Bu maddedeki bilgilerin doğrulanabilmesi için ek kaynaklar gerekli. Lütfen güvenilir kaynaklar ekleyerek maddenin geliştirilmesine yardımcı olun. Kaynaksız içerik itiraz konusu olabilir ve kaldırılabilir. Kaynak ara: "Oğuzlar" – haber · gazete · kitap · akademik · JSTOR (Kasım 2023) (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin)

Oğuzlar

Oğuz Türkleri
11. yüzyıl öncesinde: Türkistan
11. yüzyıldan itibaren: Anadolu · Güney Kafkasya · Horasan · Kıbrıs · Mezopotamya · Balkanlar · Kuzey Afrika
Tarihsel: Yedisan · Kırım
Diller
Oğuz dil grubu
Din
Ağırlıklı olarak İslam (Sünni · Alevi · Bektaşi · Onikicilik · Şii) Azınlık: Dinsiz · Hristiyan · Yahudi Tarihsel: Şamanizm · Tengricilik

Oğuzlar (Eski Türkçe: 𐰆𐰍𐰔𐰞𐰺, Orta Türkçe: ٱغُز, Oγuz, Osmanlıca: اوغوز‎, Oġuz) Türk dillerinin Oğuz kolunu konuşan bir batı Türk halkıydı.^[1] 8. Yüzyılda Orta Asya'da Oğuz Yabgu Devleti adında bir konfederasyon kurdular. Oğuz ismi, "kabile" anlamına gelen yaygın bir Türkçe kelimedir. Bizans kaynakları Oğuzlara Uzlar (ΟζΖοι, Ouzoi) der.^[2]

Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

7. yüzyıl civarında konar-göçer bir yapıyla yer değiştirmeye başlamışlar ve coğrafi olarak Bizans İmparatorluğu kayıtlarına göre önce Balkanlara yayılmışlardır. Oğuzlar, Türkiye, Azerbaycan, Türkmenistan, İran, Irak, Suriye, Mısır, Moldova ve Balkanlarda (Bulgaristan, Romanya, Yunanistan, Makedonya, Kosova, Sırbistan) yaşayan Türklerin atası sayılmaktadırlar.

Destanlara göre Oğuzlar Oğuz Han'ın 6 oğlu ve onların dörder oğlundan meydana gelmişlerdir. Meydana gelen bu 24 boyun ayrı adı ve unvanları vardır. Bu bölümleme Oğuz Kağan Efsanesi'nden kaynaklanmaktadır.

Bu boyların Bozoklar ve Üçoklar olarak ikiye bölünmesi ise daha sonradır. Bu iki ana kol arasında çıkan anlaşmazlıklar, boyların bir kısmının batıya göçmesine neden oldu. Bir kısmı da Göktürk Devleti'nin kurulması ve Ötüken'i işgali nedeniyle batıya göçmüştür (6. yüzyıl). Kalanlar Göktürk egemenliği altına girmiştir.

630'da ilk Göktürk devletinin zayıflayıp Çin kontrolü altına girmesiyle tekrar birleşmeye başlamışlarsa da İkinci Doğu Göktürk Devleti kurulunca çok direniş gösteremeden tekrar egemenlik altına girdiler (7. yüzyıl sonları).^{[kaynak belirtilmeli]} 745 yılında İkinci Doğu Göktürk Devleti de yıkılınca batıya ve Çin'e göçmüş birçok Oğuz Boyu da Ötüken'e geri dönerek Kutluk Bilge Kağan'ın kurduğu Uygur Devleti çatısı altında birleşti. Altayların batısındaki ve Tanrı Dağları bölgesindeki Oğuz toplulukları ise Gök Türklerin batı kolu olan Türgiş ya da Türkeş Kağanlığına bağlı olarak varlıklarını sürdürdüler. 760'lı yıllarda bölgeyi ele geçiren Karluk boyunun kurduğu devlette yer aldılar. Bu boyun öncülüğünde Yağma ve Çiğil boylarının da katılımıyla kurulan Karahanlı Devleti içinde Oğuz boyları da vardı. 10. yüzyılda Hazar Denizi'nin doğusunda Oğuz Yabgu önderliğinde ilk devletlerini kurdular.^{[kaynak belirtilmeli]} 1000 yılında Kıpçaklar tarafından yıkılan bu devletten sonra Oğuzlar ikiye bölündü, bir kısmı kuzeye giderek bugünkü Kırım, Kazak, Bulgar ve Tatarların atası oldular; bir kısmı da Selçuk Bey önderliğinde güneye indiler, İslamı kabul edip İslâm orduları hizmetine girdiler. Doğu'daki Oğuz kitlelerinin tarihi başka yönde gelişti. 840 yılında Uygur Devleti Kırgızlar tarafından yıkılınca Oğuzların asıl büyük göçü başladı ve Asya'nın dört bir tarafına ama daha çok kitleler halinde batıya göçtüler ve öteki kandaş boylarla birleştiler.

Oğuz kitleleri içinde Kınık boyundan olup ataları Selçuk'un adından ötürü Selçuklu Hanedanı olarak anılmaya başlayan bir kol Tuğrul Bey önderliğinde 1038 yılında Irak ve İran'da Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nu kurdu. Çevrede dağınık yaşayan diğer Türk boyları da bu İmparatorluğa katıldı.^{[kaynak belirtilmeli]} 1040'ta Merv yakınlarındaki Dandanakan Muharebesi'nde Gaznelileri yendiler.

Selçuklu egemenliği İran, Horasan, Merv, Irak, Suriye, Güney Kafkasya ve Anadolu'da bir asırdan fazla sürdü. Son büyük sultanları Sencer'in 1141'de Semerkant ile Buhara arasında bulunan Katavan mevkiinde Moğol kökenli Karahıtaylılar'a yenilmesi ile devlet çözülmeye başladı. 1153'te kuzeydoğudan gelen Karahıtaylar ve Karluklar tarafından imparatorluk yıkılınca Oğuzlar dağıldı. Dağılan bu boyların kimi Harzemşahlara bağlandı, kimi Horasan Vilayetine, Kirman'a göçtü^{[kaynak belirtilmeli]}, kimileri de daha batıya gidip Irak'a, Suriye'ye yerleşti,^{[kaynak belirtilmeli]} kimileri de Anadolu Selçuklu Devleti 'ne katıldı. Bunlardan sonra kurulan Akkoyunlu, Karakoyunlu, Safevi Devletleri, Alemdarlar, Anadolu beylikleri, Osmanlı İmparatorluğu, Suriye, Irak ve Azerbaycan'da çeşitli beyliklerde de Oğuz Kağan Destanı vardı.

Etimoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

"Oğuz" daha doğrusu "Oguz" sözünün yapısına dair birçok görüş vardır. Etimoloji açıklamalarından birisi şu şekildedir: Ok+u+z "Oklar; boylar".^{[kaynak belirtilmeli]}

"Oğuz" sözü, kendi orijinal yapısı yanında, tarihte birçok şekilde kullanılmıştır. Bizanslar "Uz" der, Araplar "Guz" der.^{[kaynak belirtilmeli]}

Oğuz kelimesinin güçlü kuvvetli anlamına gelecek şekilde Öküz anlamında bir lakap olduğu ve Mete Han'ın (Çin kaynaklarına göre MaoDun) öküz boynuzlu bir miğfer giymesi nedeniyle bu lakabın kullanıldığı belirtilmektedir.Bu iddia sahipleri Kuran'da Zülkarneyn (iki boynuz sahibi) olarak geçen peygamberin Mete Han olduğunu ileri sürmektedirler. Oğuzlar'da iktidar erkininin kaynağı olan "Kut", liderin peygamber soyundan gelmesinden kaynaklanmaktadır. Oğuz boyları tarafından kurulan küçük büyük tüm devletlerde Hakan'ın her zaman Oğuz Han'ın soyundan gelmesi de bu inançtan kaynaklanmaktadır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Fiziksel yapı[değiştir | kaynağı değiştir]

Mesûdî, Altın Bozkırlar kitabında Oğuzların, "Cesaretleri, eğik gözleri ve boylarının küçüklüğü ile diğer Türklerden ayrıldığını" belirtmiştir. Ancak New York Metropolitan Sanat Müzesi'nde tutulan Selçuklu seçkinlerinin taş başları, Doğu Asya özelliklerini yansıtmaktadır. Zamanla Oğuz Türklerinin fiziksel görünümü değişmiştir.^{[kaynak belirtilmeli]} Rashid al-Din Hamadani, Oğuzların değişimine, "İklim nedeniyle özellikleri giderek Taciklere dönüştü. Tacik olmadıkları için Tacik halkları onlara turkmān, yani Türk benzeri (Türk-mānand)" demiştir. ḤāfiḤā Tanīsh Mīr Muḥammad Bukhārī ayrıca Oğuzların Mâverâünnehir ve İran'a göç ettikten sonra “Türk yüzünün olduğu gibi kalmadığını” da aktarmıştır. Hiva khan Abu al-Ghazi Bahadur, Çağatay dilinde yazdığı Türkmenlerin Soykütüğü kitabında "Beş veya altı kuşak sonra çeneleri daralmaya, gözleri büyümeye, yüzleri küçülmeye, burunları büyümeye başladı" sözleriyle Oğuzların yüz hatlarının değiştiğini aktarmıştır.^{[kaynak belirtilmeli]} Osmanlı tarihçisi Mustafa lî Künhüʾl-aḫbār'da Anadolu Türkleri ile Osmanlı seçkinlerinin etnik açıdan karışık olduğunu şöyle yorumladı: " Rum sakinlerinin çoğu karışık etnik kökene sahip. Onun ileri gelenleri arasında soyları İslam'a dönüşmeye geri dönmeyen çok az kişi var"^[3][3]

Teşkilat[değiştir | kaynağı değiştir]

Türk-Oğuz geleneklerine göre idarî ve sosyal teşkilat, ikili bir yapı oluşturmaktaydı. Bu geleneğe uygun olarak Oğuzlar, Bozoklar ve Üçoklar olmak üzere on ikişer boydan iki ana kola ayrılmışlardı. Her boyun, idarî ve sosyal mevkilerini yansıtan orun ve ongunları vardı.^[4] Yine Oğuz geleneklerine göre Bozoklar hâkim unsur, Üçoklar ona tâbiydi.^[4]

24 Oğuz boyunu önce iki kolda (Bozoklar ve Üçoklar) daha sonra Oğuz Han'ın 6 oğluna ve son olarak da onların 4 oğluna ayırmaktadır. Listelerin kaynakları, Kaşgarlı Mahmud ve 14. yüzyılda yaşayan Reşideddin'e dayanmaktadır. Reşidüddin 24, Kaşgarlı Mahmut ise 22 boy saymaktadır.

Tarihi Oğuz Boyları ve Beylikler[değiştir | kaynağı değiştir]

Bozoklar

• Kayı (Osmanlı Hanedanı, Candaroğulları, Çobanoğulları ve Oğuz Yabguları)
• Bayat (Kaçar Hanedanı, Dulkadiroğulları, Fuzûlî)
• Alkaevli
• Karaevli
• Yazır
• Döğer (Artuklular)
• Dodurga
• Yaparlı
• Afşar (Afşar;Afşar Hanedanı, Nadir Şah)
• Kızık
• Beğdili (Harzemşahlar Devleti)
• Kargın veya Karkın

Üçoklar

• Bayandur (Ak Koyunlu)
• Peçenek
• Çavuldur^[5]
• Çepniler (bkz. Küresünni)
• Salur (Kadi Burhanettin, Salgurlular ve Karamanoğulları; ayrıca Salarlar)
• Eymür (bkz. Ayrum)
• Alayuntlu
• Yüreğir (Ramazanoğulları)
• Iğdır^[6]
• Büğdüz
• Yıva (Karakoyunlular)
• Kınık (Selçuklu Hanedanı)

Oğuz etnik grupları listesi[değiştir | kaynağı değiştir]

• Azerbaycanlılar
• Kaşkaylar
• Gagavuzlar
• Türkler
• Türkmenler
• Salarlar

Diğer Oğuz alt etnik grupları ve kabileleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Anadolu

• Abdal
• Yörükler
• Tahtacılar
• Varsak Türkmenleri
• Barak Türkmenleri
• Karakeçili aşireti
• Manavlar
• Atçekenler
• Küresünniler
• Çepniler

Kafkasya

• Ermenistan Azerileri
• Türkiye Azerileri
• Gürcistan Azerileri
• Terekemeler
• Karapapak
• Karadağlılar (Türk)
• Abhazya Türkleri

Kıbrıs

• Kıbrıs Türkleri

Orta Asya

• Ahıska Türkleri
• Afganistan Türkmenleri

İran

• İran Azerileri
• Şahsevenler
• Kızılbaş
• Horasan Türkleri
• İran Türkmenleri

Balkanlar

• Bosna-Hersek Türkleri
• Bulgaristan Türkleri
• Hırvatistan türkleri
• On İki Ada Türkleri
• Kosova Türkleri
• Kuzey Makedonya Türkleri
• Sırbistan Türkleri
• Karadağ Türkleri
• Romanya Türkleri
• Batı Trakya Türkleri
• Girit Türkleri
• Karamanlılar

Arap Ülkeler

• Suriye Türkmenleri
• Irak Türkmenleri
• İsrail Türkleri
• Ürdün Türkleri
• Suudi Arabistan Türkleri
• Lübnan'daki Türkler
• Yemen Türkleri

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Türkmenler
• Türkiye Türkmenleri
• Türk Boylarının Tamgaları
• Oğuz Yabguluğu
• Berendiler
• Oğuz boyları listesi

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Vikisözlük'te Oğuz ile ilgili tanım bulabilirsiniz.

• Fazlı Konuş, Selçuklular Bibliyografyası, (Temel Kaynakların Açıklaması ile Beraber), Konya 2006