Plutarhos Lucius Mestrius Plutarchus Μέστριος Πλούταρχος
Paralel Yaşamlar, Amyot çeviri, 1565
Doğum	MS 46 Chaeronea, Boeotia
Ölüm	MS 120 (74 yaşında) Delphi, Phocis
Meslek	Biyografi yazarı, deneme yazarı, rahip, elçi, hakim
Vatandaşlık	Roma İmparatorluğu
Edebî akım	Platonizm

Mestrius Plutarchus veya Plütark (Yunanca: Πλούταρχος Plutarhos; MS 46 - 120?), Yunan tarihçi, biyografi ve deneme yazarı. Ayrıca orta dönem Platonculardandır.^[1] Plutarkhos Delfi'nin yaklaşık 35 km doğusunda bulunan Chaeronea, Boeotia Yunanistan'da dünyaya gelmiştir. Plutarkhos'un ciltlerce eser yazmış olduğu belirtilmektedir. Lampria Katalogu adlı bir antik katalog listesinde 227 eseri olduğu bildirilmiştir. Paralel Yaşamlar ve Moralia adlı iki toplanmış eseri günümüze ulaşmıştır.

Yaşamı[değiştir | kaynağı değiştir]

Plutarkhos MS 46 yılında Delfi'nin yaklaşık 35 km doğusundan bulunan Chaeronea şehrinde doğmuştur. Bu şehir Hesiodos ve Pindaros'un da doğum bölgesi olan Yunanistan'ın Beotia bölgesindedir. Şehir Makedonyalı II. Filip'in Yunanları yenmiş olduğu mevkii olarak bilinmektedir. Ailesi bu şehrin ileri gelen yerli zenginlerindendi.

Plutarkhos'un yaşamı hakkındaki bilgiler yazmış olduğu denemelere veya onları yorumlamayla dayanır. Örneğin Plutarkhos'un yazmış olduğu otobiyografik bir deneme (De sollertia animalium) yorumlanarak babasıyla arasının pek iyi olmadığı ama bu denemede isimleri anılan kardeşi (Lampria) ve büyükbabasıyla (Nikardo) iyi geçindiği sonucuna varılmıştır.

MS 60 yıllarında Atina'ya gidip oradaki Akademia'da "Ammonio"'nun derslerine devam ettiği ve onun çok iyi bir talebesi ve müridi olduğu ve retorik, matematik ve Platoncu felsefe derslerinde başarı kazandığı bildirilir.

Daha gençken Plutarkhos, şehir ile ilgili önemli bir sorunu görüşmek üzere oranın bağlı olduğu en yüksek Roma idarecisi olan Akhaia prokonsülüne elçi olarak gönderilir. Bu Roma'nın idareci çevreleriyle kurduğu ilk ilişki oldu. Bundan sonra daha birçok kere Roma'ya gitti. Oradan da kuzey İtalya'ya yolculuklar yaptı. Plutarkhos Roma'da akademik konularda konuşmalar ve konferanslar vermiştir. Bu arada zamanın ileri gelen Romalı idarecileri dostluk ilişkileri kurmuştur. Örneğin MS 90 ve MS 107de konsül seçilen Quintus Sosius Senecio ile yakın dost olmuştur. Plutarkus yazmış olduğu denemelerin birkaçını, özellikle birkaç yaşam öyküsünü Quintus Sosius Senecio'ya adamıştır. MS 83-84 yıllarında Asia eyaletinde prokonsül olan Lucius Mestrius Florus da dostuydu. Plutarkhos'un Roma yurttaşlığına alınması Lucius Mestrius Florus yardımı ile olmuş ve buna gönül borcunu göstermek için de Plutarkhos adına Mestrius'u eklemiştir. Son yüzyıllarda ele geçirilen bir yazıtta adı Mestrios Plutarkhos olarak yazıldığı görülmektedir.

Plutarkhos bilgisiyle kültürüyle öz Yunan varlığını temsil ettiği için İmparatorluk sarayında bile saygı kazanmıştı. İmparator Trajan ona konsularis rütbesini vermiş ve Akhaia valilerine gönderdiği bir buyrukta eyaletin yönetiminde Plutarkhos'un öğütlerini dinlemelerini istemiştir. Hadrianus ise Plutarkhos'u Akhaia eyaleti için procurator yaparak onu ödüllendirmiştir.

Plutarkhos yüksek mevkilerdeki Romalılarla yakından ilişki kurmasına ve Roma'da onur kazanmasına rağmen kendi şehrine ve bölgesinin basit yaşayışına bağlılığını kaybetmemiştir. Roma'yla kuzey İtalya'dan başka ancak Mısır ile Anadolu'da seyahat yapmıştır. Sart ve Efes'te konferanslar verdiği bilinmektedir. Halbuki isteseydi Roma'da büyük bir idareci rolü oynayabilir yahut uzun gezilere çıkabilirdi. Roma dünyasında unlu bir yazar olduğu halde şehrini ve bölgesini sevmeyi ahlak borcu saymıştır. Bu nedenle Khaironeia'da yapıt denetmeni ve arkhont olmakla yetinip daha yüksek idareci görevleri almadı.

MS 7O'de Plutarkhos Cheronea'li Timossena adında bir kadınla evlilik yaptı. Bazı yorumcular bu evliliğin Eros'a çiftin yaptığı bir kurbandan sonra yapılmasına gelinin ailesini evlilik aleyhinde olduğunu çıkartmaktadırlar. Bu evlikten dördü erkek 5 çocukları oldu. Bunlardan ikisi erkek biri kız olmak üzere üçü çocukken öldü. Yaşayan iki erkek çocuğunun adları Autobulo ve Plutarkhos'tur (bu oğul babasının adını taşımaktadır). Karısı ile aynı adı taşıyan Timossena isimli kızı öldüğü zaman Plutarkhos'un, ölen kızını övmek ve karısının yasını paylaşmak için karısına yazdığı mektup denemelerinin arasında zamanımıza kadar gelmiştir. Plutarkhos'un karısı Timossena'nın, kocasına çok bağlı, kültürel bakımdan güçlü bir kadın olduğu bilinmekte ve kendinin de Aristilla'ya ithaf edilmiş lüks maddelere karşı sevgi hakkında bir denemesi bulunmaktadır.

Kendi şehri Chaeronea'ya çekildiği zaman şehir gençlerinin eğitimi ile yakından ilgilendiği bilinmektedir. Chaeronea şehrinde Atina'da Plato'nun Akademia'sina benzer bir okul kurmuştur. Bu okulda verdiği dersler ve öğrencileriyle yaptığı konuşmaların birçoğunun zamanımıza gelen Plutarkhos denemelerinin köklerinde olduğu kabul edilmektedir. Bu okulun Sokrates ve Plato ile bilimsel ilişkileri olduğunu göstermek için onların doğum günleri için tören yapılırdı. Okulun hiçbir kamu yardımı sağlanmadan ve özel bir örgüt yapısı kurulmadan MS 3. yüzyıl sonlarına kadar devam ettiği bilinmektedir.

Plutarkhos antik Yunan geleneğini ve bu geleneğin bıraktığı anıtları sevip saydığı açıktır. Denemelerinde Yunanların "en soylu, tanrıların en çok sevdiği ulus" olduğuna inandığını bildirmiş ve bu inancıyla hem kendi Yunan ülkesinde hem de Romalılar elinde bulunan diğer ülkelerde Yunan kültürüne sevgi ve saygının canlanmasına çok yardım ettiği aşikardır.

Plutrakhos pagan tanrılarına bağlılığını hayati boyunca korumuştur. Fakat dinsel bakımdan hiçbir zaman tutucu olmamış ve eserlerinde devamlı düşünce aydınlığı göstermiştir.

Ancak yaşlılık çağlarında hazırladığı denemelerinde pagan inanışlarının daha gizemli etkileri altına girmiş olduğu görülmektedir. Plutarkhos'un Delhi’de önemli olarak tapılan tanrı Apollon'a bağlanmış; onun Delfi'deki rahipleriyle yakın ilişki kurmuş olduğu bilinmektedir. MS 95 yılından sonra, ta ölünceye kadar geçerli olarak, Delfi Apollon rahipliği görevi almıştır. Roma İmparatoru Trajan döneminde Apollon'a ve Delfi tapınağına verilen önemin Plutarkhos'un etkisinde olduğu iddia edilmiştir. Plutarkhos'un Delfi için yaptıklarına karşılık tapınakta Plutarkhos adına bir anıt dikildiği bu anıt yazıtının bulunmasıyla anlaşılmıştır. Bulunan bu yazıtta "Amphiktyonların kararına uygun olarak Delfililer Khaironeialılarla birlikte Plutarkhos adına bu yontuyu yaptılar" denilmektedir.

Tarihçi Cesareali Eusebio onun MS 119'da öldüğünü bildirmekle beraber çağımızdaki tarihçiler ölümünün 120-125 arasında olabileceğini kabul etmektedirler.

Felsefe eseri[değiştir | kaynağı değiştir]

Plutarkhos'un felsefe eseri olarak kabul edilen Moralia (Yunancası "Ethikà") 60'a yakın sayıda değişik denemeyi içinde toplamaktadır. Genel olarak deneme konuları felsefe ile bağlantılı olmakla beraber içinde sadece felsefe konusunda değil tarih, din, edebiyat, fen, retorik konularını da içeren denemeler bulunmaktadır. Örneğin "Herodot'un Kötülüğü" adlı denemesi antik Yunan aleyhtarlığı ve içinde bulunan hatalar nedeniyle çok tenkit edilmiştir. Dinsel tarihle ilgili "Yunan ve Roma tarihi sorunları (Quasestiones Graecae Romanae) adlı denemesi sadece antik Yunan ve Roma dinlerinin tarihin vermekle kalmayıp kamu hayatına siyasi katkı yapmak kişilere verdiği siyasal nasihatleri da içermektedir. Büyük İskender'in hayatı ile ilgili denemesi Felek (Fortune) tanrısı hakkında retorik konuları ve şansın antik Yunan ve Roma tarihleri üzerindeki etkilerini de incelemektedir.

Felsefe bakımından Orta Platonculuğun, önemli düşünürü, ahlakçı ve tarihçisi kabul edilir. Tarihle ilgili çalışmaları yanında, Platon'un eserleri üzerine şerh ya da yorumlar yazmış olan filozofun düşüncesi, özü itibarıyla eklektik bir nitelik taşır. Buna göre, yalnızca Platon'dan değil, fakat Peripatetiklerden, Stoalılardan ve özellikle de Yeni-Pitagorasçılardan etkilenmiş olan Plutarhos, Orta ve Yeni Akademilerin kuşkuculuğunun bir sonucu olarak, kuramsal spekülasyonun imkânı ya da yararı söz konusu olduğunda kuşkucu bir tavır almış ve Aşkın olanla sezgiye dayanan bir doğrudan temas üzerinde ısrarlı olarak Yeni Platoncu felsefeye çıkan yolda önemli bir adım oluşturmuştur.

Tarihsel eserleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Roma imparatorları yaşamları[değiştir | kaynağı değiştir]

Plutarkhos'un zamanımızda elimizde bulunan yazmalarının bazılarında Paralel Yaşamlar yazmasına ek olarak; bazen Moralia adlı eserine ek olarak, Roma İmparatorlarından Galba ve Otho'nun yaşam hikâyeleri bulunmakta ve bazı yazmalarda ise bunlarla beraber Damascasius adlı Romalı tarihçinin yazmış olduğu İmparator Tiberius ve Neron yaşamlarını anlatan parçalar bulunmaktadır.

Bunların Plutarkhos'un ana eseri olan Paralel Yaşamlar'in bir kısmı olmadığı; bu eseri yazmadan önce hazırlanmış olduğu ve İmparator Augustus'tan İmparator Vitellius'a kadar Roma İmparatorları Yaşamları eserinin kaybolmamış olan parçaları olduğu kabul edilmektedir.^[2] Buna göre bu kayıp eser ya Nerva'nin imparatorluk yıllarında ya da Flaviyen hanedanının hüküm sürdüğü dönemlerde Plutarkhos'un yazıp yayınladığı ilk tarihsel eserdir.

Paralel Yaşamlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Plutarkhos'un en ünlü tarih eseri Paralel Yaşamlar adlı ünlü antik Yunan ve Romalı kişilerin yaşam öykülerini çifter çifter birbirlerine paralel olarak incelemektedir. Plutarkhos incelediği her antik Yunan ve Romalı çifti arasında etik ile ilgili olarak erdemsellik ve kötülük ilişkileri bulmakta ve bu şekilde karşılaştırmalı yaşam öyküleri ile okuyucuya bir etik ve ahlak dersi vermeyi hedef almaktadır.

Elimize geçen Paralel Yaşamlar eserinde 23 çiftin yaşamları ve 4 tane de çift olmadan tek kişi olarak incelenen yaşam bulunmaktadır: Bunlar Solon, Themistocles, Aristides, Pericles, Alcibiades, Nicias, Demosthenes, Philopoemen, Timoleon, Sirakuza'li Dion, Büyük İskender, Pyrrhus Epirudlu, Romulus, Numa Pompilius, Coriolanus, Aemilius Paullus, Tiberius Gracchus, Gaius Gracchus, Gaius Marius, Sulla, Sertorius, Lucullus, Pompey, Jül Sezar, Cicero, Mark Antony ve Marcus Junius Brutus.

Bu eserin içerdiği bazı kişilerin yaşam öykülerinin kaybolduğu bilinmektedir. Bunlar arasında Herakles, Makendon II. Filip ve Scipio Africanus. Elimizde bulunan metinlerin çoğunun yazmalardan yazmaya geçirilirken kısaltıldığı bilinmektedir. Diğer taraftan çoğuna da yazmadan yazmaya geçirilirken diğer yazarlar tarafından katkılar ve değişiklikler yapılmıştır.

Plutarkhos eserinden tarihe verdiği önemi sadece incelediği bir kişinin iyi ve kötü karakterinin diğer kişilerin hayatlarına ve kaderlerine olan etkilerine bağlamaya çalışmıştır. Bazı çok önemli yeni devir açan olaylara sadece dokunmakla yetinmiş ama eserinin büyük bir kısmında incelediği kişi hakkında kısa ilgi çekici fıkralara ve hiç önemsiz tesadüfi ıvır zıvır olaylara büyük yer vermiştir. Bu tutumunu açıklaması, bu önemsiz görünen olayların o kişinin çok unlu olan ve iyi bilinen hareketlerinden çok daha açıkça incelediği kişinin karakterini açığa vurduğu önerisidir. Ortaya çıkardığı kişi tasvirlerini bir ressamın hazırladığı portreyi hazırlarken en küçük ayrıntılara verdiği dikkate benzetmiş ve kişinin yaşam öyküsünde onun fiziksel görünüşüyle ahlaki yapısı arasındaki iliksiyi ortaya çıkartmaya büyük gayret göstermiştir. Bu şekilde sonradan ortaya çıkan moral felsefe incelemelerinin öncüsü olmuştur.

Eserlerinin modern çağlarda önemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Avrupa'da uzun suren karanlık Orta Çağlarda ve özellikle 1054'te Hristiyan Kilisesi'nin Katolik ve Ortodoks olarak tümüyle bölünmesinden sonra Plutarkhos'un eserleri Ortodoks Kilisesinin anadili olan Yunanca olduğu için ancak Bizans'ta hala okunmaya devam etmiş ve Batı Avrupa'da unutulmaya yüz tutmuştur.

Plutarkhos 1559'da Fransız yazar Jacques Amyot'un Fransızcaya tercümesi ile tekrar popüler olmaya başladı. Fransız yazarı Montaigne düşüncelerine en önemli tesirin (genç Senecca eserleri yanında) Amyot'un Plutrakhos'un eserinin çevirmiş olduğunu ifade etmiştir. 1579'da bu Fransızca tercümenin İngilizceye tercümesi Thomas Nashe tarafından yayımlanmıştır. Bu eser İngilizce edebiyatına o zamandan beri büyük etkilerde bulunmuştur. Örneğin, 16. yüzyıl büyük İngiliz tiyatro yazarı William Shakespeare yazdığı büyük trajedilerden Julius Caesar, Coriolanus ve Antonius ve Kleopatra adlıların uyarlama kaynağı doğrudan doğruya Plutarkhos'un Paralel Yaşamlar eseridir. Amerikan yazarı Ralph Waldo Emerson Plutrakhos'un gemicisi en büyük yaşam öyküsü yazarı olduğunu ve her çağda yeni okuyucular tarafından tekrar keşfedileceğini bildirmiştir. 17. ve 18. yüzyıllarda Alman edebiyat hayatında çok büyük etkileri olmuştur. Almanya'da 18. yüzyılın sonlarında gelişen Fırtına ve Coşku (Sturm und Drang) akımı, özellikle Franz Schiller, Plutarkhos'tan çok etkilenmişlerdir.

Türkçeye MEB Yunan Klasikleri dizisinde Nilüfer (Bayar) Gürsoy ve Ayşe (Önsay) Sarıgöllü tarafından Yaşamlar adı ile çevrilmiş; Georg Rohde girişiyle ve "Dünya Klasikleri Dizisi: 56" olarak yayımlanmıştır. Sonra bu çeviri değiştirilerek tekrar "Aydınlanma Kitaplığı" çerçevesi altında basılmış ve internete bir kısmı konulmuştur.^[3]

Vikisöz'de Plütark ile ilgili sözleri bulabilirsiniz.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]