Çuvaşça

Çuvaşça
Çuvaşça
Чӑвашла, Căvašla
Telaffuz	[tɕəʋaʂˈla]
Bölge	Çuvaşya
Etnisite	Çuvaşlar
Konuşan sayısı	1.08 milyon (2010)
Dil ailesi	Türk dilleri Ogur öbeği İdil Bulgarcası Çuvaşça; ; ;
Yazı sistemi	Kiril
Resmî durumu
Resmî dil	Rusya Çuvaşistan;
Dil kodları
ISO 639-1	cv
ISO 639-2	chv
ISO 639-3	chv
	Çuvaşçanın Rusya içindeki coğrafi dağılımı

Çuvaşça (Çuvaşça: Чӑвашла / Căvašla), Rusya'nın orta kesiminde, Ural Dağları’nın batısında konuşulan çağdaş dönem Türki dillerden biridir. Türk dillerinin Ogur-Bolgar grubu öbeğinden varlığını korumuş tek dilidir. Çuvaşça, Çuvaşların anadili ve Çuvaşistan’ın resmî dilidir. Yaklaşık iki milyon kişi tarafından konuşulur. 2002 verilerine göre Çuvaşistan’da bu dili konuşan nüfusun % 92 etnik olarak Çuvaş, % 8’i ise başka etnik kökenlidir. Çuvaşça, okullarda eğitim dili olmasına ve medyada kullanılmasına karşın, Rusçanın yaygın kullanımından dolayı tehlike altında olan bir dildir.

Çuvaşça diğer Türki dillerden büyük oranda ayrışmıştır. Öyle ki, diğer Türki diller karşılıklı anlaşılabilirken, Çuvaşça için bu geçerli değildir. Hatta, dil bilimciler tarafından ilk olarak bir Fin-Ugor dili olduğu sanılmıştır.^[4] 13. ve 14. yüzyılda dikilmiş, bugünkü Tataristan'da yoğunlaşan, İdil Bulgar kitabelerinde Çuvaşların atası olan bir dil kullanılmıştır.^[5]

Bazı akademisyenler Çuvaşça'nın diğer Türki dillerinden çok uzak olduğunu savunup eski Bulgar dilinin Hunca ile bağlantılı olduğunu savunmuş ve bu genişletişmiş Oğur öbeğinin Türk dillerinin lehçesi olarak değerlendirilmesi yerine Hun-Bulgar veya Hun dillerinin bir parçası olarak değerlendirilmesi gerektiğini savunmuştur.^[6]^[7]

Volga dirseğindeki Kazan'da, ileride -Tatarlar ve Başkırlar arasında dağılmış olarak- Volga ve Ural arasındaki bölgede, nispeten az olan sayılarına rağmen (1959 sayımına göre 1.470.000) dil bilim ve etnoloji açısından en ilgi çekici ve en önemli Türk halklarından biri olan Çuvaşlar (Çavaş) yaşar. Hem farklı etnik hususiyetleri hem de ağız hususiyetlerine göre Çuvaşlar iki ana gruba ayrılırlar: Kozmodem'jansk, Çeboksary, Jadrin ve Kurmyş kasabalarında Yukarı Çuvaşlar (viryal < *üz el "yukarı memleket, yukarı halk") ve Aşağı Çuvaşlar (anatri < *enet ôegi ? 'aşağıda [Volga ve devamında] bulunanlar'), ayrıca, bilhassa Volga kıyısı dağları boyunca Cyvil'sk'den, Tetyuşi üzerinden Ul'janovsk (eski Simbirsk, Step Çuvaşlarının merkezi) bölgesine kadar olan yerdeki Step Çuvaşları önemle kaydedilmelidir.^[8]

Yazı sistemi[değiştir | kaynağı değiştir]

А Ӑ Б В Г Д Е Ё Ӗ Ж З И Й К Л М Н О П Р С Ҫ Т У Ӳ Ф Х Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я

а ӑ б в г д е ё ӗ ж з и й к л м н о п р с ҫ т у ӳ ф х ц ч ш щ ъ ы ь э ю я

а, ӑ, бӑ, вӑ, гӑ, дӑ, е, ё, ӗ, жӑ, зӑ, и, йӑ, кӑ, лӑ, мӑ, нӑ, о, пӑ, рӑ, сӑ, ҫӑ, тӑ, у, ӳ, фӑ, хӑ, цӑ, чӑ, шӑ, щӑ, хытӑлӑхпалли, ы, ҫемҫелӗхпалли, э, ю, я

a, bă, vă, gă, dă, ye, yo, jă, ză, i, yă, kă, lă, mă, nă, o, pă, ră, să, şă, tă, u, ü, fă, hă, tsă, çă, şă, şçă, hıtălăhpalli, ı, şemşelĕhpalli, e, yu, ya

Ses bilgisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ünsüzler[değiştir | kaynağı değiştir]

Çuvaşçanın ünsüzleri şunlardır: /p/ (п), /t/ (т), /k/ (к), /tɕ/ (ч), /ʂ/ (ш), /ɕ/ (ç), /χ/ (х), /ʋ/ (в), /m/ (м), /n/ (н), /l/ (л), /r/ (р), /j/ (й).

Ünlüler[değiştir | kaynağı değiştir]

	İnce		Kalın
	Düz	Yuvarlak	Düz	Yuvarlak
Yüksek	i (и)	y (ӳ)	[ɯ] (ы)	u (у)
Alçak	e (е)	[ø̆ ] (ĕ)	а (а)	ŏ (ă)

Ses evrimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüzde diğer Türkî dillere çok uzak olan Çuvaşçanın önemli ses değişimleri vardır:

Ş>L dönüşümü: “Taş” sözcüğündeki ş, “l” sesine dönüşmüştür: çul (burada ayrıca t>ç ve a>u değişimleri de vardır.)

Gümüş sözcüğünün Çuvaşçası “kĕmĕl” şeklindedir.

A>U dönüşümü: Örneğin “at” sözcüğü Çuvaş Lehçesinde ut şeklindedir.
Z>R dönüşümü: Örneğin “biz” kişi zamiri Çuvaşçada ebir şeklindedir.

'Örnekler: Türkiye Türkçesi “sekiz”, Çuvaşçada sakăr. “Siz” kişi zamiri Çuvaşçada “esir”. “Buzağı” sözcüğü Çuvaşçada “păru”

D>R dönüşümü: Örnekler: “ayak” sözcüğünün eski Türkçesi “adaq/azaq” şeklindedir. Çuvaşçada “ayak” sözcüğü a’nın u’ya, d’nin y’ye ve k harfinin yumuşak g’ye dönüşmesiyle şöyle bir gelişme izlemiştir: adaq/azaq>urak>urağ>ura. Çuvaşçada “ura” ayak anlamındadır.
Koymak sözcüğünün eski Türkçesi (kod-) şeklindedir. Bugünkü Çuvaşçada o’nun u’ya, k’nin de sert h (x)’ye dönüşmesiyle (xur-) şeklindedir.
T>Ç dönüşümü: Bazı sözcüklerde olmayabilir. Bu değişime şu örneği verebiliriz: “taş” sözcüğünün Çuvaşçası çul şeklindedir. Bazı fiillerde bu tip değişmelere rastlamayabiliriz; dolmak fiilinin Çuvaşçası (tul-) şeklindedir.
K>Y dönüşümü: k>ğ>y şeklinde gelişmiştir. Bazı sözcüklerde vardır: “kan” sözcüğünün Çuvaşçası “yun” şeklindedir.

Metin örnekleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Diğer Türk dilleri ile karşılaştırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Aşağıdaki tablo, Şaz grubuna ait Türkçe ile Tatarcanın Lir grubuna ait Çuvaşça ile kelime karşılaştırmalarını içermektedir:^[9]

Çuvaşça	Tatarca	Türkçe
amak	emek	emek
ala	elek	elek
ala	el	el
ada	öt, öd	ötmek
ar	ir, er	er
ojir	ajir	ayır
şidik	tişük	açık
şina	sinek	sinek
hir	kız	kız
sir	cer	yer
bü	büke	büğet
haşpa	çapka	şapka
ças	kaş	kaş
pa	bav	bağ
chol	kol	kol
kibe	kebi	giysi
puş	baş	baş

Çuvaşça^[9]	Tatarca	Türkçe
halha	kolak	kulak
asajak	asak	asık
tuvı	türe	tören
hora	kara	kara
Tora	Tänri	Tanrı
tatla	tatlı	tatlı
sjok	yuk	yok
kümül	kömiş	gümüş
iltin	altın	altın
hunazam	janım	canım
oj	ay	ay
gon	kün	gün
jon	kan	kan
kisne	kiçi	küçük
sjül	jüle	yüksek

Çuvaşça	Tatarca	Türkçe
sjoradan	jaratan	yaratan
con	jan	can
kebe	kiyim	kebe,giysi
pül	böl	böl
jit	it	it(köpek)
ter	tür	tür
sjülen	jilan	yılan
asşi	jasatşi	yaşatıcı
sil	jel	yel
sjüren	-	süren
ijis	aş	yiğiş/yemek
ij	eb	ev
az	ad	ad
jomzja	kamcı	kamcı(şaman)

Çuvaşça	Tatarca	Türkçe
kür	köz	güz
anne	ana	anne
kör	köz	göz
atte	ata	ata
kin	kilen	gelin
here	jörek	yürek
vilim	ölüm	ölüm
voda	odun	odun
vurz	vuruş	dövüş
vuru	uri	uğru
vot	ot	od
kvak	kök	gök(mavi)
ivil	oul	oğul
ivis	auş	avuç
awlanas	ewlenmek	evlenmek
biras	birmek	vermek
bolas	bolmak	olmak

Sayılar[değiştir | kaynağı değiştir]

1 - pĕrre
2 - ikkĕ
3 - vişşĕ
4 - tăvattă
5 - pillĕk
6 - ulttă
7 - şiççĕ
8 - sakkăr
9 - tăhhăr
10 - vunnă
11 - vunpĕr
12 - vunikkĕ
13 - vunvişşĕ
14 - vuntăvattă
15 - vunpillĕk
16 - vunulttă
17 - vunşiççĕ
18 - vunsakkăr
19 - vuntăhhăr
20 - şirĕm
30 - vătăr
40 - hĕrĕh
50 - allă
60 - utmăl
70 - şitmĕl
80 - sakărvunnă
90 - tăhărvunnă
100 - şĕr
1000 - pin

Kişi zamirleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Ben: Epĕ (Эпĕ)
Sen: Esĕ (Эсĕ)
O: Văl (Вăл)
Biz: Epir (Эпир)
Siz: Esir (Эсир)
Onlar: Vĕsem (Вĕсем)

Çuvaş dili hakkında yapılan araştırma eserleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Nikolay Aşmarın - Çuvaş dili sözlüğü

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b "Arşivlenmiş kopya". 2 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2014.
^ Emine Ceylan, "Çuvaşistan, Çuvaşlar ve Çuvaşça", Çağdaş Türk Dili, Ankara, Ocak 1995 (sayı 83): 16-24.
^ Emine Yılmaz, “Chuvash and Chuvash Language”, The Turks, Part 6, Ankara 2002: 447-455.
^ "Chuvash language". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 10 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2020.
^ Erdal, Marcel (1993). Die Sprache der wolgabolgarischen Inschriften (Almanca). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. s. 5. 4 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ekim 2022.
^ Ramer, Alexis Manaster. "Proto-Bulgarian/Danube Bulgar/Hunno-Bulgar Bekven". 5 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Granberg’s suggestion that we should revive the term Hunno-Bulgar may well became that replacement — once it is clear that Hunnic and Bulgar were closely related and perhaps even the same language.
^ PRITSAK, OMELJAN (1982). "The Hunnic Language of the Attila Clan". Harvard Ukrainian Studies. 6 (4): 428-476. ISSN 0363-5570. JSTOR 41036005. 23 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2023. p. 430 "I was able to establish a Danube- Bulgarian nominative- suffix /A/ from the consonant stems. Recalling that Danube- Bulgarian was a Hunnic language."
^ J.BENZİNG,"ÇUVAŞÇA^{[ölü/kırık bağlantı]}",Türkoloji Makaleleri 31 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ ^a ^b Ármin Vámbéry, Das Türkenvolk in seinen Ethnologischen und Ethnographischen Beziehungen - 1885

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Çuvaşça-Türkçe Sözlük18 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
E. Čaušević: Tschuwaschisch. in: M. Okuka (Hg.): Lexikon der Sprachen des europäischen Ostens. Klagenfurt (= Wieser Enzyklopädie des europäischen Ostens 10) 2002. S. 811.
Çuvaşça-İngilizce İngilizce-Çuvaşça Sözlük6 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[ethnologue.com-1] "Arşivlenmiş kopya". 2 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2014.

[2] Emine Ceylan, "Çuvaşistan, Çuvaşlar ve Çuvaşça", Çağdaş Türk Dili, Ankara, Ocak 1995 (sayı 83): 16-24.

[3] Emine Yılmaz, “Chuvash and Chuvash Language”, The Turks, Part 6, Ankara 2002: 447-455.

[4] "Chuvash language". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 10 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2020.

[5] Erdal, Marcel (1993). Die Sprache der wolgabolgarischen Inschriften (Almanca). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. s. 5. 4 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ekim 2022.

[6] Ramer, Alexis Manaster. "Proto-Bulgarian/Danube Bulgar/Hunno-Bulgar Bekven". 5 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Granberg’s suggestion that we should revive the term Hunno-Bulgar may well became that replacement — once it is clear that Hunnic and Bulgar were closely related and perhaps even the same language.

[7] PRITSAK, OMELJAN (1982). "The Hunnic Language of the Attila Clan". Harvard Ukrainian Studies. 6 (4): 428-476. ISSN 0363-5570. JSTOR 41036005. 23 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2023. p. 430 "I was able to establish a Danube- Bulgarian nominative- suffix /A/ from the consonant stems. Recalling that Danube- Bulgarian was a Hunnic language."

[8] J.BENZİNG,"ÇUVAŞÇA^{[ölü/kırık bağlantı]}",Türkoloji Makaleleri 31 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[ReferenceA-9] Ármin Vámbéry, Das Türkenvolk in seinen Ethnologischen und Ethnographischen Beziehungen - 1885

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

g t d Rusya federal birimleri'ndeki resmî diller
Rusya Federasyonu resmî dili	Rusça
Rusya federal birimlerindeki resmî diller	Abazaca Adigece Ağulca Altayca Güney Altayca Avarca Azerice Başkurtça Buryatça Çeçence Çirmişce Dağlık Marice Ova Marice Çuvaşça Dargince Kabardeyce Hakasça İnguşça Kalmukça Karaçay-Balkarca Kırım Tatarcası Komice Kumukça Lakça Lezgice Mordvin dilleri Erzyanca Mokşanca Nogayca Osetçe Rutulca Sahurca Sibirya Yupikçesi Tabasaranca Tatarca Tatça Tuvaca Udmurtça Ukraynaca Yakutça
Resmî fonksyonu olan diller	Çukçice Dolganca Evence Evenkice Fince Hantıca Karelce Kazakça Komi-Permyakça Mansice Nenetsçe Selkupça Vepsçe Yukagirca Güney Yukagirce Kuzey Yukagirce
Alfabeler	Kiril¹ Kiril Braille Latin alfabesi² Moğol alfabesi²
¹ Rusya'da Kiril alfabesi resmi olarak desteklenmektedir. ² Kiril olmayan diğer alfabeler için ayrı federal yasalar gereklidir.

Çuvaşça nedir?, Çuvaşça anlamı nedir?, Çuvaşça ne demektir?