Bâb-ı li tercümanı (Osmanlıca: Tercümân-ı Bâb-ı li; Yunanca: διερμηνέας της Υψηλής Πύλης, romanize: Dierminéas tis Ypsilís Pýlis; Rumence: Dragomani ai Porții Otomane), Dîvân-ı Hümâyun tercümanı (Osmanlıca: Tercümân-ı Dîvân-ı Hümâyûn), büyük tercüman ya da tercümanbaşı, Osmanlı hükûmetinin kıdemli tercümanı ve fiili dışişleri bakan yardımcısına verilen addır. Makam, 1661'de oluşturulmasından 1821'de Yunan İsyanı'nın patlak vermesine kadar büyük ölçüde Fenerli Rumlar tarafından yönetildi ve Osmanlı İmparatorluğu'ndaki gayrimüslimlerin erişmiş olduğu en yüksek kamu göreviydi.

Bâb-ı li tercümanı, resmi dairelerdeki yazışmaların tercüme ve yazımını yapmakla görevliydi.^[1] Tercümanlar, resmi kabul törenlerinde Avrupalı elçilerin padişah veya sadrazama gönderilen mektuplarını tercüme etmek, Reîsü'l-küttâbın yabancı elçilerle görüşmesinde bulunmak ve bu toplantıların yazılı raporlarını hazırlamak, yabancı ülkelere gönderilen Osmanlı sefaret heyetlerinde bulunmak, Osmanlı Devleti'nin ikili antlaşmalarında tercümanlık etmek, Avrupalı devletlere verilecek her türlü yazıyı kaleme almak gibi Osmanlı İmparatorluğu'nun uluslararası ilişkilerinden sorumlulardı. Bu yönüyle Dîvân-ı Hümâyun tercümanları, Osmanlı'nın “Avrupa'daki gözü” olmuşlardır. Özetle diplomatik işlerin idaresinde Reis-ül küttabdan sonra gelen en önemli görevliydi.^[2]

Bütün tercümanların imparatorlukta yaygın olarak kullanılan üç dili, (elsine-i selase) yani Arapça, Farsça ve Türkçeyi bilmesi ve birkaç yabancı dilde (genellikle Fransızca ve İtalyanca) yetkin olması gerekiyordu.^[3]

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Makamın oluşturulması[değiştir | kaynağı değiştir]

1661'de Sadrazam Köprülü Fazıl Ahmed Paşa, kendi kişisel doktoru Panayot Nikusios'u Dîvân-ı Hümâyun'a ilk tercümanbaşı olarak atadı.^[4] 1673 yılında Nikusios'un ölümünden sonra görevi, başka bir Yunan olan İskerletzâde İskender üstlendi.^[5][6] Bu tercümanlar, Bâb-ı li'nin hemen hemen tüm tercümanlarının Yunan kökenli olduğu veya Mavrokordat, Gika, Karaca veya Kalimaki gibi Fenerli Rum aile çemberinin üyeleri olarak makamın Helenleştiği bir geleneği başlattı.^[5][6] Fenerli Rumların çoğu daha önce İstanbul'daki Avrupa elçiliklerinde görev yapmıştı.^[7] Örneğin Nikusios, daha önce (ve bir süre eş zamanlı olarak) Avusturya büyükelçiliğinde tercümanlık yapıyordu.^[8]

Rum etkisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bâb-ı li tercümanları, Dîvân-ı Hümâyun'un dışişlerinden sorumlu olan Reîsü'l-küttâbın kurmaylarındandı. Çok az sayıda Osmanlı Türkü Avrupa dillerini öğrendiğinden, ilk zamanlardan itibaren bu tercümanların çoğunluğunu Hristiyan kökenliler; başlıca Avusturyalılar, Macarlar, Polonyalılar, Rumenler ve Yunanlar oluşturuyordu.^[5] Bâb-ı li tercümanlığı makamında, Rumen-Yunan Fenerli Rum aile üyeleri önemli rol oynamıştır ve makama getirilen isimlerin büyük çoğunluğu bu ailelerdendir.

Fenerli Rumların Osmanlı yönetimindeki bu yükselişi, "Büyük Rum Tercümanlar Çağı" olarak da bilinir.^[1] Rumlar, Avrupalılarla ilişkilerini sürdürüp genişletmeyi ve bilgileri sayesinde Osmanlı'da elde edilen güç ve konumlarına kalıcı bir biçim vermeyi ve kurumsallaştırmayı başarmışlardır. 1822'ye kadar 12 büyük Rum aileden 34 tercümanbaşı çıkmıştır. Karacalar biri iki kez olmak üzere altı, Suçolar beş, Moruziler biri iki kez olmak üzere beş, Mavrokordatolar dört, Gikalar dört, Kalimakiler biri iki kez olmak üzere üç, İpsilantiler iki, Rakoviță, Ralettos, Argiropulos, Aristarhi ve Nikusioslar ise birer tercüman çıkarmıştır.^[9]

Nikusios ve halefleri, kendileri, oğulları ve maiyetinin 20 üyesi için vergi muafiyeti gibi bir sürü büyük ayrıcalığı makamlarına bağlamayı başardılar; kişisel kullanımları için gönderilen ürünler için tüm gümrük ücretlerinden muafiyet, Sadrazam hariç tüm mahkemelerden muafiyet, Osmanlı memurlarıyla aynı tip kaftan giyme, kakım kürkü kullanma izni ve ata binme iznine sahiptiler. Bâb-ı li tercümanının maaşı yıllık 47.000 kuruştu.^[10] Bunlar, konumu imrenilen Fenerli Rumların makam üzerinde rekabet etmesine neden oldu.^[11] Bâb-ı li tercümanlarının sorumlulukları normal bir tercümanın sorumluluklarının ötesine geçmişti ve daha ziyade dışişlerinin günlük işlerinden sorumlu hale geldiler. Bu itibarla makam, Osmanlı İmparatorluğu'nda gayrimüslimlerin erişebildiği en yüksek kamu görevi haline geldi.^[12]

Görevin başarısı, 1701'de Bâb-ı li tercümanınınkine benzer tersane tercümanı makamını oluşturdu.^[10][13][14] Tersane tercümanlığı, genellikle Bâb-ı li tercümanı makamına bir basamak taşı olarak hizmet etti. Osmanlı ordusu ve Mora Eyaleti için de küçük tercümanlar vardı, ancak bu pozisyonlar asla aynı şekilde resmileştirilmedi.^[3] 1711'den itibaren, birçok eski tersane tercümanı, Eflak ve Boğdan'ın prenslik (voyvoda veya hospodar) pozisyonlarını üstlendi.^[15][16]

Makamın kaldırılması[değiştir | kaynağı değiştir]

Fenerliler bu ayrıcalıklı konumu 1821'de Yunan Devrimi'nin patlak vermesine kadar ellerinde tuttular. O zamanki Bâb-ı li tercümanı Konstantin Moruzi'den, Rum beylerine isyandan vazgeçmeleri hususunda yazı yazması istendi. Ancak Moruzi bu isteğe uymadı ve tam tersine, ayaklanmayı özendirdiği ve isyancılarla işbirliği yaptığı gerekçesiyle Nisan 1821'de idam edildi. Yerine, Fenerli Rum olmayan ve daha güvenilir kabul edilen İstavraki Aristarhi, Yahya Naci Efendi denetimi altında göreve getirildi.^[17] Ancak Aristarhi de Rumlarla işbirliği yaptığı gerekçesiyle 1822'de görevden alındı ve sürgün edildi.^[18] Bundan sonra tercümanlık görevine hiçbir Rum atanmadı. Daha sonra bu makamın yerini, başlangıçta İshak Efendi gibi mühtediler, kısa süre sonra yabancı dilleri akıcı Müslüman Türklerden oluşan lonca benzeri Tercüme Odası aldı.^[19]

Bâb-ı li tercümanları listesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Aşağıdaki tablo, Bâb-ı li tercümanlarını tarihe göre sıralanmış olarak listeler. Bazı yıllarda birden fazla tercüman görev yapmıştır.

#	Portre	Tercüman	Göreve gelişi	Görevden ayrılması	Görev süresi	Notlar
1	–	Panayot Nikusios	1661	1673	y. 12 yıl	Köprülü Fazıl Ahmed Paşa tarafından ilk tercüman başı olarak atanmıştır. Daha öncesinde Alman büyükelçiliği yapmıştır.[4]
2		İskerletzâde İskender	1673	1709	y. 36 yıl	Sarayda İskerletzâde İskender adıyla da tanınmıştır. Karlofça Antlaşması'nın müzakerelerinde büyük rol oynamıştır.[20]
3		Nikolaye Mavrokordato	1689	1709	y. 20 yıl	Daha sonra Boğdan Prensi (1711–1715)[20] ve Eflak Prensi (1715–1716 ve 1719–1730)[9]
4		Yenaki Mavrokordato	1709	1717	y. 8 yıl	Daha sonra Boğdan Prensi (1711) ve Eflak Prensi (1716–1719)[9]
5		II. Ligor Gika	1717	1727	y. 10 yıl	Daha sonra Boğdan Prensi (1726–1733, 1735–1739, 1739–1741 ve 1747–1748) ve Eflak Prensi (1733–1735 ve 1748–1752)[9]
6	–	Aleksandru Matei Gika	1727	1740	y. 13 yıl	1. dönem.[21]
7		Yanaki Teodor Kalimaki	1741	1750	y. 9 yıl	1. dönem.[21]
8		Matei Gika	1751	1752	y. 1 yıl	Daha sonra Eflak Prensi (1752–1753) ve Boğdan Prensi (1753–1756)
9		Yanaki Teodor Kalimaki	1752	1758	y. 7 yıl	2. dönem. Daha sonra Boğdan Prensi (1758–1761)[21]
10		III. Ligor Gika	1758	1764	y. 8 yıl	Daha sonra Boğdan Prensi (1764–1767 ve 1774–1782) ve Eflak Prensi (1768–1769)[21]
11	–	Yorgi Karaca	1764	1765	y. 1 yıl	–
12	–	İskerlet Karaca	1765	1768	y. 3 yıl	1. dönem.[21]
13	–	Nikolas Suço	1768	1769	y. 1 yıl	–
14		Mihal Rakoviça	1769	1770	y. 1 yıl	Daha sonra Boğdan Prensi (1703–1705, 1707–1709 ve 1716–1726) ve Eflak Prensi (1730–1731 ve 1741–1744)
15	–	İskerlet Karaca	1770	1774	y. 4 yıl	2. dönem.[21]
16		Aleksandros İpsilantis	1774	1774	y. 1 yıldan az	Daha sonra Eflak Prensi (1774–1782, 1796–1797) ve Boğdan Prensi (1786–1788)[21]
17		Konstantin Moruzi	1774	1777	y. 3 yıl	Daha önce Tersane tercümanı (1764–1765).[21] Daha sonra Boğdan Prensi (1777–1782)
18	–	Nikolas Karaca	1777	1782	y. 5 yıl	Daha sonra Eflak Prensi (1782–1783)[21]
19		Drakozade Mihal Suço	1782	1783	y. 1 yıl	Daha sonra Eflak Prensi (1783–1786, 1791–1793 ve 1801–1802) ve Boğdan Prensi (1793–1795)[21]
20		Aleksandros Mavrokordatos Firaris	1782	1783	y. 1 yıl	Daha sonra Boğdan Prensi (1785–1786)[21]
21		Aleksandru Kalimaki	1785	1788	y. 3 yıl	1. dönem.[21]
22	–	Manuel Karaca	1788	1790	y. 2 yıl	–
23		Aleksandır Morozi	1790	1792	y. 2 yıl	Daha sonra Boğdan Prensi (1792, 1802–1806 ve 1806–1807) ve Eflak Prensi (1793–1796 ve 1799–1801).[21]
24	–	Corc Moruzi	1792	1794	y. 2 yıl	1. dönem.[21]
25		Aleksandru Kalimaki	1794	1795	y. 1 yıl	2. dönem. Daha sonra Boğdan Prensi (1795–1799)[21]
26	–	Corc Moruzi	1795	1796	y. 1 yıl	2. dönem.[21]
27		Konstantin İpsilantis	1796	1799	y. 3 yıl	Daha sonra Boğdan Prensi (1799–1801) ve Eflak Prensi(1802–1806).[21]
28		Drakozade Aleko Bey	1799	1801	y. 2 yıl	Daha önce Tersane tercümanı (1797–1799). Daha sonra Boğdan Prensi (1801–1802) ve Eflak Prensi (1819–1821).[21]
29		İskerlet Kalimaki	1801	1806	y. 5 yıl	Daha sonra Boğdan Prensi (1806, 1812–1819).[21]
30	–	Aleksandros Suço	1802	1807	y. 5 yıl	1807 yılında Padişah'ın emriyle idam edildi.
31		Aleksander Hançerli	1806	1807	y. 1 yıl	Daha sonra Boğdan Prensi (1807).[21]
32		Yoan Karaca	1807	1808	y. 1 yıl	1. dönem.[21]
33	–	Yanaki N. Karaca	1808	1808	y. 1 yıldan az	Daha önce Tersane tercümanı (1799–1800).[21]
34	–	Dimitraşko Morozbeyzade	1808	1812	y. 4 yıl	1812 yılında Rusya ile savaşı sona erdiren müzakerelerde Ruslarla işbirliği yaptığından şüphelenildi ve daha sonra Topkapı Sarayı'nda idam edildi.[22]
35	–	Panayot Moruzi	1809	1812	y. 3 yıl	Daha önce Tersane tercümanı (1803–1806).[21]
36		Yoan Karaca	1812	1812	y. 1 yıldan az	2. dönem. Daha sonra Eflak Prensi (1812–1819).[21]
37	–	Yakovos Argiropulos	1812	1817	y. 5 yıl	Daha önce Tersane tercümanı (1809)[23]
38		Mihal Suço	1817	1819	y. 2 yıl	Daha sonra Boğdan prensi (1819–1821)[23]
39	–	Konstantin Moruzi	1821	1821	y. 1 yıldan az	Yunan İsyanı'nda isyancılarla işbirliği yaptığı açığa çıktı ve görev yaptığı sırada idam edildi.[24]
40	–	İstavraki Aristarhi	1821	1822	y. 1 yıl	Yunan İsyanı sırasında Rumlarla işbirliği yaptığı gerekçesiyle görevden alındı ve sürgün edildi.[5][18]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel

Genel

• Bosworth, C. E. (2012). Tard̲j̲umān. ss. 236-238. ISBN 9789004161214. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2022. 
• Eliot, Charles (1900). Turkey in Europe. Londra: Edward Arnold. 
• Patrinelis, C. G. (2001). "The Phanariots Before 1821". Balkan Studies. 42 (2): 177-198. ISSN 2241-1674. 16 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2021. 
• Philliou, Christine M. (2011). Biography of an Empire: Governing Ottomans in an Age of Revolution. Berkeley, Los Angeles and London: University of California Press. ISBN 978-0-520-26633-9. 31 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ekim 2022. 
• Strauss, Johann (1995). "The Millets and the Ottoman Language: The Contribution of Ottoman Greeks to Ottoman Letters (19th-20th Centuries)". Die Welt des Islams. 35 (2): 189-249. doi:10.1163/1570060952597860. 
• Vakalopoulos, Apostolos E. (1973). Ιστορία του νέου ελληνισμού, Τόμος Δ′: Τουρκοκρατία 1669–1812 [Modern Helenizm Tarihi, Cilt IV: Türk egemenliği 1669-1812] (Yunanca). Selanik: Emm. Sfakianakis & Sons. 18 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ekim 2022. 
• Hart, Patrick (2020). Henrietta Liston's Travels: The Turkish Journals, 1812 - 1820. Edinburgh University Press. ss. 140-141. ISBN 1474467350. 18 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ekim 2022. 
• Lewis, Bernard (2001). The Muslim Discovery of Europe. New York: W.W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-32165-4. 
• Yılmazer, Ziya (2008). Şanizade Tarihi. Çamlıca Basım Yayın. ss. 21,22. ISBN 9789944905626. 18 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2021.