Zeno
İmparator Zeno tarafından İkinci dönem imparatorluğunda bastırılan Tremissis.
Bizans İmparatoru
Hüküm süresi	9 Şubat 474 - 9 Ocak 475
Önce gelen	II. Leo
Sonra gelen	Basiliscus
Hüküm süresi	Ağustos 476 - 9 Nisan 491
Önce gelen	Basiliscus
Sonra gelen	I. Anastasius
Doğum	yaklaşık 425 İsauria
Ölüm	9 Nisan 491 Konstantinopolis
Eş(ler)i	Ariadne
Çocuk(lar)ı	II. Leo, Hilaria
Tam adı Dominus Noster Flavius Zeno Perpetuus Augustus
Hanedan	Leo Hanedanı

Flavius Zeno (Latince : Dominus Noster Flavius Zeno Perpetuus Augustus)(y. 425- 9 Nisan 491) iki defa tahta geçmiş Doğu Roma İmparatorluğu İmparatorudur. İlk imparatorluk dönemi 9 Şubat 474-9 Ocak 475'te; sonraki ise Ağustos 476 - 9 Nisan 491 arasında olmuştur. Kendisi İsaurialı asıllı olup orijinal ismi Tarasicodissa veya Trascalissaeus idi. İlk Bizans imparatorları arasında ismi iyi bilinen imparatorlardan biridir. Hükümdarlığı sırasında içişleri alanında yurt içi isyanları ve dinsel uyuşmazlıklar çok önemli olmuştur; fakat bunlara rağmen dışişleri alanında büyük başarılar kazanmıştır. Doğu İmparatorluğunu dengeli tutmayı başarmakla beraber, İmparatorluk döneminde Julius Nepos ve Romulus Augustus imparatorluklarından sonra Batı Roma İmparatorluğu ortadan kalkmıştır.

Askerî meslek yılları[değiştir | kaynağı değiştir]

Zeno, İsauria'da doğmuştu ve asıl adı Tarasicodissa'dir. (İsauria (İngilizce: Isauria, Yunanca: Ισαυρία / İsauria), Vetus (Eski İsaura), İsaura Nova (Yeni İsaura), Tris-Maden ve Leontopolis (Arslanlar Kenti) isimleri Lycaonia (Konya) ya da Eski Yunanda Iconium (Konya)'nın bir kenti olarak bilinmektedir.)^[1] İsuaryalılara iki yüzyıldan beri Romalılar idaresinde ve Roma vatandaşı olarak yaşamalarına rağmen, kabilelere ayrılmış bir eski sınır bölgesi ahalisi olarak, Romalılar tarafından barbar kavim olarak görülmekte devam etmekteydi. Genç Tarasicodissa asker olmuş ve büyük bir talih eseri olarak Konstantinopolis'te imparatorluk muhafızlar arasında askerlik yapmaktaydı. Bu görevinde çok başarılı olarak tanınmıştı.

460'lı yıllar ortalarında Bizans İmparatoru I. Leo ordusunun komutanları olan Germen ve Alan asıllı paralı askerlerden gelme subay ve generallere gittikçe güvensizlik hissetmekteydi ve bir başka alternatif aramaktaydı. Bu sırada genç Tarasicodissa kendini göstermeye başladı. 466'da Tarasicodissa imparatorluğun magister militum unvanlı askerî başkomutanı olan Alan asıllı Aspar'ın oğlu Arbadur'un imparatora karşı bir komplo hazırladığını imparatora ifşa etti. 466'da, belki generallerin ehliyetsizliği, belki de ihaneti yüzünden, Vandallar üzerine sefere çıkan çok büyük bir Bizans donanması ve kara gücü büyük bir hezimete uğradı. Bu yenilgide de Tarasicodissa temayüz gösterdi. Artık Tarasicodissa Bizans ordusunun en iyi generali olarak görünmeye başladı. Ordunun Trakya'da bir seferinde Tarasicodissa Aspar tarafından organize edilen bir suikast girişiminden bir şans eseri olarak kurtuldu. Konstantinopolis'e geri döndüğünde, İmparator I. Leo'nun bir emri ile Aspar öldürüldü ve yerine magister militum askerî başkomutan unvanı Tarasicodissa'a verildi.

Tarasicodissa kendini Bizans/Romalı idarecilere, Konstantinopolis'in elit politikacılarına ve halkına kabul ettirebilmek için, 468'de imparator I. Leo'nun kızı Ariadne ile evlendikten sonra, ismini bir eski Yunan adı olan Zeno'ya çevirdi ve bu ismi hayatının sonuna kadar kullandı. Böylece Leo'nun çok güçlü barbar paralı askerlere ve özellikle Aspar'a karşı güç olarak kullandığı İsaurialılar desteği Leo hanedanı imparatorluğunun idaresinin baş direği oldu. Zeno ile Ariadne ile evliğinden bir oğulları oldu ve bu 474de büyükbabası I. Leo ölünce onun varisi olması nedeniyle II. Leo olarak tahta geçirildi.

Bu arada general olarak Zeno Doğu Roma İmparatorluk ordularına büyük başarılar kazandırdı.

469'da Vandalların kralı olan Genserik bir önceki Doğu Roma hücumlarına karşı öç almak için Balkanlarda Epir bölgesini zapt etmeye kalkışınca Vandalları yenip Balkanlardan kovmayı başardı. Zaman zaman Tuna Irmağı'ni geçip bu irmağın güneyinde bulunan Bizans arazilerine talan için hücum eden Hunlara ve Gepidler'e karşı başarılı seferler yaparak bu hücumları dururdu.

I. Leo öldüğü zaman tahta geçen torunu II. Leo'nun yaşı küçüktü. I. Leo'nun karısı Verina ve Zeno'nun karısı ve Leo'nun kızı Ariadne'nin devamlı istekleri ile Zeno 9 Şubat 474de ortak imparator olarak ilan edildi. O yıl II. Leo hastalandı ve 17 Kasım'da öldü. Böylece Zeno 17 Kasım 474de tek imparator olarak kaldı.

Birinci dönem imparatorluğu[değiştir | kaynağı değiştir]

Fakat İmparator Zeno, İsaurialı asıllı olması ve dolayısıyla bir barbar olması nedeniyle Bizanslı soylular ve Bizans halkı tarafından sevilmemekteydi. Bunun yanında Theodorik Starbo başta olmak üzere, ordunun Cermen asıllı olan kısmı I. Leo'nun ordudaki Ostrogotların gücünü azaltmak için yüksek rütbelere getirdiği İsauria asıllı subaylardan hoşnut değildiler. En son olarak Zeno kendisi gibi İsaurialı olan general Illus'u kendine düşman yapmıştı. Soylular ve ordunun İsaurialı olmayan mensupları eski imparatorun karısı Zeno'nun kayınvalidesi Verina tarafından hazırlanan bir komploya katıldılar. Bunlar başkentte Ocak 475'te imparator Zeno aleyhinde bir isyan çıkartmayı başardı. Teodorik Strabo, Illus ve Armatus tarafından desteklenen bu isyan gittikçe ciddi başarı kazanmaya başladı. Verina Zeno'yu Konstantinopolis'i terk edip kaçmasını telkin etti ve bunu Zeno'ya kabul ettirmeyi başardı. Zeno, Konstantinopolis'te yaşayan bazı İsaurialılar ve devlet hazinesi ile birlikte Antakya (Antioch)'a kaçtı.

Böylelikle Zeno'nun birinci saltanatı 2-3 ay sürmeden sona ermiş oldu. Verina'nin erkek kardeşi olan ve diğer bir isim yapmış Bizans generali olan Basiliscus 9 Ocak 475'te Hebdemon sarayında yüksek saray mensup ve memurları ve Senato tarafından Augustus/Bizans İmparatoru olarak ilan edildi.

Tahta tekrar geçme çabaları[değiştir | kaynağı değiştir]

Basilicus imparator olduktan sonra, Zeno 20 ay kendini İsauria'da bir kalede koruyarak asker toplayıp onları yetiştirme işine verdi ve bir İsaurialı kabile reisi olarak yaşamaya başladı. İmparator Basilicus, General Illus ve kardeşi Trokundus'u bir ordu ile eski imparator Zeno üzerine gönderdi ve İsauria'da yaptığı harekâtta Illus, Zeno'nun kardeşi Longinus'u esir olarak eline geçirdi. Fakat İmparator Basiliscus bu iki generale ettiği vaatleri tutmadı. Konstantinopolis'ta ise halk, vergileri artıran, memurlukları satan, yahut kayırdığı kişileri bu memurluklara geçiren ve Monofizitleri ve onların doktrinlerini savunan imparatordan büyük hoşnutsuzluk duymaya başladı. Bu haberleri alan Illus taraf değiştirerek Zeno'ya destek verdi ve onun imparatorluğu geri alma için yaptığı askerî çabalarına yardım sağladı.

476 yazında Zeno, yeni hazırladığı bir ordu ile, Konstantinopolis üzerine yürümeye başladı. İmparator Basilicus, yeğeni Harmatius komutasında bir orduyu Zeno'ya karşı gönderdi. Bu genç acayip hareketleri ve giyinişi ile çok gösterişçi birisi olarak tanınmaktaydı. İmparator'un karısı ve yengesi olan Zenonis ile bir aşk hayatı yaşadığı söylenmekte idi. Magister militia rütbesi ile atandığı gün Aşil elbiselerini giyip Homer'in o mitik karakterinin rolünü oynayarak Hipadrom'da kendini göstermişti. Zeno ve taraf değiştirmiş olan Illus, Harmatius'la müzakere etmek istediklerini bildirdiler. Bu müzakerelerde, eğer taraf değiştirirse kendine hayat boyunca magister militum ve oğlu Basiliscus'u da Sezar unvanı verilebileceğini açıklandı ve genç Harmatius da bunu kabul edip ordusunu Zeno emrine verdi. Diğer taraftan Konstantinopolis'te bulunan ordu parçaları ise Strabo emri altında Trakya'da Zeno taraftarı olan Gotlar üzerine yürümek için başkentten ayrıldı. Böylece Zeno Temmuz 477'de Konstantinopolis kapılarına geldiğinde karşı duracak kimse bulunmamakta ve şehir halkı lehinde bulunmaktaydı. Senato, şehir kapılarının eski imparator İsaurialı Zeno'ya açmasını emretti ve Zeno hiçbir direniş görmeden yeniden imparator oldu.

Eski imparator Basiliscus önce yine Aya Sofya'ya sığındı. Sonra kendisine yanındakilerin kanı akıtılmayacağı sözü alınca teslim oldu. Gönderildiği sürgünde bir kalede eski bir su sarnıcına kapatılıp hapsedildi ve hiç kan akıtmadan orada açlıktan ve soğuktan öldü.

İkinci dönem imparatorluğu[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğu Roma İmparatorluğu'nu tekrar eline geçiren Zeno'yu çok önemli bir karar beklemekteydi. İmparatorluğa tekrar geçişinden hemen iki ay sonra Batı Roma İmparatoru olan küçük Romulus Augustus, barbar Heruli kabilesi Reisi olan Odoacer tarafından imparatorluktan indirildi. Fakat Odoekar kendini Batı Roma İmparatoru olarak Doğu Roma'ya bağlı hissetmiyordu. Odoacer, Konstantinopolis'e kendine bağlı olan bir Senato üyelerinden oluşan bir heyet göndererek batıda bulunan Batı Roma İmparatorluğu sembollerinin tümünü Konstantinopolis'e Zeno'ya iade etti. Bu heyet Odoacer ağzından artık Batı Roma için kendine yeni Batı Roma İmparatoru gerekmediği, Roma İmparatorluğu'nun tek Konstantinopolis merkezli olup oradaki imparatorun tek Roma İmparatoru olduğunu ifade ettiler. Odoacer, cesareti ve zekası dolayısıyla tek Roma İmparatorluğu'nun Batı'daki arazilerini koruyup idare edebileceğini de bildirdi. Zeno önce Batı'daki Senato'nun Batı Roma İmparatoru'nun tahttan indirme yetkisi olamadığını ve bu nedenle daha önce Batı Senatosu kararıyla Batı İmparatorluğu tahtından atılan Julius Nepos'un tekrar tahta çıkarması gerektiğini bildirdi. Fakat Odoaker'in kendinin tek imparatorluğun tek idarecisi olma teklifinden hoşlanarak Roma İmparatorluğunu kâğıt üzerinde tekrar birleştirdi ve Odoaker'a Partisiyen unvanı vererek onu İtalyan eyaletlerinin tüm idarecisi tayin atti. Bundan sonra Zeno bir müddet Batı'nın idaresine fiilen karışmaz oldu. Fakat Odoacer kendi için Kral unvanı kullanmaya başlayınca bu hukuki sorun için başka hukuki çözüm çareleri aramaya koyuldu.

Aynı zamanda Zeno, eski bir Doğu Roma'nın eyaleti olan, Kartaca ve civarına yerleşerek orayı ellerine alıp orada Vandal Krallığı kuran Genserik'e bir elçi heyeti gönderip onunla bir devamlı barış için müzakerelere başladı. Vandallar ellerindeki deniz filoları ile Doğu İmparatorluğu kıyılarına ve denizdeki Bizans ticaret gemilerine devamlı korsan hücumları düzenlemekteydiler. Müzakereler sonunda bir barış anlaşması imzalanabildi. Buna göre Doğu Roma İmparatoru Zeno Vandal Krallığını bir bağımsız devlet ve Genserik'i de bu devletin kıralı olarak kabul etti. Vandallar doğuya yaptıkları deniz hücumlarını durdurmayı garanti ettiler. O zamanki (Ortodoks-Katolik ayrımının daha ortaya çıkamadığı için) birleşik olan Hristiyan Kilisesi tarafından aforoz edilmiş Aryanizm mezhebinde olan Vandallar ülkelerinde bulunan ve o zamanki Katolik Hristiyanlar için din serbestlik sağladı. Doğu Roma ile Vandallar arasında yapılan bu barış anlaşması 50 yıl yürürlükte kaldı.

472'den beri Ostrogot kavminin iki lideri olan Teodemir'in oğulları Büyük Teoderik ile Teoderik Strabo Doğu Roma için devamlı büyük tehlike arz ediyordu. Zeno uyguladığı siyaset ve diplomasi ile bu iki lideri bazen birbirlerine düşürmeye başarmıştı. Ama bu iki Ostrogot lideri de Doğu Roma içindeki imparatorluk taht kavgalarından faydalanıp Ostrogotlar lehine faydalar sağlamayı başarmışlardı. Bu iki lidere yüksek yıllık tazminat sağlamak ve her ikisine de yüksek Doğu Roma unvanları vermek suretiyle Zeno Ostrogotların Konstantinopolis üzerine yürümelerini engel oldu.

478'de Zeno aleyhine bir başka büyük komployu da elimine edip iktidarda kalmayı başardı. Bu komploya başlıca neden Zeno'nun kayin annesi olan Verina'nin erkek kardeşi olan Basiliscus ile Illus'un arasını açılmasıydı. Bu ciddi anlaşmazlığı öğrenen Verina Illus'u bir suikast ile öldürmek için bir komplo plan hazırladı. Bu komployu Verina'nin damadı Marcianus ile Ostrogot lideri olan Teoderik Strabo tarafından Zeno'ya bir askerî darbe olarak uygulanacaktı. Fakat Illus yine Zeno'ya sadık olduğunu gösterdi ve bu askerî darbeyi bastırdı. Bir başka büyük tehlike de 484'te Zeno ile Illus'un aralarının çok açılması nedeniyle ortya çıktı. Bu tarihte imparatorluğun doğusunda Illus'u tutan İsaurialı kabileler bir iç isyan başlattılar; ama imparator Zeno bu iç isyanı kanlı bir şekilde bastırmayı başardı.

481'de Ostrogot lideri Teoderik Strabo öldü ve onun yerine bütün Ostrogot kavmine kral olarak kardeşi Teoderik seçildi. Teoderik küçükken Doğu Roma'ya rehin olarak Konstantinopolis'e gönderilmiş; I. Leo'nun imparatorluk döneminde Bizans sarayında çok iyi bir Bizans eğitimi almış ve tam bir Bizans soylusu gibi olmuş idi. Fakat kendi kavimi başına kral olduğu zaman, kavmine oturacak ve gelişecek bir arazi ve ülke araması nedeniyle Balkan yarımadasında Doğu Roma için çok büyük tehlike kaynağı olmaya başlamıştı. 487'de Zeno bu tehlikeyi önlemek için bir tedbir buldu. Teoderik'i Ostrogotları İtalya'ya göç edip kavminin İtalya'da yerleşmesine ve orada yerleşmiş yine bir başka barbar Germen Heruli kavimi lideri olan ve Batı Roma İmparatorluğu'nun idaresini eline geçirmiş olan Odoacer ile savaşıp yeni bir Ostrogot krallığı kurmaya ikna etti.

Zeno ilk on yıllık saltanatından sonra hem bedensel ve hem de ruhsal gücünü zayıfladığını hissetti; varisini seçme sorunu ile ilgilenmeye başladı. Karısı Ariadne ile tek bir oğlu olmuştu ve yine Zeno adını taşıyan bu oğlu gençken fena arkadaşlar ve huylar edinmiş ve bir zührevi hastalıktan gençken ölmüştü. Böylece Zeno'nun varisi pek iyi karakteri olmayan kardeşi Longinus oldu. Longinus rakibi olan Illus'un elimine edilmesinden sonra siyasette ilerlemiş, 490da ikinci defa Roma Konsülü rütbesini taşımış ve devletin idaresini fiilen eline almıştı. Fakat imparator Zeno inandığı ünlü bir kahine danışmış ve varisinin "silenterius unvanını taşıyan bir kişi" olacağını öğrenmişti. Bu 30 kişiye sınırlı yüksek görev sahiplerinden en ünlüsü Pelagius adlı bir soylu idi. Bu kehanete inanan Zeno Pelagius'u tutuklattı; mülküne el koydu ve sonra onu boğdurttu. Zaten halk tarafından beğenilmeyen Zeno bundan sonra daha da nefret edilmeye başlandı.^[2]

Zeno, 17 yıl 2 ay süren bir imparatorluktan sonra, bir sara nöbeti sırasında 9 Nisan 491'de öldü. Ariadne bunu halka ilan ettiği zaman onu halk "İmparatorluğu bir Romalı'ya ver." bağırtıları ile karşıladı. Bununla İsaurialıları ve ortodoks Hristiyanlıktan değişik inançları olanları istemedikleri açıkça belirttiler. Bunun üzerine kardeşi Zeno gibi İsauria asıllı Longinus'un imparatorluğu eline geçirme imkânı kalmadı. Karısı Ariadne imparatorluk sarayında yüksek Silentiarius unvanlı saray memuru Anastasius'u yeni kocası olarak seçerek onun imparatorluk tahtına geçmesini sağladı. Böylece kehanet doğrulanmış oldu.

Yaygın bir efsaneye göre ölüp gömülmesinden üç gün sonra mezarından sesler geldiği duyulmuş ve bundan diri olarak gömülmüş olduğu anlaşılmıştı. Fakat Zeno herkes için o kadar sevilmemiş bir hükümdardı ki hiç kimse mezarını açıp onu kurtarmaya çalışmamıştı.

Değerlendirme[değiştir | kaynağı değiştir]

Zeno gevşek ve uyuşuk olarak Doğu Roma'nın gelişmesine pek bir şey katmayan bir imparator olarak tanımlanmaktaydı. Fakat Zeno'nun imparatorluk zamanında eyaletlerin kaynaklarında büyük gelişmeler olduğu son araştırmalarda ortaya çıkarılmıştır. Örneğin, Roma İmparatorluk idaresinin Mısır eyaletinden merkez hazineye gelen vergi geliri Zeno'nun saltanatının başında 25 kg kadar altın iken imparatorluğunun sonunda bu yaklaşık 225 kg a çıkmıştır.^[3] Böylece Zeno'nun imparatorluğun kaynaklarını zorlamadan ülkesini geliştirerek ölümünde imparatorluğu fark edilebilir şekilde daha güçlü bıraktığını iddia etmek mümkün olmaktadır.

Onun döneminde Hristiyan kilisesi tarihinde monofizit uyuşmazlığını çözümlemek için uygun bir plan ortaya atılmıştır. Zamanının tüm Doğu Ortodoks Hristiyan Piskoposların imzasını taşıyan Hemoticon (birlik için talimat) adını taşıyan belge Hristiyanlık için çok önemlidir. Monofizitleri koruyan bu politika sonrasında Zeno 489 yılında Edessa Okulu'nun kapatılmasını ve tüm Nasturilerin topraklarından çıkarılması emrini vermiş ve böylece Nasturi öğretisini Edessa’dan silmiştir.^[4]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel

Genel

Birincil kaynaklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Zeno'nun hükümdarlığının olayları oldukça belirsizdir; hükümdarlığı sadece bir sürekli anlatımda korunmuştur, Evagrius Scholasticus'un Historia Ecclesiastica (Chapter 3) çalışması. Diğer kaynaklar:

• Life of Daniel the Stylite
• Suda
• Kedrenos, A concise history of the world
• Malchus, Bizantiaka
• İoannis Malalas, Chronographia
• Kayseryalı Prokopius, De Aedificiis
• Günah Çıkartıcı Theofanis, Chronicle
• İoannis Zonaras, Epitome Historiarum

İkincil kaynaklar[değiştir | kaynağı değiştir]

İmparator Zeno'nun din siyaseti üzerine akademik çalışma için, bakınız:

• Ayteş Canevello, S. - Özyıldırım, M., "Constantinopolis Tahtında Isaurialı Bir İmparator: Zeno", Lucerna Klasik Filoloji Yazıları (Yay. Haz. Erendiz Özbayoğlu), TB Yay., Istanbul 2009.
• Rafał Kosiński, The Emperor Zeno: Religion and Politics, Volume 6 of Byzantina et slavica cracoviensia, Historia Iagellonica, 2010, 8362261188

Aspar'ın ölümüne kadar Zeno'nun hayatı üzerine son dönem akademik tartışma için, bakınız:

• Brian Croke, "Dynasty and Ethnicity: Emperor Leo and the Eclipse of Aspar", Chiron 35 (2005), 147–203.

Batı Roma İmparatorluğu'nun çökmesinden sonra Zeno'nun hükümdarlığının anlatımı için, bakınız:

• Stephen Williams and J.G. P. Friell, The Rome that did not fall: the survival of the East in the fifth century, CRC Press, 1999, 0-203-98231-2.

Zeno'nun din siyaseti:

• Ostrogorsky, George (1956). History of the Byzantine State. Oxford: Basil Blackwell. 
• Meyendorff, John (1989). Imperial unity and Christian divisions: The Church 450–680 A.D. The Church in history. 2. Crestwood, NY: St. Vladimir's Seminary Press. ISBN 978-0-88-141056-3. 14 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2019. 

Resmî unvanlar
Önce gelen: II. Leo	Bizans İmparatoru 474 - 475	Sonra gelen: Basiliscus
Önce gelen: Basiliscus	Bizans İmparatoru 476 - 491	Sonra gelen: I. Anastasius