Kazakistan'da internet (ccTLD: .kz) hızla büyümektedir. 2001 ve 2005 yılları arasında İnternet kullanıcılarının sayısı 200.000'den 1 milyona çıktı. Kazakistan 2007'ye kadar internet kullanım oranlarını yüzde 8.5 olarak bildirdi, 2008'de yüzde 12.4'e, 2010'da ise yüzde 34.3'e yükseldi. Kazakistanlı yetkililer, 2013 yılına kadar yaklaşık 10 milyon kullanıcıyla İnternet kullanım oranlarının yüzde 62.2 olduğunu bildirdi.^[1] Birinci kademe İSS'lerden internet trafiği satın alan uluslararası internet bağlantılarına sahip beş birinci kademe İSS ve yaklaşık 100 ikinci kademe İSS vardır. 2019 itibarıyla, Kazakistan nüfusunun %75'inden fazlasının internet erişimi var, bu Orta Asya'daki diğer tüm ülkelerden çok daha ileride bir rakam.^[2]

Erişim[değiştir | kaynağı değiştir]

Ulusal İstatistik Kurumu,^{[ne zaman?]} Kazak kullanıcılarının %73'ünün çevirmeli, %15'inin ADSL ve %6'sının ise uydu erişimiyle internete eriştiğini bildirdi. 2008'de kullanıcıların yüzde 50'den fazlası internete evden erişti. Nüfusu en az 70.000 olan şehirlerde yaşayan ailelerin %42'sinin kişisel bilgisayarı vardı. KazakhTelecom (KT), geniş bant abone tabanında 2008'de 270.000'den 456.000'e bir artış bildirdi. Bu artışlara rağmen, internet kullanımı şehir merkezlerinde yoğunlaşırken, bu merkezlerin dışında erişim çoğu Kazak'ın erişiminin ötesinde kalmaktadır.^[3]

Kazakistan'ın resmi dili, nüfusun %64'ü tarafından konuşulan Kazakçadır. %85'inin konuştuğu Rusça, uluslararası iletişimin resmi dili olarak kabul edilmektedir.^[4] İnternette kullanılan en popüler dil %94.1 ile Rusça, onu %4.5 ile takip eden Kazakça ve %1.4 ile İngilizce izliyor.^[3]

İnternet erişiminin maliyeti, ulusal ortalama maaşa göre yüksek olmaya devam etmektedir (2008'de 54.500 tenge veya 363 Amerikan doları). KazakhTelecom'un 128 kbit/s kapasiteli sınırsız ADSL erişimi ücreti 30 ABD dolarıydı. Ancak, telekomünikasyon sektöründe 2007 yılında devam eden serbestleşmenin bir sonucu olarak, operatörlerin ücretleri önemli ölçüde düştü. 2007 yılından bu yana, Kazakistan'daki okullarda ücretsiz çevirmeli ağ erişimi sağlanmaktadır. Bu erişim geniş bant bağlantılarını içerecek şekilde genişletilmektedir (erişim ".kz" etki alanı içindeki web siteleri ve diğer internet kaynakları ile sınırlandırılmış olsa da).^[3]

Servis sağlayıcıları[değiştir | kaynağı değiştir]

KazakhTelecom, Kazakistan'ın büyük şehirlerini birbirine bağlayan ulusal veri aktarım ağının operatörüdür. Toplam 957 Mbit/s bant genişliğine ve 10 Gbit/s'ye kadar ayrı yerel segmentlerde taşıma kapasitesine sahiptir. KazakhTelecom 2005 yılında yaklaşık 2.5 milyon sabit hat abonesine sahipti ve ülke sabit hat pazarının yaklaşık %90'ını oluşturuyordu. Şu anda ülkenin önde gelen mobil operatörü GSM Kazakistan'ın %49'unu ve başka bir hücresel operatör olan Altel'in %50'sini kontrol ediyor. 2015 yılında, Kazakistan'da geniş bant internet hızının ortalama 18.41 Mbit/sn olduğu tahmin edilmiştir.^{[kaynak belirtilmeli]}

2004'te telekomünikasyon pazarının serbestleştirilmesi, beş lisanslı operatör arasındaki rekabeti artırdı: KazakhTelecom (eski devlet tekeli, şimdi %51 devlet katılımıyla), Transtelekom, Kaztranscom, Arna (DUCAT) ve Astel. Uluslararası internet bağlantılarına ve kendi altyapılarına sahip birinci kademe İSS'ler ise KazakhTelecom, Nursat, Transtelecom, Kaztranscom, Arna, Astel ve TNS Plus'tır.

Birinci kademe İSS'lerden internet trafiği satın alan yaklaşık 100 ikinci kademe İSS vardır:

• Kcell (3G)
• INTELSOFT (kablolu)
• AlmaTV (kablolu)
• Beeline (3G, kablolu)
• DigitalTV (WiMAX)
• Nursat
• Sekatel
• SputTV (uydu)
• 2Day Telecom (çevirmeli)

Uzun mesafeli ve uluslararası hizmetler sunan sabit hat operatörlerinin yabancı mülkiyeti üzerinde kısıtlamalar olduğu için piyasa serbestleştirmesi tam olarak gerçekleştirilmemiştir. Ayrıca, KazakhTelecom telekomünikasyon pazarındaki hakimiyetini korumaktadır ve bu da diğer operatörlerin rekabet etmesini zorlaştırmaktadır.^[3]

KazakhTelecom, sabit hat pazarındaki hakimiyetini sürdürmek için 11 Mart 2009'da interaktif bir IP TV hizmeti de başlattı. Diğer önde gelen birinci kademe İSS'ler Nursat ve Astel, karasal ve uydu tabanlı altyapıyı işletiyor. Ülkede beş mobil operatör bulunmaktadır. Üç operatör GSM hizmetleri, diğer ikisi ise CDMA hizmeti sunmaktadır. Kazakistan hükûmeti, nüfusun %60'ının mobil hizmetleri kullandığını tahmin ediyor.^[3]

En büyük İSS'lerden biri olan Arna (DUCAT), KazakhTelecom'u rekabetin teşvik edilmesi ve tekelci faaliyetlerin sınırlandırılmasıyla ilgili bir yasayı çiğnemekle suçladı. Arna, KazakhTelecom'un rakip şirketler tarafından sunulan hizmetleri kullanan müşterilerin telekomünikasyonunu izleyen ve bunlara müdahale eden sertifikasız sistemler kullandığını iddia etti. Kazakistan hükûmeti üzerine yapılan bir araştırma, bu tür sistemlerin gerçekten var olduğunu ve KazakhTelecom tarafından kullanıldığını ortaya çıkardı, ancak KazakhTelecom'un rakip faaliyetlerine kasıtlı olarak müdahale ettiğini kanıtlayacak hiçbir kanıt bulunamadı.^[3]

Yasal ve düzenleyici çerçeveler[değiştir | kaynağı değiştir]

Kazak hükûmeti internete belirsiz ve zaman zaman çelişkili bir yaklaşım sergiledi. Kazakistan'ın 2030 için uzun vadeli kalkınma stratejisi, hükûmetin modern bir ulusal bilgi altyapısı oluşturma konusundaki güçlü taahhüdünü göstermektedir. Hükûmet, 2005-2007 programının bir parçası olarak e-devlet geliştirme planlarını açıklamıştı. 2008'den beri, hükûmet yetkilileri kendi kişisel bloglarını oluşturmaya teşvik ediliyor. Aynı zamanda hükûmet, ülkedeki telekomünikasyon ve internet trafiğinin gözetimini sağlayan çok düzeyli bir bilgi güvenliği politikası izliyor.^[3]

Ulaştırma ve İletişim Bakanlığı (MTC), telekomünikasyon pazarında ana politika belirleyici ve düzenleyici konumdadır. Bilişim alanında merkezi bir yürütme organı olan Bilişim ve İletişim Ajansı (AIC), telekomünikasyon ve bilgi teknolojisi geliştirme endüstrilerinde devlet politikasını uygulamaya, bu sektörlerde kontrol uygulamaya ve her tür telekomünikasyon hizmetine lisans verme yetkisine sahiptir. Başkanın başkanlık ettiği bir organ olan Güvenlik Konseyi (SC), kararları hazırlamaktan ve savunma ve ulusal güvenlik konularında cumhurbaşkanına yardım sağlamaktan sorumludur. SC ayrıca her altı ayda bir dağıtımı engellenmesi veya yasaklanması gereken web sitelerinin bir listesini hazırlar. 2005 SC kararı, önemli ulusal güvenlik kurumlarının (Acil Durumlar, İçişleri, Savunma Bakanlıkları ve Ulusal Güvenlik Kurulu) internete bağlanmasını yasa dışı hale getirdi. Ancak, bu yasağa rağmen, ONI saha araştırmacıları devlet görevlilerinin yasak Web sitelerine çevirmeli hesaplar ve anonimleştirici uygulamaları kullanarak eriştiğine dair kanıt buldu.^[3]

Kazakistan'daki güvenlik sistemi karmaşık ve çok katmanlıdır. Departmanlar Arası Komisyon, ulusal bilgi altyapısını koordine etmek ve geliştirmekle görevlidir. Ulusal Güvenlik Komitesi (NSC) başkanlık, hükûmet ve askeri haberleşmeleri izler. Başbakanlık, devlet sırlarının korunması ve bilgi güvenliğinin sürdürülmesinden sorumlu yetkili bir devlet organıdır. Geniş tanımıyla, bir "devlet sırrı", çeşitli hükûmet politikalarını ve başkanın özel hayatı, sağlığı ve mali işleri hakkındaki bilgileri kapsar. NSC, bilgilerin kriptografik olarak korunmasına yönelik tesislerin kurulması ve organize edilmesinin yanı sıra devlet kuruluşlarına, kurumsal müşterilere, bankalara ve diğer büyük ticari şirketlere bilgi güvenliği konusunda önerilerde bulunulması için bilgi güvenliği konusunda özel ajansa genel bir lisans verdi. Kazakistan İçişleri Bakanlığı, Rusya Federasyonu'ndaki muadilinin işlevlerini üstlenen "K" Dairesini işletmektedir. Bu departman, siber suçları ve siber saldırıları soruşturmak ve kovuşturmakla görevlidir. Şu anda, İSS'lerin müşterilerinin pornografik, aşırılık yanlısı veya terörizm materyalleri veya ülkenin yasalarına uygun olmayan diğer bilgileri yaymasını yasaklaması gerekmektedir. Kazak yetkililer ayrıca Kazak internetini daha fazla düzenlemek için ek yasalar düşünüyorlar. Şu anda üzerinde düşünülen bir yasa taslağı, web günlükleri ve forumları barındıran web sitelerinin sahiplerinin yanı sıra sohbet odası kullanıcılarına da sorumluluk yükleyecektir. Yasa taslağı, internet sitelerini medya kuruluşlarıyla özdeşleştirmekte ve içerik açısından benzer düzenlemeleri uygulamaktadır. Yasanın yazarları, siber suçla mücadele ve internet kullanıcıları için daha fazla hesap verebilirlik sağlama ihtiyacıyla daha sıkı gözetimi haklı çıkardı.^[3]

Kazakistan BT Şirketleri Birliği, ".kz" alan adının resmi olarak tanınan yöneticisidir. Bir STK olarak kayıtlıdır, ancak %80'i devlete aittir. ".kz" etki alanının kayıt ve yönetim kuralları, 2005 yılında Kazakistan Cumhuriyeti Bilgilendirme ve Haberleşme Devlet Ajansı tarafından yayınlandı. Son yıllarda, bir alan adı kaydetme ve sürdürme maliyeti önemli ölçüde azalmış ve böylece internetin Kazak kısmının gelişimini hızlandırmıştır. Kayıtlar sıkı bir düzenlemeye tabidir. Başvurular, bulundukları sunucu Kazakistan dışında ise reddedilebilir. Birincil mevzuat ifade özgürlüğünü garanti altına alıp sansürü yasaklasa da, hükûmet genellikle ''uygunsuz'' bilgileri bastırmak veya muhalif gruplar tarafından kullanılan alan adlarının dondurulmasını veya geri çekilmesini sağlamak için çeşitli yasal mekanizmalara başvurur. Sonuç olarak, Kazakistan'da çok az siyasi parti internet'i kullanıyor ve çok az muhalefet veya yasa dışı parti çevrimiçi bir varlığa sahip (en azından ".kz" alanı içinde).^[3]

ICT ortamını açıkça veya örtük olarak 300 kadar yasal işlem kontrol etmektedir. Tüm telekomünikasyon operatörleri, lisans gerekliliklerinin bir parçası olarak, kanallarını KazakhTelecom tarafından kontrol edilen bir kamu ağına bağlamakla yükümlüdür. 1999 yılında hükûmet tarafından kurulan Telekomünikasyon Trafik Faturalama Merkezi, özel şirketlerin faaliyetlerinin izlenmesine yardımcı olmakta ve KazakhTelecom'un BT alanındaki tekelci konumunu güçlendirmektedir. Geçmişte, bazı telekomünikasyon operatörleri bölgeler arası ve uluslararası trafikleri için VoIP kullanarak bu tür düzenlemelerin üstesinden geldiler, ancak VoIP telefon tarifelerinin uygulanması bu seçeneği ortadan kaldırdı.^[3]

Yanlış bilgilerin yayılmasına ve söylentilerin yayılmasına ilişkin hükümler[değiştir | kaynağı değiştir]

1 Ocak 2015'te yürürlüğe giren yeni Kazakistan Ceza Kanunu, daha çok "söylenti yaymak" olarak adlandırılan "yanlış bilgilerin kasıtlı olarak yayılmasını" yasaklıyor. Jamestown Enstitüsü'ne göre, "bu tür asılsız bilgilerin medyada ve sosyal ağlarda yayılması $54.000'a varan para cezalarına veya alternatif olarak toplum çalışması veya beş yıla kadar hapis cezasına tabi olabilir."^[5] Bu önlem, Şubat 2014'te iki bankada cep telefonlarındaki kısa mesajlarla beslenen bir operasyonun ardından kabul edildi. Bu iletişimler Kaspi Bank'ın Kazakistan Ulusal Bankası tarafından kefaletle kurtarılmasıyla sonuçlandı. Bununla birlikte, Ocak 2015'te Başbakan Serik Ahmetov'un ölümü hakkında yanlış bilgi yayan genç bir adam durumunda da çağrıldı.^[5]

Gözetim ve filtreleme[değiştir | kaynağı değiştir]

Hükûmet, internet trafiğini izlemek ve filtrelemek için sistemler kurdu. Tüm birinci kademe İSS'lerin trafiği KazakhTelecom'un kanallarından geçtiğinden, gözetim ve filtreleme merkezileştirilmiştir. ONI, devlet yetkililerinin gayri resmi olarak KazakhTelecom'dan belirli içerikleri filtrelemesini istediğinden şüpheleniyor. KazakhTelecom, bazı Rus şirketleriyle birlikte, Güvenlik Konseyi kararlarına dayalı olarak filtreleme, sansür ve gözetleme sağlamak için açıkça bir anlaşma imzaladı. Geniş medya ve ceza hükümleri uyarınca yargılanan gazeteciler ve web sitesi sahiplerine ilişkin kaydedilmiş birkaç dava var. 21 muhalefet ve bağımsız medya sitesi, üst düzey devlet görevlileri ve cumhurbaşkanı arasındaki yolsuzlukla ilgili yayınlara bağlantı sağladığı iddiasıyla kalıcı olarak askıya alındı.^[3]

2004 yılında, Ulusal Güvenlik Komitesi ve Bilgilendirme ve İletişim Ajansı başkanları, telekomünikasyon operatörlerini ve ağlarını izlemek için mekanizmalar sağlayan kuralları onayladı. Bu kurallar, devlet kurumları arasında tam işbirliği ve bilgi paylaşımını öngörür. Bu sistem, kullanıcıların faaliyetlerini ve ilgili tüm bilgileri izlemek için sunulan Rus SORM sistemine benzer. Kurallar, İSS'leri müşterinin internet faaliyetlerinin elektronik kayıtlarını kaydetmeye ve tutmaya mecbur eder. Sağlayıcıların, oturum açma süreleri, bağlantı türleri, bağlantının tarafları arasında iletilen ve alınan trafik, oturumların kimlik numaraları, süre dahil olmak üzere belirli bir süre için kayıt oluşturmak ve depolamak için özel yazılım ve donanım ekipmanı kurması gerekir. çevrimiçi geçirilen süre, kullanıcının IP adresi ve veri alma ve iletme hızı.^[3]

OpenNet Girişimi, iki ana İSS üzerinde test gerçekleştirdi: KazakhTelecom ve Nursat. KazakhTelecom, muhalif grupların web sitelerini, siyasi içerik taşıyan bölgesel medya sitelerini ve belirli sosyal ağ sitelerini engeller. İnternete anonim erişim sağlayan bir dizi proxy sitesi de engellendi. ONI, Kazakistan'daki filtreleme uygulamalarının gelişmekte olduğundan ve alt operatörlere sağladığı trafiği filtreleyen KazakhTelecom tarafından ağ omurgasında uygulandığından şüpheleniyor. Sonuç olarak, Kazak İSS'leri farkında olmadan önceden filtrelenmiş içerik alabilir. Aynı zamanda, gelen ve giden trafiğin tamamı KazakhTelecom’un merkezi ağından geçmez ve bu da tutarsız engelleme modellerine neden olur. İnternet kullanıcılarının çoğu, internet kafeler ve kurumsal ağlar gibi "uç" ağlardadır. Kazakistan şirketleri, çalışanların pornografi, müzik, film ve çevrimiçi arkadaşlık sitelerine erişimini önlemek için kullanıcı düzeyinde filtreleme mekanizmaları uygulamaktadır. Ancak ONI testi, Kazakistan'ın uyuşturucu ve alkol kullanımıyla ilgili herhangi bir pornografik içeriği veya siteleri engellemediğini tespit etti.^[3] 2016'dan beri Kazak hükûmeti, dini aşırılık ve pornografi nedeniyle sosyal medya sitesi olan Tumblr'ı engelledi.^[6]

Kök sertifika ve ortadaki adam saldırısı[değiştir | kaynağı değiştir]

2015 yılında, Kazakistan hükûmeti, Kazakistan'daki internet kullanıcılarından HTTPS trafiğine ortadaki adam saldırısına izin verecek bir "ulusal güvenlik sertifikası" oluşturdu. Bu tür bir saldırı, tüm internet kullanıcılarının, Kazak hükûmeti tarafından kontrol edilen bir kök sertifikayı tüm cihazlarına yüklemelerini gerektirerek, kontrol ettiği sistemlerden geçen trafiği kesmesine, şifresini çözmesine ve yeniden şifrelemesine olanak tanır.^[7][8] Ancak İSS'ler ve bankalar değişikliğe karşı çıktılar ve sertifika o sırada kullanılmamıştı.^[9]

Temmuz 2019'da, hükûmet orijinal planlarını uygulamaya koydu ve İSS'lerden kullanıcılarını hükûmet tarafından verilen bir kök sertifika yüklemeye zorlamalarını istedi.^[9]

Terminoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Kazakistan'daki insanlar Kazakistan kaynaklı ve Kazakistan ile ilgili İnternet alanını belirtmek için "Kaznet" terimini kullanırlar. Benzer şekilde "Uznet", "Kirnet"/"Kegnet" ve "Runet" terimlerini sırasıyla Özbekçe, Kırgızca ve Rus internet alanlarına atıfta bulunmak için kullanırlar.^[10]

Kilometre taşları[değiştir | kaynağı değiştir]

• 19 Eylül 1994'te .kz resmi olarak üst düzey alan adı olarak tescil edildi
• 1997 yılında, Kazakistan'ın sitesi uluslararası «1997 İş Sitesi» yarışmasında ilk uluslararası ödülünü aldı.^[11]
• 24 Aralık 1996'da, resmi olmayan "Kazakistan internetinin babası" E. Alexander Lyakhov, bilgilendirici-eğitim portalı "Lyakhov.kz-Büyük Kaznet Ansiklopedisi" ni kurdu.^[12]
• 1997'de Lyahovy, Kazak web kaynaklarının "Tüm WWW Kazakistan" adlı bir proje rehberi listesini başlattı.^[13]
• 1998 yılında, internetin Kazak kısmı ilk çevrimiçi mağaza ve katalog ürünleri sitesi olan Guide Park'ta ortaya çıktı.^[14]
• Haziran 1998'de Kazak dilinde ilk site ortaya çıktı: Physico-Technical Institute MN-AN RK^[15]
• Eylül 1998'den bu yana, Kazakistan, RealAudio kullanarak STC Almatytelekom aracılığıyla Almatı yayın merkezinden yayın aktarımları aracılığıyla internet üzerinden sürekli yayın hizmeti sunmaktadır.
• Ekim 1998'de eğitim kaynaklarını listeleyen elektronik katalog KazGU piyasaya sürüldü.
• 1999'da IANA, ülke kodu üst düzey alan .kz'nin yöneticisi olarak Kazak Ağ Bilgi Merkezi'ni ^[16] oluşturdu.
• 6 Nisan 2004'te Kazakistan Bilişim Şirketleri Birliği (KAITK) kuruldu.
• 2004 - .kz alan adı, Kazakistan Bilgi ve İletişim Ajansı'nın kontrolüne devredildi.
• 1 Ekim 2005 tarihinde, .kz alan adının yönetimi ve düzenlenmesi iki kuruluş tarafından üstlenildi: fiili kapasiteye sahip Kazak Ağ Bilgi Merkezi (KazNIC) ve geliştirmeyi yürüten Kazakistan Bilişim şirketleri de jure Derneği Ulusal alanın.
• 12 Mart 2010 tarihinde Kazakistan Bilgilendirme ve Haberleşme Ajansı ile Kültür ve Enformasyon Bakanlığı'nın yeniden düzenlenmesi sonucunda Haberleşme ve Enformasyon Bakanlığı kurulmuş ve İnternet'i düzenleme yetkisi verilmiştir.
• Google.kz'yi işleten Google, Mayıs 2011'de Kazakistan'daki İletişim ve Enformasyon Bakanlığı tarafından tüm .kz alan adlarının fiziksel olarak Kazak sınırları içinde bulunan sunucularda çalışması gerektiği konusunda bilgilendirildi. Google, gereksinime yanıt olarak google.kz ziyaretçilerini google.com'a yönlendirmeye karar verdi; bu değişiklik, arama sonuçlarının artık Kazakistan için özelleştirilmediği anlamına geliyordu.^[17]
• Google, Haziran 2011'de google.kz'i yeniden başlattı. Kazak yetkililer, tüm .kz etki alanlarının fiziksel olarak Kazak sınırları içinde bulunan sunucularda çalışması gerektiğine dair yeni bir kılavuz yayınladılar ve artık önceden kaydedilmiş etki alanlarına uygulanmıyor.^[17]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Türkiye'de internet

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]