Corpus Iuris Civilis ya da modern alfabeyle Corpus Juris Civilis, 529-534 yılları arasında Doğu Roma İmparatoru I. Justinianus tarafından hazırlatılan, Roma Hukuku konusunda en geniş ve derinlemesine bilgi veren, sonradan^[1] bu ismiyle anılan hukuk külliyatıdır.

Justinianus Dönemi ve özelikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

İmparator I. Justinianus'un tahta çıktığı tarih olan 527 yılından, ölüm tarihi olan 565 yılına kadar geçen süre, Justinianus Dönemi olarak bilinir.

İmparator Justinianus tahta çıktığında Roma Devleti her bakımdan zayıflamış ve güç kaybetmişti. Topraklarının çoğunu kaybetmiş, askerî alanda başarısızlıklara uğramış, ekonomik ve kültürel alanda gerilemiş bir devlet vardı. Justinianus, devleti içine düştüğü bu zor durumdan kurtarabilmek için uzun bir mücadeleye girişti. Zaferlerle sonuçlanan savaşlarla kaybedilen toprakların bir kısmını yeniden kazandı. Siyâsî birliği tesis etti. Bayındırlık işlerine ağırlık vererek yollar, köprüler ve kiliseler yaptırdı. Bunlardan İstanbul'daki Ayasofya ve su kemeri, günümüze kadar gelen en önemli eserlerindendir.

Maddî anlamda önemli başarılar kazanan Justinianus, bu başarıların manevî alanda yapılacak işlerle desteklenmesi gerektiğine inanıyordu. Bu amaçla din ve hukuk birliğini sağlamaya çalıştı. O zamana kadar Hristiyanlık toplumun büyük bir kesimi tarafından benimsenmişti. Ancak çeşitli mezhepler arasında görüş ayrılıkları kendini göstermeye başlamıştı. Justinianus, bu mezheplerden çoğunu kaldırarak Ortodoksluğu devletin ortak dîni olarak halka benimsetmeye, kiliseyi de kendi güdümüne sokmaya çalıştı.

Dînî ve siyâsî birliği önemli ölçüde gerçekleştiren Justinianus, hukuk alanında da reform yapmak, eski Roma Hukuku'nu yeniden canlandırarak hukuk birliğini de sağlamak istiyordu. Bu amaçla Corpus Iuris Civilis adı verilen meşhur eseri hazırlattı.

Justinianus'un yaptığı işlerin pek çoğu onun ölümüyle birlikte sona erdiği halde Corpus Iuris Civilis, günümüze kadar intikal etmiş önemli bir eserdir. Aslında İmparator Justinianus, ününü bu esere borçludur. Zîrâ Klâsik Dönem Roma Hukuku hakkındaki bilgilerimiz önemli ölçüde Corpus Iuris Civilis'e dayanmaktadır. Roma Hukuku'nun Avrupa'yı etkilemesi bu eser sayesinde olmuştur.^[2]

Hazırlanışı ve Bölümleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Justinianus, kendisinden doksan yıl önce (438) kanunlaştırma faaliyetlerini yapan II. Theodosius'un çalışmalarını (Codex Theodosianus) yeniden değerlendirilmesi için 528 yılının Şubat ayında, aralarında Tribonianus'un da bulunduğu on hukukçudan oluşan bir komisyon kurdurdu. Bu komisyon artık kullanılmayan kuralların tamamını yürürlükten kaldırarak bazı kurallar arasındaki çelişkileri gidermek için birleştirme ve değiştirme faaliyetleri yapmakla görevlendirilmişti. Bu çalışmalar tamamlanınca Codex, 529 yılının Nisan ayında İmparator Justinianus tarafından yürürlüğe sokuldu. Tribonianus Justinianus'un yasalaştırma faaliyetlerindeki yardımcısıydı. Birinci Codex 'i yazan komisyonda üye, Digesta, Institutiones ve ikinci Codex 'i hazırlayan komisyonda başkan olarak çalışmıştı. Interpolatio 'lar ona atfedildiğinden emblamata Triboniani olarak ifade edildi. 545 yılından ölene kadar bugün adalet bakanlığına benzer görev yapmış.^[3][4] Böylece, Tribonianus'un yardımı ile leges denilen imparator emirnameleri (constitutiones) ve iura denilen klâsik hukukçuların eserleri o zamanın gereksinimlerini karşılayacak şekilde iki büyük derleme olarak hazırlandı. İmparator, emirnamelerini içeren Codex ve klâsik hukukçuların eserlerini içeren Digesta 'dan sonra daha basit ve ders kitabı^[5] niteliğinde olan Institutiones'u yayınlandı. Justinianus'un imparator olduğu dönem içinde çıkardığı yeni emirnamelerin de Novellae ismi altında toplanması ile oluşturulan dört bölümlük eser, Orta Çağda Corpus Iuris Civilis adı ile biraya getirilerek Roma Hukuku'nun temel bilgi kaynağını oluşturuldu.^[4][6][7] Justinianus'un bu eseri ilk zamanlarda bölüm bölüm birbirinden ayrı kitaplar halinde kopyalanmaktaydı. Matbaanın icâdının yapıldığı 15. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bugünkü biçimiyle bir arada basılmaya başlandı. 16. yüzyıldan bu yana elde bulunan çeşitli el yazması metinler karşılaştırılarak ve dilbilimi kuralları göz önünde bulundurularak bazı çalışmalar yapıldı. Eserin bütününü bir araya toplayarak ilk kez bastıran, 1583 yılında Fransız humanisti Dionysius Gothofredus (Denis Godefroy) olmuştur. Cenevre'de yapılmış olan bu ilk baskı, uzun zaman model olarak kaldı. Bu külliyat veya müdevvenâta Corpus Iuris ismi, Justinianus'tan döneminde değil, daha sonra verilmişse de, yazılı olarak bu ismi ilk defa kullanan Godefroy oldu. Sonuna civilis eklenmesi, söz konusu eseri yine Corpus Iuris ismiyle anılan Hristiyan hukukundan (Corpus Iuris Canonici) ayırmak için yapılmıştır.^[4][8]

Corpus Iuris Civilis 'in dört bölümden oluştuğu söylense de daha önce değinildiği gibi Justinianus, bu derlemeyi üç bölüm (Institutiones, Digesta (Pandectae) ve Codex) olarak tasarlamış ve dördüncü bölüm (Novellae), derlemeye Orta Çağ'da eklenmişti.^[4][9]

Institutiones[değiştir | kaynağı değiştir]

Hukuk kuralları anlamına gelen Institutiones, uygulanan hukukun ana hatlarını belli bir düzen içinde saptamak, bir başka deyişle, uygulanan hukuk hakkında bilgi vermek amacıyla hazırlanmıştır. Bu nedenle Institutiones, hukuk bilimine başlangıç konusunda bir ders kitabı niteliğindeydi.^[4][9] Başta Gaius'un Institutiones'i^[10] olmak üzere bazı klâsik hukukçuların aynı nitelikteki eserlerini örnek almak suretiyle hazırlanmış, fakat hangi bölümlerin nereden alındığını tespit etme imkânı bulunamamıştır. Eser, 533 yılında yayınlanarak yürürlüğe konuldu. Hukuk öğrenimine başlangıç tarzında bir ders kitabına benzemekle beraber imparatorun iradesini yansıttığı için kanun gücündeydi.^[2]

Digesta (Pandectae)[değiştir | kaynağı değiştir]

Digesta veya Pandectae, müdevvenât, tam bir derleme anlamı taşır.^[4][11][12] Klâsik Dönem hukukçularının eserlerinden alınmış ve belli bir sistem içinde toplanmış parçaların özetlerinden (fragmenta) oluşmuştur. Bu amaçla eserleri taranan hukukçular, Klâsik Hukuk Dönemi'nin en değerli, en seçme hukukçulardır. Böylece Justinianus, Digesta 'da yer vererek, İsa'dan sonra ilk üç yüzyılda yaşamış olan Salvius Iulianus, Celsus, Marcellus, Papinianus, Paulus gibi Roma Hukuku'nun en önemli eserlerini günümüze kadar gelmesini sağlamıştır. Bu nedenle, Digesta, Corpus Iuris Civilis 'in hukuk bilimi ve hukuk tarihi açısından en önemli bölümüdür.^[4][9]

Digesta toplam 50 kitaba ayrılmıştır. Her kitap fasıllara, fasıllar parçalara, uzun parçalar ise paragraflara ayrılmıştır.^[2] 530 yılında Tribonianus'un başkanlığında on bir avukat, ikisi İstanbul'dan, diğer ikisi Beyrut'dan dört profesör ve bir memurdan oluşan on altı kişilik derleyiciler (compilator 'lar) kurulu tarafından hazırlanmaya başlanan eser, 533 yılında tamamlanarak yürürlüğe girmiştir.^[11][12]Digesta'da imparator, iradesini yansıttığı için kanun gücündeydi.^[2]

Codex[değiştir | kaynağı değiştir]

İmparator emirnameleri anlamında kullanılan Codex, Corpus Iuris Civilisin üçüncü bölümü varsayılır. İmparator Hadrianus'tan Justinianus'a kadar yaşamış olan tüm imparator emirnameleri bu kitapta toplanmıştır.^[4][9]Codex, on iki kitaptan oluşmaktadır. Kitaplar fasıllara ayrılmıştır. Her fasılda yer alan emirnameler ise, tarih sırasına göre eskiden yeniye doğru, o emirnameyi çıkaran imparatorun adı ve emirnamelerin yayınlandığı tarihle birlikte dizilmiştir.^[2]

Novellae[değiştir | kaynağı değiştir]

Novellae'da yine Justinianus Dönemi'nde onun tarafından çıkarılan emirnameler bulunmaktadır. Corpus Iuris Civilisin 534 tarihinde tamamlanmasının ardından 565 yılına kadar iktidarda kalan Justinianus, pek çok yeni emirname yayınlamıştı. Fakat bu emirnameler onun sağlığında Corpus Iuris Civilis'e alınmamıştı. Daha sonra bunlar bir araya getirilerek Novellae leges (yeni kanunlar) adı altında toplandı.^[2]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• The Roman Law Library, incl. Corpus Iuris Civilis (Latin & Translations)31 Ağustos 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Corpus Iuris Civilis^{[ölü/kırık bağlantı]} Lionnes, Hugues de la Porte, 1558-1560.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]