Makale serilerinden
Bizans kültürü
Bürokrasi ve aristokrasi Ordu Sanat Mimari Takvim Para sistemi Mutfak Dans Diplomasi Kıyafet Ekonomi Bahçeler Hukuk Edebiyat Tıp Müzik Kişiler Bilim
g t d

Bizans ekonomisi, Akdeniz'de birçok yüzyıl boyunca en sağlam ekonomilerden biri olmuştur. Konstantinopolis, bazı zamanlar Avrasya'nın tamamına ve Kuzey Afrika'ya kadar genişleyen ticaretin ana merkezi olmuştur. Bazı Bilim insanları, 7. yüzyılda Arapların gelişine kadar, Doğu Roma İmparatorluğu'nun dünyanın en güçlü ekonomisi olduğu düşünürler. Bununla birlikte, Arap fetihleri, bir dönem gerileme ve durgunluğa katkıda bulunan servetlerin önemli bir tersini temsil edecektir. V. Konstantinos'in reformları (y. 765), 1204 yılına kadar süren bir canlanmanın başlangıcını işaret eder. 10. yüzyıldan 12. yüzyılın sonuna dek, Bizans İmparatorluğu'nda lüks bir görüntü görülür ve gezginler, Başkent'in birikmiş servetinden etkilenirler. Tüm bunlar, ekonomik bir felaket olan Dördüncü Haçlı Seferi'nin gelişiyle birlikte değişti. Paleologos Hanedanı ekonomiyi yeniden canlandırmaya çalıştı ancak geç Bizans devleti ne yabancı ne de yerli ekonomik güçlerin tam kontrolünü ele geçiremeyecekti.

İmparatorluğun ekonomik temellerinden biri ticaretti. Devlet hem iç hem de dış ticareti sıkı bir şekilde kontrol altına almış ve para basma tekelini muhafaza etmiştir. Konstantinopolis, Venedik Cumhuriyeti'nin Bizans tüccarlarını ticarette zorla ele geçirene kadar Orta Çağ döneminin büyük bölümünde önce Komninos Hanedanı, daha sonra Latin İmparatorluğu döneminde vergi muafiyetiyle Avrupa'nın tek önemli ticaret merkezi olarak kaldı.

Ekonomik ve mali tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğu Roma ekonomisi, Batı Roma İmparatorluğu talan eden Barbar saldırılarından daha az etkilenmiştir. Diocletianus'un hükümdarlığında, Doğu Roma İmparatorluğu'nun yıllık geliri, tüm Roma İmparatorluğu'nun 18,000,000 solidi olan gelirinin üzerinden 9,400,000 solidi idi.^[1] Bu tahminler AD 150 yılının 14,500,000 solidi yıllık gelir ve AD 215 yılının 22,000,000 solidi yıllık gelir ile karşılaştırabilir. Marcianus'un hükümdarlığının sonunda, Doğu İmparatorluğu yıllık geliri 7,800,000 solidi idi, bu ona imparatorluk hazinesine 100,000 pound altın ya da 7,200,000 solidi koymasına neden olmuştur.^[1] Warren Treadgold, Diocletianus ve Marcianus hükümdarlıkları dönemi boyunca Doğu İmparatorluğu'nun nüfus ve tarımının çok değil ama az miktarda azaldığını tahmin eder. Gerçekten, çok az korunmuş sayılar göstermektedir ki doğunun en büyük şehirleri 3. ve 5. yüzyıl arasında bir miktar büyümüşlerdir.^[2] Marcianus'un hükümdarlığında Doğu İmparatorluğu'nun zorluklarının kolaylaştığı görülmektedir ve yüzyıllar sonra ilk kez nüfus artmaya başlamıştır.^[3]

Konstantinopolis'in zenginliği, I. Justinus'ın sadece kendi konsüllüğünün kutlamak için kullandığı 3.700 pound altından anlaşılabilir. I. Anastasius, Egemenliğinin sonlarında, 23,000,000 solidi veya 320,000 pound altın miktarı hazineye toplamayı başardı. I. Justinianus'un Egemenliğinin başlarında, İmparator I. Anastasius ve I. Justinus'ten 28.800.000 fazla miras kaldı.^[4] Justinianus'un yeniden fetih hareketinden önce devletin yıllık 5.000.000 solidi geliri vardı, bu da 550 yılındaki yeniden fetih hareketinden sonra daha da arttı.^[4] Bununla birlikte, I. Justinianus, hüküm süresinin sonlarına doğru, kısmen Justinianus Vebası ve Pers-Roma savaşları'nın (Justinianus, Sasani İmparatorluğu için yıllık büyük miktarda para harcamıştı^[5]), ekonomiye verdiği zararlar nedeniyle, çok az paraya sahipti. Bu masraflara ek olarak, Ayasofya'nın yeniden inşasında 20.000 altın pounds maliyeti vardır.^[6] Düşman devletler için yapılan harcamalar da Justinianus'un ardılları tarafından ödeniyordu: II. Justinus, barış için Avarlara 80.000 gümüş para ödemek zorunda kaldı; karısı Sophia, bir yıllık mütareke için karşılık olarak I. Hüsrev'e 45,000 solidi ödedi^[7] ve ardından II. Tiberius dört yıl boyunca her yıl 7.200 altın pound verdi. İmparator Herakleios, imparatorun resmi dilini Latinceden Yunancaya yaklaşık 620'de değiştirdiğinde, solidus (çoğul: solidi) daha sonra Yunanca adı olan nomisma (çoğul: nomismata) olarak bilindi.^[8]

Arap-Bizans savaşları, 7. yüzyılda imparatorluğun topraklarını üçte bir küçülttü ve ekonomi çöktü; 780 yılında Bizans İmparatorluğu'nun gelirleri sadece 1.800.000 nomismata idi. 8. yüzyıldan itibaren İmparatorluk ekonomisi dramatik bir şekilde gelişti. Bu, Bizans için bir nimet birden fazla biçimde; ekonomi, altın madeni para yönetimi ve Anadolu yarımadası yetiştiriciliği ordunun sürekli taleplerini karşılamaya hizmet etti. Bizans, komşularıyla (yalnızca baskın olsa bile) sürekli bir savaş halindeyken, ordu, büyük şehirler (Selanik gibi) tarafından üretilecek silahlara ihtiyaç duyarken, küçük kasabalarda hububat, şarap ve bisküvi İmparator subaylarının taleplerine tabi tutuldu. Askerlerin ödemesi çok az olmasına rağmen, büyük ordular Bizans üzerinde önemli bir gerginlikti. Askerlere orduda hizmet etmek için altın para harcandığında, bunlar zamanla paralarını kendi mallarını almaya harcıyor ve çok gelir vergilendirme şeklinde devlete geri dönüyordu. Sonuç olarak, Bizans ekonomisi Karanlık Çağ'da gelişmesine izin vererek kendi kendine yeterli idi. Bizans ordusunun başarısı, ekonomisinin başarısı nedeniyle hiç de az değildi.

775 civarında, toprak ve kelle Vergisi imparatorluk için yılda yaklaşık 1,600,000 nomismata idi. Ticaret bu dönemde azalmış, bu nedenle sadece yılda 200,000 nomismata katkıda bulunmuştur. Dönemin harcamaları, yıllık cirolara kıyasla oldukça büyüktü. Yaklaşık 600.000 nomismata, yıllık askerlik bordrosuna gitti ve diğer askeri masraflar her yıl 600.000 nomismata daha aldı. İmparatorluk bürokrasisini desteklemek için 400.000 nomismata ihtiyaç duyuluyordu. Ayrıca, İmparatorluk büyüklük hazineye her yıl 100.000 nomismata mal oluyordu. Bu masrafların tümü, Bizans Hükûmetinin, her yıl anlaşmalar, rüşvet veya hediyeler için fazlaca 100.000 nomismata sahip olduğu anlamına geliyordu.^[9]

Büyük bir Müslüman ordu 806 yılında imparatorluğu istila edip, I. Nikiforos'u 50.000 altın sikke fidye ve yılda 30.000 altın madeni para ödemek zorunda bırakınca yine masraflar yükseldi.^[10] Bağdat Halife'sini etkilemek için, Theofilos, Bağdat vatandaşlarına 36.000 altın para dağıttı ve 838'de Halifeye 100.000 altın dinar ödemek zorunda kaldı. 9. yüzyılın başlarındaki Bizans ekonomik toparlanması İmparator Theofilos'un 842'de halefi için imparatorluk hazinesinde 7.000.000 nomismata bırakabileceği gerçeğinden anlaşılabilir.^[11] Theofilos'un ölümünden sonra eşi Theodora onunbaşarılı politikalarına devam etti ve hatta imparatorluk rezervlerini 7.848.000 nomismata yükseltti.

850 civarında, toprak ve kelle Vergisi imparatorluk için yılda yaklaşık 2,900,000 nomismata idi. Ticaret bu dönemde önemli ölçüde arttı, bu nedenle yılda 400,000 nomismata katkıda bulundu. Dönemin harcamaları büyüktü, ancak Hazine tarafından yönetilebiliyordu. Yaklaşık 1.400.000 nomismata, yıllık askerlik bordrosuna gidiyordu ve diğer askeri masraflar ise yılda 800.000 nomismata tutuyordu. İmparatorluk bürokrasisini desteklemek için 500,000 nomismata gerekiyordu. İmparatorluk büyüklük hazineye her yıl 100,000 nomismata mal oluyordu. Bu masrafların tümü, Bizans Hükûmetinin her yıl, 8.yüzyılın ötesine geçen, fazla gelirde yaklaşık 500,000 nomismata sahip olduğu anlamına geliyordu.^[9]

Ne yazık ki oğulları III. Mihail döneminde, rezervler yaklaşık 100,000 nomismata kadar geriledi.^[12] Bununla birlikte, I. Basileios'un ihtiyatlı ekonomi politikaları uyarınca, devlet hızla imparatorluğun yıllık gelirini 3.300.000 nomismata seviyesinden 4,300,000 nomismata seviyesine çıkardı.^[4]

Bununla birlikte, 10. yüzyıldan, 12. yüzyılın sonuna kadar, Bizans İmparatorluğu zenginliğin ve lüksün bir imgesi olarak görüldü. V. Konstantinos'in reformları (y.765), 1204 yılına kadar süren canlanmanın başlangıcını işaret etder.^[13] Başkentini ziyaret eden gezginler, Konstantinopolis'te biriken servetten etkilendiler; propaganda aracı olarak Devletin diplomatik amaçlarına hizmet eden zenginlikler, yabancılar kadar kendi vatandaşlarını da etkilemek için bir yoldu. Liutprando di Cremona, 940'lı yıllarda Bizans'ın başkentinde büyükelçi olarak gönderildiğinde imparatorluk evi, lüks yemekler ve akrobatik eğlence ile boğulmuştu.^[14]

I. Svyatoslav'a II. Nikiforos tarafından Bulgaristan'ı 968'de istila etmek için 15.000 altın pounds ödenmiştir. II. Basileios'in 1025'te ölümüyle birlikte, yıllık gelir 5.900.000 nomismata seviyesine yükselmiş ve böylece 14,400,000 nomismata (200,000 altın pounds) hazinede ardılına devrolmuştu.^[15]

Bununla birlikte, Bizans ekonomisi, Komninos Hanedanı ekonomiyi yeniden canlandırana kadar uzunca bir düşüş yaşadı. Malazgirt Meydan Muharebesi sonrasında, Alp Arslan ilk olarak İmparator Romen Diyojen'e 10.000.000 altın sikke fidye önermişti ancak sonra yılda 1.500.000 altın sikkeye daha sonra 360.000 altın sikkeye indirdi.^[16]

Bir ittifak karşılığında, I. Aleksios, İmparator IV. Heinrich'e 360.000 altın sikke gönderdi.^[17] Komninos idaresinde imparatorluğunun zenginliği, İmparator I. Manuil'in Latince tutsaklar için 100.000 dinar, daha sonra 1165'te III. Boemondo için 150.000 dinar, Renaud de Châtillon için 120.000 dinar ve 1180'de Ibelinli Baudouin için 150.000 dinar Müslümanlara fidye ödemesinden görülür.^[18] Manuel imparator olduğunda, Konstantinopolis'teki her ev sahibine 2 altın pound ve Doğu Ortodoks Kilisesi'ne 200 altın pound (yılda 200 gümüş sikke dahil) verilmesini emretti.^[19] Yeğeni Theodora 1157'de Kudüs'ün Kralı III. Baudouin ile evlendiğinde Manuil ona 10.000 altın sikke çeyiz, evlilik masrafları için 100.000 altın sikke ve toplam 14.000 altın sikke değerinde hediyeler (mücevher ve ipek giysileri) verdi.^[20] Manuil'in İtalya'ya olan katılımının masrafı hazineyi büyük bir maliyetle karşılamış olmalıdır (muhtemelen 2.160.000 İperpiron veya 30.000 altın pound).^[21] Sonra Papa ve Curia'ya 5.000 altın pound verme sözü de verdi. Manuil, saltanatı sırasında, Latin İmparatoru I. Baudouin'in taç giymesi sırasında kullanılan çok zengin bir mücevher (62.000 gümüş Mark) satın aldı.^[22] Devletin servetinin ana kaynağı, 12. yüzyılda Konstantinopolis'te her ithalat ve ihracatta her gün 20.000 İperpiron olarak toplanan bir gümrük vergisi olan kommerkiyon idi.^[23] Bu, diğer gelir kaynaklarıyla birlikte, imparatorluğun yıllık gelirinin 1150'de 5.600.000 İperpiron olduğu anlamına geliyordu.^[24] Komninos imparatorları yönetiminde, ticarette, her yıl yaklaşık 50.000 İperpiron kayıbn neden olan birçok istisna İtalyan tüccarlarına verildi.^[24] Bir Venedik elçisi 1184'te İstanbul'u ziyaret etti ve 1171'de meydana gelen kayıplar için 1,500 altın pound (veya 108.000 İperpiron) tazminatının ödenmesine ilişkin bir anlaşmaya vardı.^[25] Manuel'in hükümdarlığı sonunda, Komninos imparatorluk ailesini korumak için kullanılan paranın 100.000 kişilik bir ordu muhafaza edebileceği söyleniyordu.^[26]

Komninos'un yıkılmasından sonra Bizans ekonomisi birkaç faktörün etkisiyle düştü: 1204'ten sonra İmparatorluğun parçalanması, (Bizans topraklarının İmparatorluk tarafından kaybedilenlerle güçlü ekonomik etkileşimin devam etmesine rağmen) Türkler için toprak kaybı ve Akdeniz ve Karadeniz'deki İtalyan genişlemesi.^[27] 1185 yılında II. İsaakios imparator olduğunda, bir kalabalık saraya girdi ve 1.200 altın pound, 3.000 gümüş pound ve 20.000 bronz sikke pound aldı.^[28] 1195'te, Kutsal Roma İmparatoru VI. Heinrich, Bizans İmparatoru III. Aleksios'u 1.000 altın pound (başlangıçta 5.000 altın pound) bir haraç ödemesi için zorladı ve 1204 yılında III. Aleksios, Konstantinopolis'ten kaçarken 1.000 altın pound (veya 72.000 İperpiron) aldı.^[29] Haçlı ordusunun, var olan zenginliğin ve yüzyılların kültürünü dağıtan ve yok eden şiddetle yağmasına, şehrin kuzey ve orta kesimlerini perişan eden ve bir dizi yangın eşlik etti; bu kentin sakinlerinin Yunan merkezlerine sürgüne gitmesine neden oldu. 1204'te Latin Haçlılar tarafından Konstantinopolis'in yağmalaması ekonomik bir felaketti. Mali kriz nedeniyle devlet, 1204 yılında Haçlılara 200.000 gümüş mark ({800.000 İperpiron eşdeğer) yerine sadece 100.000 gümüş mark (65.000 saf gümüş pound) ödeyebildi.^[30] Konstantinopolis'ten yapılan yağmanın resmi kaydı yaklaşık 900.000 gümüş mark, yaklaşık 3.600.000 İperpiron veya 50.000 altın pound eşdeğeri oldu.^[30][31] Fakirleşmiş Latin imparatorları heykelleri madeni sikkeler için eritirlerken, Venedikliler azalan kârlarına karşılık kutsal emanel ve mimari devşirmeleri kiliseleri için alıyorlardı. 1237'de Latin İmparatoru II. Baudouin, Dikenli taçı 13.134 altın sikke karşılığı Venedikli bir tüccara verdi.^[32]

Paleologos Hanedanı iktidara gelmesiyle birlikte, İtalyan tüccarları ticarete deniz yoluyla hakim olmaya başlarken; Türk saldırılar, yol boyunca ticaretten başarıyı engelledi. VIII. Mihail, başkentin yüceliğini tekrar sağlamaya çalıştı ancak imparatorluğun kaynakları yetersizdi.

1282'de VIII. Mihail, Aragon Kralı III. Peter'e Sicilya Krallığı'nı işgal etmek için 60.000 İperpiron karşılığı muazzam rüşvetini ödemek için hazineyi boşaltmaya zorlanmıştı.^[33] Konstantinopolis, İstanbul, yedinci ve sekizinci yüzyıllarda olduğu gibi bir kez daha dağınık çekirdeklerden oluşan kırsal bir ağ haline geldi; fetih edilmeden önceki son on yılında nüfusu 70.000 kişiydi.^[34] Yavaş yavaş devlet, ticaret yöntemleri ve fiyat mekanizmaları üzerindeki etkisini ve kıymetli madenlerin çıkışı üzerindeki kontrolünü ve bazı akademisyenlere göre madeni paraların basılmasına karşı da etkisini kaybetti.^[35] 1303 yılına gelindiğinde, imparatorluğun yıllık geliri, II. Andronikos yönetiminde, 1.800.000 İperpiron seviyesine düştü. 1321'de, II. Andronikos, yalnızca 1.000.000 İperpiron kadar gelir elde edebildi.^[36]

Bizans ekonomisi o kadar çok düşüş gösterdi ki, İmparatoriçe Savoyalı Anna, Bizans taç mücevherlerini 60.000 İperpiron eşdeğeri 30.000 Venedik dükası karşılığı verdi.^[37] 1348'de Constantinople'nin yıllık geliri 30.000 İperpiron iken, Galata'nın Ceneviz kolonisinde Haliç boyunca yıllık geliri 200.000 'İperpiron' idi. İmparator VI. İoannis, Bizans donanmasını yeniden inşa etmeye kalkıştığında, yetersiz bir 50.000 İperpiron toparlayabildi. Bu dönemde yapılan tek başarı, Cenova Cumhuriyeti'nin 1349 yılında 100.000 İperpiron savaş tazminatı ödemeyi kabul ettiği zamandır. İmparator V. İoannis 1366 yılında İvan Aleksandr tarafından ele geçirildiğinde 180.000 Florin fidye ödemek zorunda kalmıştır. Venedik mülklerine yapılan hasar için 1370'te imparatorluk, Venedik'e 25.663 İperpiron (şimdiye kadar sadece 4.500 İperpiron ödenmişti) borçlanmıştı.^[38] Şubat 1424'te II. Manuil, Osmanlı Türkleri ile olumsuz bir barış antlaşması imzaladı ve böylece Bizans İmparatorluğu her yıl Sultan'a 300.000 gümüş sikke ödemek zorunda kaldı. İmparator XI. Konstantinos 1453'te öldüğünde Venedik'e 17163 İperpiron borcu vardı.^[39]

Bizans hükûmetinin topladığı gelirin gerçek miktarı ana kaynakların yetersiz ve muğlak doğası gereği önemli bir tartışma konusudur. Aşağıdaki tablo yaklaşık tahminleri içerir.

Devletin rolü[değiştir | kaynağı değiştir]

Devlet, para basmakta tekel kalmış ve ekonominin diğer önemli sektörlerine müdahale gücüne sahip olmuştur. Faiz oranları üzerine düzenli kontrol uygulamış ve Konstantinopolis'te özel çıkarlarının (örneğin ipek satışı gibi) olduğu ya da ticaret için önemli meslekleri icra eden üyeler sahip lonca ve kuruluşların faaliyetlerine bazı düzenlemeler getirdi. İmparator ve memurları, başkentin ön tedarikinin hazırlığını sağlanmasının gerektiği zamanlarda müdahalede bulunmuşlar ve tahıl fiyatlarını baskı altında tutmuşlardır. Bu nedenle, imparatorluk hem ticari emtianın iç dolaşımını hem de uluslararası ticareti sıkı şekilde kontrol etmiştir (kesinlikle bu niyetle; önemli ölçüde pratikte).^[47] Ek olarak devlet, üretim fazlasının bir kısmını vergi olarak toplamış ve ordunun subaylarına ödenen maaş ya da kamu çalışmalarına, binalarına ya da sanat eserlerine yapılan yatırımlar şeklinde dolaşıma geri koymuştur.^[48]

Para sistemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bizans'ta kâğıt ta olmasına olmasına rağmen, madeni para temel para formudur: arşiv dokümanları hem bankacılığın hem de bankerliğin bazen ima edildiği şekilde ilkel olmadığını gösteriyor.^[50] Bizans İmparatorluğu, I. Konstantin'ten 1453 yılına kadar bin yıldan daha fazla bir süre, göreceli esnekliği sayesinde dayanıklı bir para sistemi yapma yeteneğine sahiptir. Para, egemen olduğu toprakların ekonomik bütünlüğüne katkı sağlayan, karmaşık ve gelişmiş finansal ve mali yapının hem ürünü hem de aracı olmuştur.^[51]

Parasal üretimin idari teşkilatının ilk özellikleri, ilk defa Diocletianus ve Konstantin tarafından kurulmuş ve 7. yüzyıl başlarında hala varlığını sürdürüyordu.^[52] Bizans tarihi boyunca, darphane denetimi^[53] İmparatora aitti; böylece hükûmet, belli bir derecey kadar, para arzını kontrol ediyordu. Ancak İmparator ve hükûmeti her zaman modern anlamda para politikalarının yönetme yeteneğine sahip değildi.^[54]

312 yılında Konstantin tarafından Bizans para sisteminin oluşturulmasından itibaren, dayanağı altın solidus olmuştur, madeni paranın sahip olduğu nominal değer, Codex Theodosianus'ta görüldüğü üzere, yapımında kullanılan değere eşit olmuştur.^[55] Solidus, saklama ve transfer anlamında yüksek değerli ve dengeli olmuştur^[56] III. Valentinianus'ın Novel 16'sı "doğru ağırlıkta altın bir solidus'u red eden ya da azaltmaya" teşebbüs eden her hangi kimseyi ölümle cezalandırıyordu.^[57] Madeni paranın ağırlık ve ayarına bir başka unsur katılır: diğer ikisini garanti eden mührün güvenirliği.^[58] "Gerçek"-değer taşıyan altın madeni para, biraz fazla değer taşıyan gümüş madeni paranın yanında, para sistemin ikinci belirgin özelliğini oluşturan ayrıca güvene dayalı yapının bronz madeni parası da mevcuttu.^[58] 10. yüzyılın sonunda ve 11. yüzyılda, bir krizin ardından para derin bir değişime maruz kaldı; farklı tarihlerde ve farklı yaklaşımlara bağlı olarak nominal değer, tüm metalleri etkiledi.^[59] I. Aleksios yüksek ayarlı altın bir madeni para, İperpiron, tedavüle koyarak yaptığı reform ile bu krize bir son verdi, bu yeni sistem yaklaşık iki yüzyıl ayakta kalacaktı.^[60]

1304 yılında, Venedik dükasından esinlenen saf gümüş madeni para basilikon tedavüle girmesi Komninos yapılarının batı modellerinin etkisi altında bırakıldığının işaretidir. 1367'de başlayan sistem, son İperpiron ince metalinin ağırlığının iki katı kadar ağır bir gümüş olan Stavraton etrafında yapıldı.^[62] 12. yüzyılın sonu, özellikle de 1204'ten itibaren, imparatorluğun siyasi parçalanması "ulusal", (örneğin, 1222'de Trabzon'da, 1218'de Bulgaristan'da ve 1228'de Sırbistan'da) sömürgeci veya feodal Para sistemlerinin yaratılmasına neden olmuştur. Venedik paraları kısa süre sonra Bizans'ta dolaşıma girdi.^[63] Bu durum, Bizans'ın 12. asrın sonuna kadar, kendi sınırları içerisinde ve ötesinde, siyasi ve ekonomik etkisinin bir ölçüsü olan topraklarda yayılmasıyla elde ettiği tekelin aksi bir durumdu.^[64]

Ticaret[değiştir | kaynağı değiştir]

İmparatorluğun ekonomik temellerinden biri ticaretti. Konstantinopolis, önemli doğu-batı ve kuzey-güney ticaret yollarının üzerindeydi. Trabzon doğu ticaretinde önemli bir limandı. Kesin rotalar savaşlar ve siyasi durumla yıllar boyunca değişiyordu. İthalat ve ihracat yüzde 10 oranında eşit olarak vergilendirilirdi.

Tahıl ve ipek imparatorluğun en önemli maddesi idi. Arapların Mısır ve Suriye'yi alması, Bizans'ın ticaretine zarar verdi ve başkentin tahıl stoğunu etkiledi. 9. ve 10. yüzyılda nüfus arttıkça tahıl talebi de arttı. Konstantinopolis'te tahıl için işleyen bir pazar vardı, fakat tamamen kendi kuralları yoktu: devlet hububatın bulunması ve fiyatların oluşmasında rol oynayabiliyordu.^[65]

İpek, devlet tarafından hem bir ödeme aracı olarak hem de diplomasi olarak kullanıldı. Ham ipek, Çin'den satın alınır ve sırmalı ya da altın işlemeli kumaş haline getirilip dünya çapında yüksek fiyatlara satılırlardı. Daha sonra, ipek böcekleri imparatorluğa kaçırıldı ve kara ipek ticareti önemini kaybetti. I. Justinianus'tan sonra ipek imalatı ve satışı imparatorlukta bir tekel haline geldi, sadece imparatorluğun fabrikalarda işlendi ve yetkili alıcılara satıldı.^[66] Ham ipek tüccarları, ipek ipeklerini Konstantinopolis'in dışından satın alabiliyorlardı, ancak ipek satan taşra tüccarlarının faaliyetlerini tehlikeye atmamak için, kendileri almak için şehir dışına çıkma yetkisine sahip değildiler.^[67]

Konstantinopolis'te ve başka yerlerde ticareti yapılan diğer emtialar çoktu: yağ, şarap, tuz, balık, et, sebze, diğer gıda ürünleri, kereste ve mum. Seramik, keten ve dokuma kumaş da ticaret öğeleriydi. İpek, parfüm ve baharat gibi lüks ürünler de önemliydi. Köle ticareti hem devlet adına hem de muhtemelen özel kişiler tarafından onaylanmıştır. Uluslararası ticaret, sadece doğu lüks ticaretinin önemli bir merkezi olan ve 12. yüzyılın sonlarına doğru olan Konstantinopolis'te değil, aynı zamanda Selanik ve Trabzon gibi bölgeler arası ve uluslararası ticaretin merkezleri olarak işlev gören diğer şehirlerde de uygulanmıştır.^[68] Tekstil, uzak ara ihracattaki en önemli kalemdi; ipekler mutlaka Mısır'a gönderiliyor ve Bulgaristan ve Batı'da da görünüyorlardı.^[69] İmparatorluk ayrıca Venedik üzerinden de ticaret yapıyordu (sonraki imparatorluğun bir parçası olduğu sürece): Tuz, ahşap, demir ve köleler ve Doğu'dan gelen lüks ürünler de değiş tokuş ediliyordu.^[66] 992 yılında II. Basileios, II. Pietro Orseolo ile yaptığı antlaşmaya göre, Konstantinopolis'te Venedik için gümrük vergisi 30 nomismata seviyesinden 17 nomismata seviyesine indirildi, karşılığında savaş durumunda Venedikliler Bizans birliklerini Güney İtalya'ya taşıyacaklardı.^[70] 11. ve 12. yüzyıllarda İtalya'nın imparatorluk ticareti, Amalfi, Venedik, Cenova ve Pisa'ya verilen antlaşma ve imtiyazlara dahil ayrıcalıklı koşullar altında gerçekleşti.

Dördüncü Haçlı Seferi ve bölgedeki ticaretteki Venedik hakimiyeti yeni koşullar yarattı. 1261 yılında Cenevizlere cömert bir gümrük ayrıcalığı verildi ve altı yıl sonra Venedikliler onların Konstantinopolis'teki ilk çeyreğini geri kazandı.^[71] Kuzeydeki iki İtalyan ticaret gücü, Bizans'taki herhangi bir noktaya ulaşmak ve tüm ekonomik bölgeyi kendi ticari çıkarlarının hizmetine sokmayı sağlayacak koşulları yarattılar.^[72]

Paleologos Hanedanı ekonomiyi yeniden canlandırmaya ve geleneksel siyasal gözetim biçimlerini ve ekonomi rehberliğini yeniden kurmaya çalıştı. Bununla birlikte, geç Bizans devletinin hem yabancı hem de yerli ekonomik güçleri tam olarak kontrol edemediği açıktı. Yavaş yavaş devlet, ticaret usulleri ve fiyat mekanizmaları üzerindeki etkisini ve değerli metallerin akışı üzerindeki kontrolünü ve bazı bilim adamlarına göre madeni para basma kontrolünü bile kaybetti. Geç dönem Bizans yetkilileri, düzenleyici bir politika izleyerek kendi özel işletmelerini sürdürmek için ellerinde bulunan devlet ayrıcalıklarını kullandılar. Özel ticari faaliyeti, dış politikadaki krizlerden ve Bizans iç erozyonundan da etkilenmiştir.^[35]

Tarım[değiştir | kaynağı değiştir]

8. yüzyıldan 14. yüzyılın başına kadar kırsal ekonomideki gelişme, zor kesinlikle yavaş, sürekliydi.^[73] Denize yakın alanlarda tahıl ürünleri, şarap ve zeytin ağaçları (Balkanlar'ın içleri ve Küçük Asya stok yapmaya odaklanıyordu) göreceli tercih ediliyordu ve Bizans ekonomisinin gelişmesinde önemli rol oynuyorlardı. Tarım işçisinin aletleri çağların değişmesine rağmen çok az değişiyordu bu da işçilik verimliliğinin düşük kalmasına neden oluyordu. Her halükarda, teknik ve aletlerin sürekliliği, bazı bilim adamlarına göre, onların çevreye başarılı uyumlarının kanıtıydı.^[74]

7 ile 12 yüzyıllar arasında, üretimin sosyal yapısı iki kutup etrafında şekillenmişti: mülk ve köy (küçük toprak sahiplerinin birliği). Köy sosyal yapısı, teşkilat yapısı şartları güvence altına almaya alınmış en iyi formuyken, mülk bu rolü bir kez daha şartları güvence altına alarak yerine getiriyordu. Mülklerde yaşayan serfler (Mülk sahibinin toprağında oturma karşılığı borçlanan) ile çoğunluğu kendi toprağına sahip ve bu yüzden devlete vergi veren köy sakinleri açık bir prensip ile ayrılıyorlardı. Bununla beraber, bütün ekicilerin tamamı mülkte yaşamıyorlardı ve tamamı bu özel durumlarından memnun değillerdi. Bazıları köle bazıları ile maaşlı çalışanlardı; maaşlı çalışanlara referanslar 7. yüzyıldan Bizans döneminin sonuna kadar kesintisiz olmuştur.^[75] Aynı şekilde, Köy sakinlerinin tamamı toprak sahibi değildi ve bazıları ise çiftçi değildi; bazı toprak sahipleri düşük dereceli aristokratik statüye sahiptiler ve diğer köylülerden daha zenginlerdi.^[76] Paroikoi tarafından tutulan sürenin kalıtsal olduğu ve bazı paroikoi'lerin sahip statüsüne kavuştuğu düşünülürse, arazi sahibi ve kiracı çiftçi (paroikos) arasındaki ayrım zayıfladı.^[77] 10. yüzyıldan itibaren, o zamandan sonra köyler tarafından tutulan geniş araziler, parasal değişimlerin daha büyük bir paya sahip olduğu talebe yönelmiş bir ekonomi olmasına rağmen, öncü rol oynamışlardır.^[78] 14. yüzyılın başlarına gelindiğinde, Makedon kırsal bölgesi, eski komünler ağını değiştiren hemen hemen kesintisiz bir ağdan oluşuyordu. 10. yüzyılda komün statüsüne sahip olduğu bilinen köyler hükümdar mülkü haline geldi ve bundan sonra bir manastıra ya da sıradan insana devredilebildiler.^[79]

6. yüzyılda nüfus yoğundu, ancak 7. ve 8. yüzyıllarda azaldı. Salgınların (örneğin, 541/542 vebası, 747'ye kadar olan tekrarları gibi) nüfus hacmi üzerindeki etkisi savaşlardan daha fazla gibi gözükmektedir. 9. yüzyıldan itibaren imparatorluğun nüfusu arttı, ancak düzensiz dağılmıştı.^[80] Büyüyen bir nüfus, toprak işlemek için alanlarda artış anlamına gelebilir. Daha büyük bir nüfusun otomatik etkisi, çok fazla ya da hiç üretim yapmayan artan sayıda kişinin talebi ile güçlendi. Nitekim ekim yapılan alanların neredeyse ikiye katlanması gerektiği ve ekinlerin genişlemesinin, otlak araziler ile yer değiştirdiği ve ormanlık alanları geri ittiği tahmin edilmektedir.^[81]

1071 Malazgirt Meydan Muharebesi'nden sonra, Anadolu'nun iç bölgelerinin çoğu Türkler tarafından alınmıştı ve imparatorluğun kalan topraklarında Bizanslıların ellerinde tutmayı başardığı şehirler hakimdi.

1204 yılında imparatorluğun Haçlı seferi tarafından fethedilmesi ve daha sonraki Bizans topraklarının bölünmesi, tarım ekonomisini de, ekonomik organizasyonun ve ekonomik yaşamın diğer yönleri gibi etkiledi. Bu bölgeler, küçük Yunan ve Latin devletleri arasında bölünmüşler ve sahip oldukları bütünleşmeyi kaybetmişlerdi: Bizans devleti birleştirici bir güç olarak işlev göremiyordu ve 13. yüzyılda onun yerini alacak çok az şey vardı.^[82] 13. yüzyıl, önemli topraklardan uzaklaşma, yani daha önce ekilmemiş arazileri ekime dönüştürme eyleminin söz konusu olduğu son dönemdir. Fakat köylülüğün giderek yoksullaştırılması, belli bir toplu talebin azalmasını gerektirdi ve büyük toprak sahiplerinin ellerinde önemli miktarda fazlalıkların olması gerektiği bir kaynak yoğunluğuyla sonuçlandı.^[83]

Demografik genişleme, 14. yüzyılda sona erdi. Bu süre boyunca, paroikoi durumunun bozulması, köylerin ekonomik işlevlerinin büyük mülkiyetlerin rolünden dolayı aşınması ve Makedonya'da hızlı bir demografik bir düşüş yaşandığı modern araştırma ile sağlandı.^[84]

Aristokrasinin üst katmanları servetlerini kaybetti ve eninde sonunda daha büyük ve daha ayrıcalıklı manastırların, en azından Makedonya'da, elinde mülk yoğunluğu vardı. Manastırlar çok yönlülüğü veya yenilikçi ruhu göstermedi ve kırsal ekonomi, salgın hastalıkların etkileri tersine çevrilinceye kadar, güvenlik korundu ve iletişim yeniden kurulana kadar beklemek zorunda kaldı: yani, Balkanlar'da Osmanlılar'ın sıkı yerleşmesiyle.^[83]

GSYİH[değiştir | kaynağı değiştir]

Kişi başına GSYİH, Dünya Bankası ekonomisti Branko Milanovic tarafından, yaklaşık 1000 yılında civarında (II. Basileios döneminde) zirveye ulaşan 1990 Uluslararası Doları (enflasyon hesaba katılarak verilen daha modern tanım) biriminde $ 1071.94 ile $ 1375.65 arası tahmin etmektedir.^[85] Bu günümüz dolar karşılığı $1247 ile $1412 aralığına karşılık geliyor. O tarihlerde Bizans nüfusunun 12 ila 18 milyon arasında olduğu tahmin edilmektedir.^[86] Bu, günümüz şartlarında $15 ile $25 dolar arasında bir toplam GSYİH üretir.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Roma ekonomisi

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]