2119-7. 16 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2023.
^ Гумилёв Л.Н. Древние тюрки. М.-Л., Наука, 1967.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kök Börüler ve Arslanlar, Prof. Dr. Saadettin Gömeç
Türklerin ve Moğolların Tarihi İki Boyu3 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Prof. Dr. Saadettin Gömeç

[1] "Arşivlenmiş kopya". 21 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.

[Haussig_Н_1979-2] Haussig Н.W. Byzantinische Qullen über Mittelasien in ihrer historischen Aussage // Prolegomena to the sources on the history of pre-Islamic Central Asia. Budapest, 1979. S. 55–56.

[3] "Кляшторный С.Г. Проблемы ранней истории племени тÿрк (ашина). // Новое в советской археологии. / МИА № 130. М.: 1965. С. 278-281." 23 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2016.

[ReferenceA-4] Kjyashtorny S.G. The Royal Clan of the Turks and the Problem of its Designation//Post-Soviet Central Asia. Edited by Touraj Atabaki and John O'Kane. Tauris Academic Studies. London*New York in association with IIAS. The international Institute for Asian Studies. Leiden-Amsterdam, P.366-369.

[rgo-sib.ru-5] "Бернштам А.Н. Никита Яковлевич Бичурин (Иакинф) и его труд "Собрание сведений..." М.-Л., Наука, 1950." 29 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2016.

[Findley_39-6] C. V. Findley 39.

[Conde,_Lidergraf_2014-7] Муратов Б.А. ДНК-генеалогия тюркоязычных народов Урала, Волги и Кавказа. Том 4, серия «Этногеномика и ДНК-генеалогия», ЭИ Проект «Суюн». Vila do Conde, Lidergraf, 2014, илл. ISBN 978-5-9904583-2-1.

[8] "Муратов Б.А., Суюнов Р.Р. Саки-динлины, аорсы, Ашина и потомки кланов Дешти-Кипчака по данным ДНК-генеалогии//Вестник Академии ДНК-генеалогии (Бостон, США) → Том 7, №8, Август 2014, стр. 1198-1226." 3 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2016.

[9] "Савинов Д.Г. Владение Цигу древнетюркских генеалогических преданий и таштыкская культура. // Историко-культурные связи народов Южной Сибири. Абакан: 1988. С. 64-74." 22 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2016.

[Róna-Tas_280-10] Róna-Tas 280.

[11] Meng, Hailiang. "Ancient Genome of Empress Ashina reveals the Northeast Asian origin of Göktürk Khanate". Journal of Systematics and Evolution. 25 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2023. Ashina individual clustered with ancient populations from Northeast Asia and eastern Mongolia Plateau, and especially with the Northeast Asian hunter‐gatherers.

[Bichurin,_1950,_p._220–221-12] Bichurin, 1950, p. 220–221

[13] Suishu vol. 84. quote "故牙門建狼頭纛，示不忘本也。"

[Golden20182-14] Golden, Peter B. (August 2018). "The Ethnogonic Tales of the Türks". The Medieval History Journal, 21(2). 21 (2): 292.

[15] Gumilev, Lev (2013). Drevnie Tyurki (Rusça). Tbilisi State University. ss. 22, 25. ISBN 978-5-4241-2119-7. 16 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2023.

[16] Гумилёв Л.Н. Древние тюрки. М.-Л., Наука, 1967.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

g t d Göktürkler
Göktürk Kağanlığı	(Aşina Tuvu) Bumin Kağan İssik Kağan Mukan Kağan Taspar Kağan Amrak İşbara Kağan Baga Kağan Tulan Kağan (İstemi Yabgu) (İmparatoriçe Aşina) (Töremen Apa Kağan) (Türk Şad) (Tarduş Kağan)
Batı Göktürk Kağanlığı	Buyruk Kağan Arslan Taman Kağan Şikoey Kağan Tong Yabgu Kağan Bağatur Sepi Kağan Se-Yabgu Kağan Bağaşa Tulu Kağan İşbara Teriş Tunga Kağan Yukuk Kağan Ériş Kül Kağan İl-Kullıg İşbara Kağan Bağa Şad (Böri Şad) (Çorpan Tarkan) (Aşina Cuçi Kağan) (Tarduş Şad) (Aşina Tuçi)
Doğu Göktürk Kağanlığı	Yami Kağan Şipi Kağan Çula Kağan İl Kağan Çelebi Kağan Çebi Kağan Aşina Nişufu Aşina Funian (Chieh-she-shuai) (Aşide Beŋü) (Yinçü Kağan) (Tuli Kağan)
II. Doğu Göktürk Kağanlığı	İlteriş Kağan Kapgan Kağan İnel Kağan Bilge Kağan Yollıg Tigin - Ay Kağan Tengri Kağan Kutluk Yabgu Kağan İrteriş Kağan Ozmış Kağan (Bilge İşbara Tamgan Tarkan) (Altun Tamgan Tarkan) (Kulun Beg) (Kül Tigin) (Tonyukuk) (İl-İtmiş Bilge Kağatun)
Göktürk kültürü	Tengricilik Asena Ötüken Suyab Kurultay Eski Türkçe Eski Türk yazısı Orhun Yazıtları Orhun Vadisi Şoroon Bumbagar mezarı Ülüş sistemi Tonyukuk Yazıtı Ongin Yazıtı Altun Tamgan Tarkan Yazıtı Kara Budun Tang ordusunda Türkler On-ok Tuğluk uruğu
Savaşlar ve antlaşmalar	Göktürk İç Savaşı Göktürk-Sasani Savaşları (Birinci, İkinci, Üçüncü) Yen-Men Kalesi Kuşatması Göktürk-Cücen Savaşı Buhara Muharebesi Tang'ın Doğu Türklerine seferi Tang'ın Sir-Tarduş seferi Tang'ın Batı Türklerine seferi (Karaşehir, Karahoca, Kuçar, Batı Türklerinin ele geçirilmesi) Kerç Kuşatması Göktürk-Emevî Savaşları İnekler Gölü Savaşı Bolçu Muharebesi Iduk Baş Savaşı Ming Şa Muharebesi Bayırku Seferi Kargan Savaşı Salsu Muharebesi İrtiş Nehri Muharebesi Wei Nehri Antlaşması İli Nehri Antlaşması
Unvanlar	Kağan Şad Tegin Yabgu Batur Boyla Tudun Bey Hatun Tarkan İşad İlteber Çor
Aile	Göktürk Aile Ağacı Aşina Aşide

Aşina nedir?, Aşina anlamı nedir?, Aşina ne demektir?