Bizans hukuku

Bizans hukuku, artan Hristiyan etkisi ile özünde Roma hukukunun devamıdır. Çoğu kaynak Roma hukuk geleneği olarak Bizans hukuku'nu 6. yüzyılda I. Justinianus hükümdarlığı ile başlatıp 15. yüzyılda İstanbul'un Fethi ile bitirir.

Avrupa Rönesansı boyunca ve sonrası Batı hukuk uygulamalarını ciddi ölçüde Justinianus Kanunları (Corpus Iuris Civilis) ve klasik zamanların Roma hukuku etkilemiş olmasına rağmen^[1] Bizans hukukunun yine de Orta Çağ ve sonrası Batı geleneklerine önemli bir etkisi vardır.

Bizans hukukunun en önemli çalışması III. Leon tarafından yayınlanan Ekloga, Latinceden ziyade Yunanca yayınlanmış ilk önemli Roma-Bizans hukuk düzenidir. Bundan kısa bir süre sonra, şehirlerin dışında hukuk standartlarını düzenlemek için Çiftçilerin kanunları devreye alınmıştır, Çiftçilerin kanunlarının, Rus hukuku dahil olmak üzere Slav hukuk geleneğine son derece önemli etkisi olmuştur.

Etkileri ve kaynakları[değiştir | kaynağı değiştir]

Bizans, başlıca siyasi, kültürel ve sosyal kurumlarını Roma'dan devralmıştır. Benzer şekilde, Roma hukuku, Bizans hukuk sisteminin temelini oluşturmaktadır. Yüzyıllar boyunca, sırasıyla II. Theodosius ve I. Justinianus tarafından yürütülen Roma yasalarının iki büyük kodifikasyonu, Bizans mevzuatının temel taşlarıydı. Elbette, yıllar boyunca bu Roma kanunları mevcut koşullara göre ayarlandı ve daha sonra Yunanca yazılmış yeni kanunlar ile değiştirildi. Bununla birlikte, Roma hukukunun etkisi sürdü ve Corpus Iuris Civilis'e dayanan Basilika gibi kodifikasyonlar da aşikardır. 11. yüzyılda, Mihail Psellos Roma yasal mirası ("Ἰταλῶν σοφία") hakkında bilgi sahibi olduğu için gurur duymaktadır.^[2]

Geç Roma hukuk geleneğine göre, Bizans'taki ana yasa kaynağı (fons legum) imparatorların yasalaştırması olarak kaldı. İmparatorlar Roma hukukunun bazı önemli kodifikasyonlarını başlattılar fakat imparatorlar ayrıca kendi "yeni kanunları" Novel ("Novellae", "Νεαραὶ") da çıkardılar. Bizans'ın erken dönemlerinde (geç Roma) imparatorların yasama ilgileri yoğunlaştı ve o zamanlar yasalar kamu, özel, ekonomik ve sosyal yaşamın ana yönlerini düzenliyordu.^[3] Örneğin I. Konstantin önce boşanmayı düzenledi ve I. Theodosius inanç ileri ile ilgilendi Havarilerin Amentüsü'nün özel bir versiyonu yürürlüğe koydu.^[4] Diocletianus'dan I. Theodosius'a kadar, yani yaklaşık 100 yıl, 2,000'den fazla kanun çıkarıldı. Sadece Justinianus yaklaşık 600 kanun çıkardı. Yavaş yavaş yasama isteği azaldı fakat VI. Leon'un çıkardığı kanunlar gibi sonraki imparatorların bazı kanunları hala özellikle önemlidir.^[5] Gelenek, ikincil bir hukuk kaynağı olarak sınırlı bir rol oynamaya devam etti, ancak yazılı mevzuatın önceliği vardı.^[6]

Erken Bizans dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Roma tarihinin Bizans döneminin başladığı tarih için kesin bir tarih yoktur. 4.,5. ve 6. yüzyıllar boyunca, imparatorluk bölündü ve bir kereden fazla idari olarak birleştirildi. Bu dönem boyunca, Konstantinopolis kuruldu ve Doğu idari olarak kendi kimliğini kazandı; bu nedenle sıklıkla erken Bizans dönemi olarak adlandırılır. Buna rağmen, bu dönemdeki yasal gelişmeler tipik olarak Bizans hukukunun değil ama Roma hukukunun bir parçası olarak kabul edilir, çünkü kısmen bu dönemde yasal belgeler Latince yazılmıştır. Bu gelişmeler, yine de, Bizans hukukunun oluşumunda kilit adımlar olmuştur.

Codex Theodosianus[değiştir | kaynağı değiştir]

438 yılında, İmparator Theodosius, I. Konstantin döneminden zamanına kadar tüm yürürlükte olan kanunları içeren 16 ciltlik Codex Theodosianus'u yayınladı.

Corpus Iuris Civilis[değiştir | kaynağı değiştir]

527 yılında tahta çıkışından kısa bir süre sonra I. Justinianus, var olan Roma kanunlarını toplamak ve düzenlemek için bir komisyon atadı. Hukukçuların çalışmalarından kalıcı değer taşıyan konuları seçip, yeniden yazıp, düzenleyip 50 kitapta toplayan, hukukçu Tribonianus başkanlığında ikinci komisyon 530 yılında görevlendirildi. Bu komisyon 533 yılında Digesta'yı oluşturdu.

Her ne kadar Roma'da uygulanan hukuk bir tür içtihat hukuku olarak gelişse de, bu Orta Çağ ya da modern dünya tarafından bilinen "Roma Yasası" değildi. Şimdi Roma hukuku, imparatorun ya da Roma halkının yasama otoritesi tarafından gerçek hukuk kurallarına getirilen soyut adalet ilkelerine dayandığını iddia edilir. Bu fikirler, İmparator Justinianus'ın Roma hukukunun büyük kodifikasyonu ile Orta Çağ'a aktarılmıştır. Corpus Iuris Civilis, Latince olarak üç parçada yayımlanmıştır: Institutiones, Digesta (Pandectae) ve Code (Codex). Bu külliyat Latince yazılan son büyük hukuk dokümanıdır.

Dünyanın en yaygın hukuk sistemi olan medeni hukuk Corpus’a dayanmaktadır (örneğin, Avrupa'nın çoğu, Güney Amerika ve Afrika yanında Güney Afrika, İskoçya, Québec ve Louisiana karışık yargı sistemleri).

Orta Bizans dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

I. Justinianus hükümdarlığının ardından, kısmen Arap fetihlerinin imparatorluğu daha da zayıflatacak şekilde ilerlemesiyle imparatorluk hızlı bir düşüş dönemine girdi. Batı'nın yıkılmasından bu yana azalmış olan Latince bilgisi eski hukuki metinlerin çoğunu neredeyse erişilemez hale getirdi. Bu gelişmeler, imparatorlukta hukuki standartların dramatik bir şekilde zayıflamasına ve hukuki bilgi standartlarında önemli bir düşüşe neden olmuştur.^[7] Yasal uygulama çok daha pragmatik oldu ve İmparatorluk'ta Latince bilgisinin azalmasıyla birlikte Justinianus'un "Corpus Juris Civilis"'in doğrudan kullanımı, özetler, yorumlar ve Yunanca yazılmış yeni derlemeler lehine terk edildi.

Ekloga[değiştir | kaynağı değiştir]

Justinianus yasalarının yayınlanmasını izleyen yıllarda meydana gelen imparatorluğun iç yaşamındaki değişiklikler, zamanın gereklilikleri için mevzuatın gözden geçirilmesi ihtiyacını doğurdu. İlk İsaurialı imparator III. Leon'un reformları çerçevesinde, mevcut kanunlar üzerinde sağlanan değişiklikler devreye girdi. 726'da, oğlu Konstantinos ile kendi ismini taşıyan "Ekloga" adlı hem medeni hem de ceza hukukuna atıfta bulunan ve “Daha insancıl bir versiyona doğru bir düzeltme (Justinianus mevzuatının düzeltilmesi)” başlığında kanunu yayınladı. Düzenleme komitesinin üyeleri bilinmemekle birlikte, birincil görevi, bir yandan, zamanın getirdiği değişiklikler çerçevesinde düzeltmeler yapmak, diğer yandan da adaleti doğru bir şekilde dağıtabilmeleri için hakimlere yardım edecek özlü bir yasal el kitabı sağlamaktı.

"Ekloga" mevzuatının getirdiği düzeltmeler Hristiyan ruhundan ve aynı zamanda ortak hukukdan etkilendi, evlilik kurumu korundu ve destekledi, eşlerin ve yasal çocukların hakları artırıldı ve yasa önünde tüm vatandaşların eşitliği getirdi. Leon, "Ekloga" üzerinden hakimlere hitap etti ve onları “ne fakirleri hor görmemeye, ne de haksız olanları kontrolsüz bırakmamaya” davet etti. Ayrıca, hakimlerin görevlerini yerine getirirken rüşveti engelleme, ödemelerini yerel ve imparatorluk hazinesi tarafından ödenebilir hale getirmeye çabaladı. "Ekloga", Makedon Hanedanı imparatorlarının günlerine kadar yasamada kullanılan temel adalet dağıtım el kitabını oluştururken, daha sonraları Rus Ortodoks Kilisesi'nin dinî hukukunu etkiledi. Eskiden araştırmacılar, "Çiftçilerin kanunlarını", "Deniz kanunlarını" ve "Askeri kanunlarını" III. Leon'a atfederlerdi. Ancak bu görüşler artık geçerli değildir.

Çiftçilerin kanunları[değiştir | kaynağı değiştir]

Diğer kentsel ekonomik faaliyetlerin de geliştiği birkaç şehir ve özellikle Konstantinopolis'a istisna olmak üzere Bizans toplumu, tarımın kalbinde yer aldı. Orta Bizans Dönemi'nde (7. yüzyıl-12. yüzyılın sonu) Bizans köylerinin iç yaşamını özellikle karakterize eden şekilde yansıtan yasa ile ilgili önemli bir kaynak da, Lex Rustica veya Çiftçi Yasası olarak da bilinen Nomos Georgikos'tur. Çiftçi Yasası, önemi nedeniyle, araştırmacıların ilgisini çok erken bir aşamada çekti. Bizans'ın iç tarihi ile ilgili en çok tartışılan metinlerden biridir. Çiftçi Yasası'nın kurulduğu sırada İmparatorluğa Slavların akın etmesinin yol açtığı büyük etkiler nedeniyle, Slav geleneklerinde, neden hem onu geliştirdikleri açısından hem de içeriği Çiftçilerin Yasasının önemli bir etkisi olduğunu ileri sürülmüştür.^[8]

Bu, özel bir koleksiyon olup, sürekli olarak zenginleştirilmiş ve Bizans kırsal "topluluğu" çerçevesinde kırsal mülkiyetle ilgili belirli davalara atıfta bulunmaktadır. "Kanun" hükümlerine göre, köylüler "topluluklar" içinde örgütlenmiş ve "topluluk" sorumlu olduğu toplam verginin ödenmesinden beraber olarak sorumludur; borçlu üyelere karşılık gelen meblağı da ödemekle yükümlüdürler. Yazı kronolojisi konusunda, metnin kendine özgü bir tarihi bulunmadığından, 6. yüzyılın ikinci yarısı ile 14. yüzyılın ortaları arasına yerleştirilir. Çok erken bir tarihte, büyük önem taşıyan yasal bir el kitabı olarak kabul edildi ve Slav ülkeleri, özellikle Sırbistan, Bulgaristan ve Rusya'nın yasalarını büyük ölçüde etkiledi.

Deniz kanunları[değiştir | kaynağı değiştir]

"Çiftçi Yasası"'na benzer şekilde, tarih sorunları, eşit karakterli bir kanun sunar, "Rhodian Deniz Yasası" (Nomos Rhodion Nautikos). Muhtemelen 600 ile 800 yılları arasında yazılmış olup, deniz hukuku düzenlemelerinin üç kısma ayrılmış bir koleksiyonudur. Birinci bölüm, Roma imparatorlarının "Deniz Kanunu" onaylanmasına atıfta bulunmaktadır. İkincisi, mürettebatın deniz kazancına ve gemide geçerli olan yönetmeliklere katılımı, üçüncü ve en büyük ise deniz hukukuna atıfta bulunur, örneğin hırsızlık veya yük veya gemi hasarında sorumluluk dağılımı. "Deniz Kanunu", VI. Leo'nun Bazilika'sının 53. Kitabına tamamlayıcısı olarak dahil edildi.

Kilise hukuku[değiştir | kaynağı değiştir]

Laik yasal kurumlarının modeline uygun olarak, kilise konseylerinin kanunları, dini konularda ve din adamlarının davranışlarının yanı sıra söz konusu konularda laik olanın davranışlarını düzenledi. Kanunları ile tanınan "Trullo" veya "Beşinci-Altıncı Konsey", II. Justinianos yıllarında (691-692) toplanmış ve yalnızca münhasıran disiplin konuları yer almıştır. Synod'un amacı, önceki Beşinci (553) ve Altıncı Ekümenik Konseyler yasadaki boşlukları kapatmaktı.

Bu koleksiyon dört parçaya bölünmüştür:

a) İlk altı Ekümenik konsilin doktrinal kararlarının yanında Kilise Babalarının öğretilerini onaylayan kilise kanunları.
b) Görevli rahipler sınıfının yükümlülüklerine atıfta bulunan kilise kanunları.
c) Keşişlere atıfta bulunan kilise kanunları.
d) Din dışı işlere atıfta bulunan kilise kanunları. Bu kanunların etkisi gelecekte devam etti ve 12. yüzyılın üç büyük hukukçusu olan Balsamon, Zonaras ve Aristenos tarafından geniş bir şekilde açıklandı.

Edisyonlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Didache, 2. yüzyıldan
Apostolic Church-Ordinance, 3. yüzyıldan
Apostolic Constitutions, 375 ile 380 arası
Canons of the Apostles^[9]

Yunancada artık mevcut olmayan başka Eski Kilise Nizamları da vardır. Daha sonra, aşağıdakiler dahil, daha bilimsel koleksiyonlar ortaya çıktı:

İoannis Skolastikos'ın Nomocanon'u, 6. yüzyıldan
Herakleios'un 14 başlığında Nomocanon'u, 7. yüzyıldan
I. Fotios Nomocanon'u, 9. yüzyıldan
Theodore Balsamon'un Syntagma'sı ve onun Fotios'un Nomocanon'una Scholia'sı, 12. yüzyıldan
Aleksios Aristenos'un Synopsis Canonum'u, 12. yüzyıldan

Tüm bu kitaplar daha sonra Aynoroz keşişi Aziz Nikodimos o Agioritis tarafından derlenmiş ve çalışması Pedalion modern Doğu Ortodoks Kilisesi hukukunun temeli olmuştur.

Geç Bizans Hukuku[değiştir | kaynağı değiştir]

Aşağıdaki yasal metinler daha Geç Bizans İmparatorluğu'nda hazırlanmıştır:

Makedonyalı Basileios'un Prochiron'u, yaklaşık 870^[10] ya da 872,^[11] Ekloga'nın parçalarını geçersiz kılmış ve Justinianus hukukunu geri getirmiş ve anlaşılmayan Latince ifadeleri Hellenize etmiştir.
Gene Makedonyalı Basileios'un oğulları ile beraber Epanagoge'i (repetita proelectio legis),^[10] Prochiron'un ikinci edisyonu, yaklaşık 879 - 886^[10]
Fotios'un Eisagoge'i, Novellae hukuku içerir, yaklaşık 880^[11]
VI. Leon'un kardeşi Aleksandros ile oğlu VII. Konstantinos ile beraber Basilicae (repurgatio veterum legum) ya da Basilics, yaklaşık 900^[11] ya da 906-11,^[10] 6. yüzyılda yapılan yorumları ve Justinianus hukukuna ilişkin açıklamaları birleştirmeye ve çelişkileri ortadan kaldırmaya çalışır. 11. yüzyılda, Basilicae, Roma hukukunun ana kaynağı olan Justinianus hukukunun yerini aldı.
Basilika'nın kısaltılmış versiyonu Synopsis (Basilicorum) maior 9. yüzyılda hazırlanmıştır.^[12]
Epitome Legum, sonradan Epitome ad Prochiron mutata olarak bilinir, Justinianus ve Epanagoge metinlerinin birleştirilmesidir, yaklaşık 920-1^[10]^[11]
Epanagoge aucta, 9. yüzyıl Epanagogue revizyonu, yaklaşık 11. yüzyıl.^[10]
Prochiron aucta, 9. yüzyıl Prochiron revizyonu, yaklaşık 13. yüzyıl.^[10]
Hexabiblos, İstanbul doğumlu geç Bizans İmparatorluğu'nun en yüksek yargı makamlarında bulunan yargıç Konstantinos Harmenopoulos (Armenopulos) tarafından yapılan yukarıdaki kitapların 14. yüzyıl derlemesi
Hexabiblos aucta, İoannis Holobolos tarafından Harmenopoulos'un çalışmasının geç 14. yüzyıl revizyonu

Diğer hukukçular (en az bir İmparator dahil) özel dava ve yorumların koleksiyonlarını hazırladılar,^[10] ancak bunlar hukukçular tarafından kullanılan hukuk organını oluşturmuyorlardı. Bilge Leon'un 113 Novellae'sı bu kategoriye girer.^[11]

Lokin,^[11] daha sonraki yasal metinlerin 6. yüzyıldaki Justinianus çalışmasını yeniden düzenlemesi ya da açıklama amaçlı olduğunu, yeni yasalar oluşturmak yerine, hukukun otorite odağını (legis vigor) İmparatordan Tanrı'ya değiştirdiklerini savunur. Justinianus'un çalışmasında, Musa Kanunu ve Tanrı'nın otoritesi İmparatoru destekler ve istişarede bulunur ancak onun mutlak otoritesini ıslah etmez. Bu süreç zaten Yeşaya (Isaiah) 8:20 yoluyla Tanrı'nın verildiğini belirtildiği gibi Ekloga'da başlamıştır ve ilk önce Prochiron'da açıkça ortaya çıkmıştır.^[13] Bununla birlikte, bu süreçte, açıkça belirtilmediği halde eski yasaların ve içtihat hukukunun düzeltilmesi ile yürürlükte olan yeni yasalar yarattığı 'yasama sürekliliği' vardı.^[14]

Mirası[değiştir | kaynağı değiştir]

Orta Çağ'ın başlarında Roma/Bizans Hukuku, İmparatorluğun ekonomik ve askeri önemi nedeniyle Akdeniz bölgesinde ve tüm Avrupa'da büyük bir rol oynamıştır.

5. yüzyıldan kalma bir Yunan aslının Süryanice çevirisi olan Süryani-Roma Hukuk Kitabı, ilk Müslüman fetihlerinden sonra Doğu Hristiyan topluluklarında oldukça etkiliydi. Roma içtihat ve imparatorluğun doğusundaki imparatorluk kanunlarına dayanıyordu.

Doğu Akdeniz'in İslam tarafından fethinden sonra, İslam halifeliği, hukuk sistemlerini, Roma/Bizans hukukunu önemli bir model olarak kullanarak yavaş yavaş değiştirdi. Aslında, İslam imparatorluk hukukunun ilk büyük kodifikasyonunu destekleyenin, Ekloga’nın yayını olduğu öne sürülür.^[15]

Bulgaristan'dan Rusya'ya kadar olan ülkeleri de içeren Slav hukuk gelenekleri, Çiftçi Yasası'ndan büyük ölçüde etkilendi.^[16] Ekloga ve diğer Bizans kanunları daha az bir ölçüde olmakla beraber bu alanları da etkiledi. 18. ve 19. yüzyıllar boyunca, Rusya Batı ile olan temasını arttırırken, Justinianus Kanunlarını incelenmeye başlayarak bu etkiyi ortaya koydu.

Batı Avrupa'da, Roma İmparatorluğu'nun yıkılmasının ardından, Roma/Bizans Hukuku etkisi, çoğu Orta Çağ'da her zaman önemli olmasına rağmen, daha dolaylı hale geldi. Avrupa Rönesansı sırasında, Batılı alimler, Justinianus Kanunlarını yargılamanın temeli olarak benimsemiş ve Ekloga gibi Bizans İmparatorluğu'nun daha sonraki yasal gelişmelerinin çoğundan kaçınmıştır. Bu, büyük ölçüde Kilise'deki Doğu/Batı (Katolik Kilisesi-Doğu Ortodoks Kilisesi) bölünmesinden etkilendi. Batı’daki algı, Latince ile yazılan Roma hukukunun gerçekte Romalı olduğu, daha sonra Yunanca yazılmış kanunların ise farklı ve yabancı olduğu yönündedir.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel

^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2019.
^ A. Cameron, The Byzantines, p. 153; G. Mousourakis, Context of Roman Law, p. 397.
^ M.T. Fögen, "Legislation in Byzantium", pp. 53–54; R. Morris, "Dispute Settlement", 126; G. Mousourakis, Context of Roman Law, pp. 399–400.
^ M.T. Fögen, "Legislation in Byzantium", pp. 56, 59.
^ A. Cameron, The Byzantines, p. 153; M.T. Fögen, "Legislation in Byzantium", pp. 53–54.
^ R. Morris, "Dispute Settlement", 126; G. Mousourakis, Context of Roman Law, pp. 401–402.
^ Mousourakis, George. The Historical and Institutional Context of Roman Law. ss. 402-403. ISBN 0-7546-2108-1. 18 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2017.
^ Fine, John Van Antwerp (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century (İngilizce). Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. ss. 90-91. ISBN 0-472-08149-7.
^ Pitra, Jean Baptiste Francois (1864). Juris ecc. Græcorum historia et monumenta. I. Rome.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Lambert Mears, Analysis of M. Ortolan's Institutes of Justinian, pp. 64-66
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Laiu and Simon (eds), Law and Society in Byzantium: Ninth-twelfth Centuries, p. 71
^ G. Mousourakis, Roman Law and the Origins of the Civil Law Tradition, p. 226
^ Laiu and Simon (eds), Law and Society in Byzantium: Ninth-twelfth Centuries, p. 77
^ Laiu and Simon (eds), Law and Society in Byzantium: Ninth-twelfth Centuries, p. 85
^ B. Jokisch, Islamic Imperial Law: Harun-Al-Rashid's Codification Project, pp. 484-485.
^ Elena Salogubova & Alan Zenkov, “Roman Law's Influence on Russian Civil Law and Procedure”, Russian Law Journal 6, no. 2 (2018): 118-33.

Genel

Cameron, Averil (2009). The Byzantines (Yunanca). Giorgos Tzimas tarafından çevrildi. Atina: Editions Psychogios. ISBN 978-960-453-529-3.
Fine, John Van Antwerp (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century (İngilizce). Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. ISBN 0-472-08149-7.
Fögen, Marie Theres (1994). "Legislation in Byzantium: A Political and a Bureaucratic Technique". Laiu, Angeliki E. (Ed.). Law and Society in Byzantium. Dumbarton Oaks. ISBN 0-88402-222-6.
Jokisch, Benjamin (2007). Islamic Imperial Law: Harun-Al-Rashid's Codification Project. Walter de Gruyter GmbH. ISBN 9783110924343.
Morris, Rosemary (1992). "Dispute Settlement in the Byzantine Provinces in the Tenth Century". Davies, Wendy; Fouracre, Paul (Ed.). The Settlement of Disputes in Early Medieval Europe. Cambridge University Press. ISBN 0-521-42895-5.
Mousourakis, George (2003). The Historical and Institutional Context of Roman Law. Ashgate Publishing. ISBN 0-7546-2108-1.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

The Roman Law Library by Professor Yves Lassard and Alexandr Koptev

[1] "Arşivlenmiş kopya". 4 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2019.

[2] A. Cameron, The Byzantines, p. 153; G. Mousourakis, Context of Roman Law, p. 397.

[3] M.T. Fögen, "Legislation in Byzantium", pp. 53–54; R. Morris, "Dispute Settlement", 126; G. Mousourakis, Context of Roman Law, pp. 399–400.

[4] M.T. Fögen, "Legislation in Byzantium", pp. 56, 59.

[5] A. Cameron, The Byzantines, p. 153; M.T. Fögen, "Legislation in Byzantium", pp. 53–54.

[6] R. Morris, "Dispute Settlement", 126; G. Mousourakis, Context of Roman Law, pp. 401–402.

[7] Mousourakis, George. The Historical and Institutional Context of Roman Law. ss. 402-403. ISBN 0-7546-2108-1. 18 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2017.

[8] Fine, John Van Antwerp (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century (İngilizce). Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press. ss. 90-91. ISBN 0-472-08149-7.

[9] Pitra, Jean Baptiste Francois (1864). Juris ecc. Græcorum historia et monumenta. I. Rome.

[Mears-10] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Lambert Mears, Analysis of M. Ortolan's Institutes of Justinian, pp. 64-66

[Laiu-11] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Laiu and Simon (eds), Law and Society in Byzantium: Ninth-twelfth Centuries, p. 71

[12] G. Mousourakis, Roman Law and the Origins of the Civil Law Tradition, p. 226

[13] Laiu and Simon (eds), Law and Society in Byzantium: Ninth-twelfth Centuries, p. 77

[14] Laiu and Simon (eds), Law and Society in Byzantium: Ninth-twelfth Centuries, p. 85

[15] B. Jokisch, Islamic Imperial Law: Harun-Al-Rashid's Codification Project, pp. 484-485.

[16] Elena Salogubova & Alan Zenkov, “Roman Law's Influence on Russian Civil Law and Procedure”, Russian Law Journal 6, no. 2 (2018): 118-33.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

g t d Hukuk
Temel kavramlar	Adalet · Delil · Edim · Hak · Hukuk · Kamu hukuku · Karine · Norm · Özel hukuk · Sözleşme · Uluslararası hukuk · Yazılı hukuk
Hukuk dalları	Aile hukuku · Anayasa hukuku · Avrupa Birliği hukuku · Avukatlık hukuku · Askerî yargı · Bankacılık hukuku · Bilişim hukuku · Borçlar hukuku · Ceza hukuku · Çevre hukuku · Deniz hukuku · Deniz ticareti hukuku · Eğlence hukuku · Enerji hukuku · Eşya hukuku · Fikrî mülkiyet hukuku · Havacılık hukuku · İdare hukuku · İcra hukuku · İflas hukuku · İş hukuku · Mali hukuk · Medeni hukuk · Miras hukuku · Rekabet hukuku · Sağlık hukuku · Savaş hukuku · Seçim hukuku · Sigorta hukuku · Sosyal güvenlik hukuku · Spor hukuku · Şirketler hukuku · Ticaret hukuku · Tröst hukuku · Uluslararası ceza hukuku · Uluslararası insan hakları hukuku · Uluslararası kamu hukuku · Uluslararası özel hukuk · Usul hukuku (Medeni, Ceza) · Uyuşmazlık hukuku · Uzay hukuku · Vatandaşlık hukuku · Vergi hukuku · Yabancılar hukuku · Siyasi parti
Hukuki kaynaklar	Anayasa · Doktrin · İçtihat · Kanun · Kanun hükmünde kararname · Kararname · Örf ve adet
Hukuk sistemleri	Bizans hukuku · Çin hukuku · Halaha · İslam hukuku · Kara Avrupası hukuk düzeni · Kilise hukuku · Laik hukuk · Ortak hukuk · Roma hukuku · Rus hukuku · Şeriat · Sosyalist hukuk
Hukuk bilimi	Doğal hukuk · Eleştirel hukuk çalışmaları · Feminist hukuk teorisi · Hukuk etiği · Hukuk felsefesi · Hukuki gerçekçilik · Hukuki pozitivizm · Hukuk sosyolojisi · Hukuk tarihi · Hukuki şekilcilik · Hukuk ve ekonomi · Hukuki yorum · Karşılaştırmalı hukuk

Bizans İmparatorluğu'nda hukuk nedir?, Bizans İmparatorluğu'nda hukuk anlamı nedir?, Bizans İmparatorluğu'nda hukuk ne demektir?