Bu makale, Bizans İmparatorluğu'nun (330–1453) askeriyesi hakkındaki serinin bir parçasıdır.
Yapısal Tarih
Bizans ordusu: East Roman army, Middle Byzantine army (thema • tagmata • Hetaireia), Komninos dönemi ordu (pronoia), Palaiologan-era army (allagia) • Vareg Muhafızları • Generaller
Bizans donanması: Rum ateşi • Dromon • Amiraller
Seferlerin Tarihi
Savaşlar, isyan ve iç savaşlar ve muharebeler listeleri
Stratejiler ve taktikler
Tactics • Siege warfare • Askeri talimatlar • Fortifications (İstanbul Surları)

Pronoia (çoğul pronoiai; Yunanca: πρόνοια, anlamı "önem" ya da "sağduyu")^[1] geç dönem Doğu Roma İmparatorluğu'ndaki birey ve kurumlara devlet gelirleri tahsis edilmesini sağlayan bir sistemdi. 11. yüzyıldan başlayarak 15. yüzyılda imparatorluk feth edilene kadar devam eden^[1] sistem, aynı dönemdeki Avrupa feodalizminden farklıydı.

Kurum[değiştir | kaynağı değiştir]

Pronoia imparatorluk mali haklarının geçici olarak bir şahsa veya kuruma devredilmesiydi. Bu haklar çoğunlukla ekili topraklardan elde edilen vergiler veya gelirlerdi, ancak su ve balıkçılık hakları, gümrük tahsilatı, vb. diğer gelirler de olabilirken belirli bir coğrafya parçasına ayrılan farklı haklar farklı bireylere verilebilirdi. Hibeler, genelde ömür boyu olmak üzere belirli bir süre boyunca verilir ve imparatorun buyruğu ile iptal edilirdi. Kurumlar, genellikle manastırlar, hibeler aldığında, kurumlar devam ettiği sürece etkin şekilde kalmışlardır. Hibeler devredilemez veya (bazı istisnai durumlar hariç kurumda gecikirdi) kalıtsal değildi; bir Pronoia, İmparatorluğun mülkiyeti olarak kalan bağışlanan mülk, kişiye sahiplik vermezdi.^[1]

Pronoia sınırları ve ayrıntıları, praktika ("kayıtlar") adlı İmparatorluk belgesinde kaydedilmiştir; pronoia sahipleri (diğer bir deyişle hibe verilen kişiler) pronoiarios olarak adlandırılır ve söz konusu gelir akışında çalışanların (örneğin arazideki çiftçiler) belgelerde paroikoi olarak adlandırılmıştır. Pronoia kelimesi, bağışın kendisini (örneğin arazi), maddi değerini veya ürettiği geliri ifade edebilir.^[1]

Her ne kadar pronoia askeri hizmet veya diğer sadakati ödüllendirmek için kullanılmış olsa da, (feodal yurtlukların aksine) belirli bir askeri yükümlülük taşımıyorlardı, ancak iptal tehdidi devlet için zorlayıcı bir güç sağlıyordu.

Erken dönem pronoia sistemi[değiştir | kaynağı değiştir]

11. yüzyıla gelindiğinde, Romalı aristokratlar önemli bir güç tutmayı bırakmışlardı. saygınlık unvanları ve güç imparator tarafından veriliyordu ve rekabet şiddetliydi; en çok istenen hibeler, İmparatorluğun çeşitli yerlerinde yönetim ve vergi toplamakla ilgili olanlardı. Yüzyılın ortalarında IX. Konstantinos döneminde, imparatorluğun çeşitli yerlerinde egemenlik kurmaya, kendilerine vergiler tahsil etmeye ve çoğunlukla imparatora karşı isyan çıkarmaya başlamışlardı.

11. yüzyılın sonlarında, I. Aleksios, aristokrasiyi, üyeleri arasında Roma toprağını dağıtmanın canlandırıcı ölçüsünü alarak reform etmeye çalıştı. Bunu yaparken, onları Konstantinopolis'dan uzaklaştırmanın ilave yararı vardı, çünkü İmparatorun otoritesine doğrudan meydan okumak zorlaşıyordu. Bununla birlikte, Aleksios tarafından verilen çoğu pronoiai kendi (Komnenos) ailesinin üyeleriydi. Aleksios basitçe aristokratların ellerinde tuttukları toprakları meşrulaştırdı ve onu merkezileşmiş devlet denetimi altına aldı.

12. yüzyılda Pronoia[değiştir | kaynağı değiştir]

Aleksios'un torunu I. Manuil aristokratlara arazi vermeyi sürdürdü, aynı zamanda düzenli bir maaş vermek yerine ordudaki aristokratik subaylara de önererek pronoia kullanımını genişletti. Pronoia, hibenin sınırları içinde yaşayan vatandaşlardan (paroikoi) vergi alma yetkisine dönüştü. Pronoiar (Pronoia verilmiş olanlar) toplanan gelirlerin bir kısmını tutmalarına izin verilen vergi toplayıcılarına benzedi. Bu fikir tamamen yeni değildi; yüzyıllar önce, Herakleios imparatorluğun topraklarını Thema adlı askeri bölgeler olarak yeniden düzenledi. Bu sisteme göre, askeri subaylar (strategoi) her bölgede görev yapıyorlar ve arazi çiftliği yapan köylülerden kira topluyorlardı. Bununla birlikte, Thema ya da pronoia sistemi altında paroikoi, köylüler Batı Avrupa feodal sisteminde olduğu gibi serf değildiler. Her iki durumda da imparatorun hala arazinin yasal sahibi olduğu gibi, strategos ya da pronoiar olan kişiye sadakat veya hizmete borçlu değillerdi. Pronoiar, büyük olasılıkla verilen toprağın yerli halkından bile değildi.

Pronoia'nın boyutu ve değeri, paroikoi sayısı ve onlardan kaynaklanan görevler praktika'da kaydedildi. bir pronoiar muhtemelen ticaret geliri ve arazide hasat edilen ürünün bir kısmını toplayabilir ve avlanma hakları ile ulaşım hakları da elinde tutabilirdi. Bir praktika da, pronoiar'ın imparatora karşı görevleri kaydedilmiştir. Gerekirse, İmparator askeri hizmet isteyebilir, ancak pronoiar mükelleflerini kendisine katılmaya zorlayamazdı. Pronoiar hibe konusunda müreffeh bir yaşam sürdükleri takdirde genellikle askerlik yapmaktan çekindiler ve hizmet etmemeyi seçtikleri takdirde bir miktar özerkliğe sahiplerdi. Vergi mükelleflerinin desteğini alabilirlerse, imparatorluğa karşı ayaklanmalara neden olabilirlerdi, fakat bunlar başkentteki ayaklanmalar kadar tehlikeli değildi, bu da Aleksios'un sistemi ile artık daha fazla önlenebiliyordu. Ne Aleksios ne Manuel, ya da 12. yüzyılın diğer imparatorları, bir pronoia hibesinin sonunda asi soyluyu tatmin edeceğini varsayarak, eyalet isyanları konusunda endişeli görünmüyorlardı. Dördüncü Haçlı Seferi sırasında, IV. Aleksios hala bu şekilde düşündü ve liderlerinin toprak sahibi olması halinde Haçlıların kaçacağı varsayımıyla Girit'i I. Bonifacio del Monferrato'YA bağışladı.

Paleologos yönetiminde Pronoia[değiştir | kaynağı değiştir]

1204 yılında Haçlı Seferi, Konstantinopolis'i ele geçirdikten sonra, pronoia sistemi imparatorların sürgünde hüküm sürdüğü İznik İmparatorluğu'nda devam etti. III. İoannis Dukas Vatacis, daha önce yapılmamış olan kilise ve soylu kadınlara da Pronoia verdi. 1261 yılında Konstantinopolis, VII. Mihail tarafından ele geçirildiğinde, Pronoia'nın miras alınmasına izin vererek imparatorluğu Avrupa'daki feodal devletlere daha çok benzettirdi. İmparatorluğun 11. yüzyıldan bu yana arazisinin ve gelirinin çoğunu kaybetmesinden dolayı, Pronoia'ların değerlerini çağdaş koşullara göre daha gerçekçi kılmak için de yeniden değerlendirdi. Paleologos Hanedanı döneminde, İmparator hizmete ihtiyaç duyduğu takdirde, pronoiar'lar askerî birliklere kolayca organize oldular. İmparator, her ne sebeple olursa olsun gelirlere el koyabilirdi. Örneğin, II. Andronikos, Bulgaristan'a karşı askeri seferlerini pronoiar'lar finanse etti; ancak kendilerinden askerlik hizmeti talep etmedi. Bu süre boyunca pronoiar'lar, kendilerine ait bir Pronoia hibesi vererek takipçileri de çekebildiler.

Görevlendirilmiş pronoiar'lar 1261'den sonra imparatorluğun kalıntılarını birleştirmek için bir ordu oluşturulmasına yardım ettiler. Ancak bu zaman zarfında sadece birkaç bin pronoiar vardı ve kendi masraflarını kendileri karşılarken, imparatorluğun savunmasını güçlendirmek için imparatorlar tam bir ordu ya da donanma kuramadılar. Yoksul imparatorluğun çok az vergi geliri vardı ve pronoiar'lar, paroikoi'den kira almaya başladılar ve eski Thema sistemine geri dönüldü.

İmparatorluk, Osmanlı İmparatorluğu'na toprak kaybetmeye devam etti ve Konstantinopolis, 1453'te sonunda kaybedildi ancak Osmanlılar, fetihleri sırasında Tımar sistemi olarak adlandırılan, Doğu Romalılardan ödünç aldıkları Pronoia sisteminin kendi versiyonu kullanmaya devam ettiler.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel

Genel

• Web (2017), Economics in Late Byzantine World (İngilizce), Foundation of the Hellenic World, s. 1, 29 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 12 Ekim 2017 
• Treadgold, Warren T. (1997), A History of the Byzantine State and Society (İngilizce), Stanford University Press, ISBN 0-8047-2630-2