Tonyukuk Yazıtı

Tonyukuk Yazıtları ya da uluslararası literatürdeki adıyla bulunduğu yere nisbetleBain Tsokto Yazıtları, Orhun Irmağı vadisinde 8. yüzyılda yazılıp dikilmiş olan Göktürk Yazıtlarından birisidir. Moğolistan'ın başkenti Ulan Bator'un ilçesi Nalayh'ta Bayan Tsokto (Bain Tsokto) adlı yerde bulunmuştur.

Tonyukuk Yazıtı, 720-725 senelerinde Tonyukuk'un kendisi tarafından dikilmiştir. Bu yazıtta, Türklerin savaş stratejileri, bağımsızlık mücadelesi için verilen savaşlar, Bilge Tonyukuk'un Türk milleti için verdiği mücadeleler göze çarpmaktadır.^[1]

Türk tarihinin en eski yazılı belgelerinden olan Tonyukuk yazıtları, II. Göktürk Kağanlığı döneminin büyük veziri, kumandanı ve danışmanı Bilge Tonyukuk'un ölümünden önce bizzat kendisi tarafından diktirilen dört cepheli iki yazıttan ibarettir.^[2] Göktürk dönemine ait tarihi olaylardan bahseden Göktürk harfli Türkçe bir metin içerir.

Bilge Kağan Yazıtı ile Kül Tigin Yazıtının 360 km doğusunda yer alır. 1897 yılında, botanikbilimci Yelizaveta Klements tarafından bulunmuştur.^[3] Açık alanda bulunduğu ve yeterince korunmadığı için büyük ölçüde tahribata maruz kalmıştır ve orijinal şeklinden oldukça farklı görünüm arz etmektedir.^[2]

Genel bilgiler[değiştir | kaynağı değiştir]

Moğolistan'da Baykal gölünün güneyinde, Orhun Irmağı vadisindeki Koşo Saydam gölü yakınlarındadır. Dört yönlü iki taş üzerindeki iki yazıttan birincisi 243 cm; ikinci yazıt ise, 217 cm yüksekliğindedir. Birinci taş üzerinde batı ve doğu yüzlerinde yedişer, güney yüzünde 10, kuzey yüzünde ise 11 satır olmak üzere toplam 35 satır; ikinci taşın ise batı yüzünde 9, doğu yüzünde 8, güney yüzünde 6 ve kuzey yüzünde 4 olmak üzere toplam 27 satır Göktürk harfli Türkçe metin bulunmaktadır. İki taşın toplam satır sayısı 62'yi bulmaktadır.

Yazıtı, Bilge Kağan dönemine kadar başkomutanlık ve vezirlik yapmış olan Tonyukuk dikmiştir. Yazıtın yazılış/dikiliş tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Araştırmacıların bir kısmı bu tarihi 720-725 olarak gösterirken; bir kısmı ise (Köl Tigin Yazıtı, Bilge Kağan Yazıtı ve Bilge Tonyukuk Yazıtlarının içeriklerinde hareketle) Bilge Tonyukuk Yazıtıları'nın Bilge Tonyukuk'un bizzat kendisi tarafından Köl Tigin yazıtına cevap olarak yazıldığını, bu sebeple de Köl Tigin Yazıtı'ndan sonraki Bilge Kağan Yazıtı'ndan önceki bir dönemde (732- 734) dikilmiş olabileceğini ileri sürmektedirler.^[2]

Yazıtlarda Göktürk dönemine ait tarihi olaylar anlatılır. Olayları nakleden bizzat Bilge Tonyukuk'un kendisidir. Tonyukuk, ilk 47 satırda İlteriş Kağan ile Kapgan Kağan'ın dönemlerinden bahsetmektedir. Daha sonraki satırlarda ise kendisinden bahsederek Göktürk tarihi hakkında önemli bilgiler vermektedir.

1897 yılında, botanikbilimci Yelizaveta Klements tarafından bulunmuştur. İnsan heykelleri, üzerleri çiçek motifleriyle işlenmiş lahitler, balballar, kaide parçaları içeren büyük bir külliye içerisinde yer alır. 1897, 1909, 1925 ve 1957 yıllarında külliyede gerçekleştirilen resmi ve gayriresmî kazıların da etkisiyle külliye orijinal şeklini kaybedip harabeye dönüşmüştür.^[2] Bu kazılar sonucunda ortaya çıkarılan Türk kültür ve sanat eserlerinin bugün nerede ve kimlerin elinde olduğu da bilinmez.^[2]

Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA) koordinasyonunda Bilge Tonyukuk Anıt bölgesindeki kazı çalışmaları Prof. Dr. Ahmet Taşağıl başkanlığında devam edilmektedir. Kazılarda 1300 yıl öncesine ait parmak izleri bulunmuştur. Ayrıca ortaya çıkarılan su tahliye kanallarının zamanının örneklerine göre ileri teknolojiyle yapılmış olduğu, iyi durumda korunması sayesinde görülebilmiş, bu da çalışmaların önemli buluşlarından biri kabul edilmiştir. Kazı alanında bir müze kurulması planlanmaktadır.^[4]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ KONUR, Erdem. "Orhun Yazıtlarında Sosyal ve Siyasi Mesajlar 11 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi."
^ ^a ^b ^c ^d ^e Alyılmaz, Cengiz. "Bilge Tonyukuk Yazıtları Üzerine Birkaç Düzeltme" (PDF). www.turkdilleri.org. Türk Dilleri Araştırmaları dergisi, Cilt 10, Yıl 2000. 21 Eylül 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2016.
^ Tanyeri, Yavuz. "Göktürk Yazısını Öğrenme Kılavuzu". www.academia.edu. Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2011. 11 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2016.
^ "Bilge Tonyukuk Kazılarında 1300 Yıllık Parmak İzi". www.milliyet.com.tr. Milliyet gazetesi 24 Ocak 2016. 8 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2016.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Tonyukuk Yazıtı tam metni 22 Eylül 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[1] KONUR, Erdem. "Orhun Yazıtlarında Sosyal ve Siyasi Mesajlar 11 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi."

[cengiz-2] Alyılmaz, Cengiz. "Bilge Tonyukuk Yazıtları Üzerine Birkaç Düzeltme" (PDF). www.turkdilleri.org. Türk Dilleri Araştırmaları dergisi, Cilt 10, Yıl 2000. 21 Eylül 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2016.

[yavuz-3] Tanyeri, Yavuz. "Göktürk Yazısını Öğrenme Kılavuzu". www.academia.edu. Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2011. 11 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2016.

[milliyet-4] "Bilge Tonyukuk Kazılarında 1300 Yıllık Parmak İzi". www.milliyet.com.tr. Milliyet gazetesi 24 Ocak 2016. 8 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2016.

[1]

[2]

[3]

[4]

g t d Göktürkler
Göktürk Kağanlığı	(Aşina Tuvu) Bumin Kağan İssik Kağan Mukan Kağan Taspar Kağan Amrak İşbara Kağan Baga Kağan Tulan Kağan (İstemi Yabgu) (İmparatoriçe Aşina) (Töremen Apa Kağan) (Türk Şad) (Tarduş Kağan)
Batı Göktürk Kağanlığı	Buyruk Kağan Arslan Taman Kağan Şikoey Kağan Tong Yabgu Kağan Bağatur Sepi Kağan Se-Yabgu Kağan Bağaşa Tulu Kağan İşbara Teriş Tunga Kağan Yukuk Kağan Ériş Kül Kağan İl-Kullıg İşbara Kağan Bağa Şad (Böri Şad) (Çorpan Tarkan) (Aşina Cuçi Kağan) (Tarduş Şad) (Aşina Tuçi)
Doğu Göktürk Kağanlığı	Yami Kağan Şipi Kağan Çula Kağan İl Kağan Çelebi Kağan Çebi Kağan Aşina Nişufu Aşina Funian (Chieh-she-shuai) (Aşide Beŋü) (Yinçü Kağan) (Tuli Kağan)
II. Doğu Göktürk Kağanlığı	İlteriş Kağan Kapgan Kağan İnel Kağan Bilge Kağan Yollıg Tigin - Ay Kağan Tengri Kağan Kutluk Yabgu Kağan İrteriş Kağan Ozmış Kağan (Bilge İşbara Tamgan Tarkan) (Altun Tamgan Tarkan) (Kulun Beg) (Kül Tigin) (Tonyukuk) (İl-İtmiş Bilge Kağatun)
Göktürk kültürü	Tengricilik Asena Ötüken Suyab Kurultay Eski Türkçe Eski Türk yazısı Orhun Yazıtları Orhun Vadisi Şoroon Bumbagar mezarı Ülüş sistemi Tonyukuk Yazıtı Ongin Yazıtı Altun Tamgan Tarkan Yazıtı Kara Budun Tang ordusunda Türkler On-ok Tuğluk uruğu
Savaşlar ve antlaşmalar	Göktürk İç Savaşı Göktürk-Sasani Savaşları (Birinci, İkinci, Üçüncü) Yen-Men Kalesi Kuşatması Göktürk-Cücen Savaşı Buhara Muharebesi Tang'ın Doğu Türklerine seferi Tang'ın Sir-Tarduş seferi Tang'ın Batı Türklerine seferi (Karaşehir, Karahoca, Kuçar, Batı Türklerinin ele geçirilmesi) Kerç Kuşatması Göktürk-Emevî Savaşları İnekler Gölü Savaşı Bolçu Muharebesi Iduk Baş Savaşı Ming Şa Muharebesi Bayırku Seferi Kargan Savaşı Salsu Muharebesi İrtiş Nehri Muharebesi Wei Nehri Antlaşması İli Nehri Antlaşması
Unvanlar	Kağan Şad Tegin Yabgu Batur Boyla Tudun Bey Hatun Tarkan İşad İlteber Çor
Aile	Göktürk Aile Ağacı Aşina Aşide

Tonyukuk Yazıtı nedir?, Tonyukuk Yazıtı anlamı nedir?, Tonyukuk Yazıtı ne demektir?