Jeltoksan Olayları (Kazakça: Желтоқсан көтерілісі; Jeltoqsan köterilisi); Sovyetler Birliği Komünist Partisi Genel Sekreteri Mihail Gorbaçov'un, Kazakistan Komünist Partisi Birinci Sekreteri, Kazak kökenli Dinmuhammet Kunayev'i azlederek yerine Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'nden Genadi Kolbin'in ataması üzerine Aralık 1986'da (Jeltoksan, Kazakça "aralık" ayı anlamına gelmektedir.) Kazakistan'ın başkenti Almatı'da patlak veren olaylar.^[1][2] Bazı kaynaklar Kolbin'in Rus kökenli olduğunu söylemekte, bazıları ise Çuvaş kökenli olduğunu iddia etmektedir.

16 Aralık tarihinde başlayan olaylar, 19 Aralık tarihinde sona erdi. Protesto amacıyla 17 Aralık'ta toplanan öğrencilere halktan da binlerce kişi katıldı. Kitle, Kazakistan Komünist Partisinin de bulunduğu Brejnev Meydanı'na doğru yürüyüşe geçti. Nihayetinde yerel kuvvetlerle birlikte OMON güçleri şehre girdi.^[3] Şiddet olayları tüm şehre yayılmıştı.^{[2][3][4][5][6]} Ertesi gün protestolar Çimkent, Taldıkorgan ve Karağandı şehirlerine de sıçradı.

Olaylar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kazak kökenli Dinmuhamet Kunayev'in 1964 yılından beri sürdürdüğü görevinden azledilerek Kazakistan Komünist Partisi Birinci Sekreterliği görevine başka bir cumhuriyetten Genadi Kolbin'in atanması, 17 Aralık sabahı barışçıl öğrenci gösterileri olarak başlayan protestoların ana sebebiydi.^[7]

Gorbaçov anılarında, Sovyetler Birliği Komünist Partisi 27. Kongresinden sonra Kunayev ile buluştuğunu, buluşmada Kuneyev'in istifasının konuşulduğunu; Kunayev'in, Nursultan Nazarbayev'in parti içindeki yükselişinin önüne geçmek için Rus kökenli birinin yerine atanmasını talep ettiğini yazmaktadır.^[7] Kunayev ise kendi hatıratında, yerine gelecek kişi hakkında bir yorum yapılmadığını, Gorbaçov'un konu hakkında sadece "İyi bir yoldaş gönderilecek." dediğini ifade etmektedir.^[8]

Gösteriler, 200-300 kadar öğrencinin Brejnev Meydanı'nda, Parti binası önünde toplanmasıyla başladı. Katlıımlarla kısa sürede 1.000-5.000 arası sayıya ulaşan kalabalık, Komünist Partisi merkez binasına girerek binayı ele geçirdi. Daha sonra şehir hapishanesini de ele geçirerek birçok mahkûmu serbest bıraktı. Resmî haber ajansı TASS olayları şu sözlerle duyuruyordu.

"Milliyetçi unsurlarca kışkırtılan bir grup öğrenci, SBKP Genel Kurulunda alınan kararı bahane ederek sokakları işgal ettiler. Durumu fırsata çevirmek isteyerek kalabalığa karışan vahşi kışkırtıcılar, güvenlik güçlerini hedef alan yasa dışı eylemlere kalkıştılar. Birçok özel aracın yanı sıra bir yiyecek deposunu da ateşe veren göstericiler, yöre halkına da saldırıda bulunmuşlardır."^[9]

Meydan güvenlik güçlerince çembere alındı ve göstericilerin görüntüleri kaydedilmeye başlandı. Akşamüstüne doğru olaylar daha da şiddetlendi. Güvenlik güçlerine kalabalığı dağıtma emri verildi. Meydanda ve şehrin başka kısımlarında göstericilerle güvenlik güçleri arasındaki çatışmalar sabaha kadar devam etti. Ertesi gün olaylar neredeyse bir isyana dönüştü. Çatışmalar üçüncü günün sonuna kadar kontrol altına alınamadı.

Olayla ilgili rakamlar ve spekülasyonlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Katılımcı sayısı ile ilgili değişik iddialar bulunmaktadır. Olaylar başladığında Moskova kaynaklı haberlerde, protestocuların 200 kişi civarında olduğu söylemekteydi. Kazak yetkililer, daha sonra bu rakamı 3.000'e yükseltti.^[10]

Ancak protestocuların 30-40 bin kişi civarında olduklarını, bunların en az 5.000 kadarının tutuklandığını, yaralı sayısının ise tahmin bile edilemediğini iddia eden kaynaklar da vardı.^[11] Olaylara öncülük edenler, ülke çapında 60.000 kişinin protesto eylemlere katıldığını söylemişlerdir.^[11][12]

Kazak Devlet Üniversitesi öğretim görevlilerinden Profesör Sayın Burbaşov olayları araştırmış ve çalışmasını şu şekilde özetlemiştir: Kazakistan Komünist Partisi Merkez Komitesi verilerine göre gösterilere 11.000 kişi katılmış, olayların neticesinde bir gösterici hayatını kaybetmiş, 660'ı da gözaltına alınmıştır. Resmî bilgilere göre gözaltına alınanlar; aşırı milliyetçiler, alkolikler ve uyuşturucu müptelaları olarak tanımlanmaktadır. Daha sonra ortaya çıkan bilgiler, 30-40 bin civarında göstericinin protesto eylemelerine katıldığını göstermektedir. Burbaşov bu bilgileri verdikten sonra şunları söylemektedir: Gösterici sayısının en az 25 bin kişi olduğunu rahatlıkla söyleyebilirim. İçlerinden 5.000 kadarı tutuklanmış ve hapsedilmiştir. Ne yazık ki can kayıpları hakkında doğru bir bilgiye ulaşamadım.^[13]

Kazakistan SSC Hükûmetine göre, sadece bir gösterici ve bir güvenlik görevlisi olaylarda hayatını kaybetti. 100 kadarı da tutuklandı. Tutuklananlardan bazıları da çalışma kamplarına gönderildi.^[14]

Kongre Kütüphanesi kaynakları ise olaylar sırasında en az 200 kişinin öldüğünü (Bunların bir kısmının öldürüldüğü öne sürülmektedir.) söylemektedir. Yaralı sayısı da kimi kaynaklara göre 1.000 kişinin üzerindedir.^[2][15]

SSCB dağıldıktan sonra Yeltoksan Olayları'na katılan göstericilerin hemen tamamının cezaları affedildi. Bu kişiler Sovyet baskı rejiminin kurbanları olarak addedildiler. Olayların 20. yıl dönümü dolayısıyla, 18 Eylül 2006 tarihinde başken Almatı'da "Özgürlüğün Şafağı" adlı bir anıt törenle açıldı. Jeltoksan Olayları, Kazakistan'ın bağımsızlık mücadelesinin simgesi hâline gelmiştir.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]