Kırımçaklar

Kırımçaklar
Önemli nüfusa sahip bölgeler
İsrail	600-700 (2010)
Ukrayna	406
Rusya	300 (2014)
Özbekistan	173 (1989)
Amerika Birleşik Devletleri	130 (tahmini)
Kazakistan	35 (2009)
Diller
	Kırımçakça

Kırımçaklar (Kırımçakça: кърымчахлар Krımçahlar), Türk dili konuşan ve Kırım'da yaşayan Rabbânî Yahudilerdir. Kırım Karayları ile birlikte yaşamışlardır.^[1]

Önceleri Ruslar tarafından Aşkenaz ve Gürcistan Yahudileri gibi Rus İmparatorluğu'nda yaşayan diğer Yahudilerden farklı olduklarını belirtmek amacıyla onlara Kırımçak ismi verilmesine rağmen Kırımçaklar bu ismi 19. yüzyılda benimsediler. Bu ismin benimsenmesinden önce kendilerine "İsrail'in çocukları" anlamına gelen Srel Balaları (Срель балалары) derlerdi. Kırım Tatarları ise Kırımçaklara zuluflı çufutlar (favorili Yahudiler) ve Karaylara zulufsız çufutlar (favorisiz Yahudiler) diye hitap ederlerdi.

Dil[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana Madde: Kırımçakça

Kırımçaklar, Kırım Tatarcası'nın değişmiş bir çeşidi olan Kırımçakça konuşurlar. Eskiden İbrani alfabesi ve yakın zamanda Kiril alfabesi kullanılan bu dilde İbranice ve Aramca'dan birçok kelime bulunur. Kırımçaklar, İkinci Dünya Savaşı'na kadar Türk patoilerine bağlı kaldılar, ancak daha sonra dilsel kimliklerini kaybetmeye başladılar. Günümüzde dillerini canlandırmak için çaba sarf ediyorlar. Kırımçak dilinin dilsel özelliklerinin çoğu Kırım Tatar dilinde bulunabilir.

Kökeni[değiştir | kaynağı değiştir]

Antik çağlarda Karadeniz sahilleri boyunca koloniler kuran Yahudilerin torunları oldukları zannedilir. Bölgedeki Yunan kolonilerinde Yahudi cemaatlerinin varlıkları bilinmektedir. Kırım'da yapılan yakın zamandaki kazılarda bölgede Yahudiler'in M.Ö. 1. yüzyıldan beri var olduğu keşfedilmiştir.

Orta Çağ[değiştir | kaynağı değiştir]

600'lu yılların sonunda Kırım Hazarlar'ın yönetimine geçti. Hazarlar'ın Yahudilike geçmesinde Kırımçaklar'ın etkisi tam olarak bilinmemektedir. Hazar yönetimi süresince Hazarlarla Kırımçaklar sıkça karışık evlilik yaptılar. Birçok Hazar'ın Kırımçak kültürünü benimsediği zannedilmektedir. Bu dönemde birçok Kıpçak'ın Yahudilik'e geçtiği görülmüştür ve bu durumun Kırımçaklar'ın konuştuğu dili şekillendirmiş olması bir ihtimaldir. Cenevizliler'in 1315 - 1475 yılları arasında güney Kırım'ı ellerinde tutmasıyla Yahudiler'in yerleşim birimleri sayısı yükselişe geçti. Bu Yahudiler arasında Aşkenaz, Sefarad ve Romanyot tarzı ayinlerinden ötürü bölünmeler başladı. 1515 yılında Kiev'in başhahamı olan Rabbi Moşe HaGolah tarafından bu bölünme ortadan kaldırılıp tekrar "Kırımçak" cemaati olarak tek çatıda toplandı.

Tatar ve Türk hakimiyeti[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırım Hanlığı döneminde Yahudiler gettolarda yaşayıp azınlıklara uygulanan dhimmi vergisi ödemek zorundaydılar. Osmanlı'nın millet sistemi anlayışı içinde kendilerine has özerk yargı sistemi vardı. Kazak ayaklanmarı ve 1600'un ortalarında gerçekleşen pogromlar sırasında Yahudiler fidye karşılığı kaçırıldılar.

Rus ve Sovyet hakimiyeti[değiştir | kaynağı değiştir]

Rusya, Kırım'ı 1783'te ilhak etti. Rus pogromlarından nasibini alan Kırımçaklar, Karaylar'ın aksine Yahudi karşıtı kısıtlamalara maruz kaldılar. 1800'lerde Ukrayna ve Litvanya'dan Kırım'a göç eden Aşkenazların Kırımçaklarla yaptığı karışık evlilikler sonucu Kırımçak cemaati nüfus olarak sekteye uğradı. 1900'larda Kırım'daki Aşkenaz nüfusu 60.000 iken Kırımçak nüfusu 6.000 idi. 1800'lerin ortalarında Kudüs doğumlu Sefarad bir haham olan İstanbul'dan çıkıp Kırım'a yerleşen Chaim Hezekiah Medini'yi kendilerine lider seçen cemaat hahama "dahi" anlamına gelen "gaon" unvanını yakıştırdılar. Kırım'ın en kalabalık Kırımçak cemaati olan Karasubazar'a yerleşen haham Medini Yahudilerin eğitim seviyesini yükseltmek için çaba gösteriyordu. 1917'de Ekim Devrimi sırasında Kızıl Ordu, Beyaz Ordu ve Yeşil Ordu arasında kalan Kırımçaklar'ın çoğu öldürüldü. Ayrıca 1920 ve 30'larda kıtlık yüzünden can kaybı veren cemaatten sağ kalanların büyük bir kısmı Kutsal Topraklar, ABD ve Türkiye'ye yerleşti. Stalin döneminde İbrani alfabesi yasaklanıp Kiril alfabesi kullanılması şart koşuldu. Ayrıca hükûmet sinagog ve yeşivaları kapatıp Kırımçakları çiftlik ve fabrikalarda çalışmaya zorladı.

Yahudi Soykırımı ve sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]

Karaylar'ın aksine Kırımçaklar Nazilerin zulmüne uğradılar. Nüfusunun %75'i olan 6.000 Kırımçak Naziler tarafından öldürüldü. Sovyet hakimiyetinin geri dönmesiyle yanlışlıkla Kırım Tatarları ile birlikte Orta Asya'ya sürüldüler.^[2] 2000 yılındaki verilere göre eski Sovyetler Birliği'nde yaşayan 2.500 Kırımçakın yarısı Ukrayna, geri kalanları ise Gürcistan, Rusya ve Özbekistan'da yaşamaktadır. ABD ve İsrail'de yaşayan Kırımçaklar ise kültürlerine bağlı kalmak için çaba göstermektedirler.^[3]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "Krymchaks". www.encyclopediaofukraine.com. 22 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2021.
^ Gabbay, Liat Klain. Indigenous, Aboriginal, Fugitive and Ethnic Groups Around the Globe. Books on Demand. s. 161. ISBN 978-1-78985-431-2. 11 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2019.
^ ""Mikhail Kizilov. Kırımçak: toplumun modern durumu"". 17 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2015.

[1] "Krymchaks". www.encyclopediaofukraine.com. 22 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2021.

[2] Gabbay, Liat Klain. Indigenous, Aboriginal, Fugitive and Ethnic Groups Around the Globe. Books on Demand. s. 161. ISBN 978-1-78985-431-2. 11 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2019.

[3] ""Mikhail Kizilov. Kırımçak: toplumun modern durumu"". 17 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2015.

[1]

[2]

[3]

Kırımçaklar nedir?, Kırımçaklar anlamı nedir?, Kırımçaklar ne demektir?