Makale serilerinden
Monarşi
Kavramlar Hükümdar Monarşizm Emperyalizm Kralların ilahi hakkı Tianming
Türler Mutlak Çin Legalizmi Karma Meşrutiyet Taçlandırılmış cumhuriyet Diarşi İkili Seçimli Emirlik Ethnark Federal Hanedanlık Pentarşi Şahsi birlik Popüler Naiplik Tetrarşi Triumvirlik Evrensel
Filozoflar Aquinas Dante Bellarmino Filmer Hobbes Bossuet Maistre Chateaubriand Balzac Gogol Balmes Kierkegaard Maurras Seca Lewis Kuehnelt-Leddihn Bogdanor Scruton
Siyasetçiler VI. Pius Consalvi Plessis Villèle Polignac Decazes Castillo Bismarck Mella Churchill Renouvin Zhirinovsky Popescu-Tăriceanu
Olaylar Roma İmparatorluğunun Doğuşu Magna Carta Osmanlı İmparatorluğunun kuruluşu Muhteşem Devrim Fransız Devrimi Trienio Liberal Birinci Fransız İmparatorluğu Portekiz İç Savaşı İkinci Fransız İmparatorluğu İtalya'nın birleşmesi Meiji Restorasyonu Avusturya-Macaristan Birleşmesi Alman birleşmesi Portekiz devrimi Brezilya Cumhuriyetinin ilanı Çin Devrimi Rus Devrimi 1932 Siam devrimi İtalya Cumhuriyetinin doğuşu İspanya'da demokrasiye geçiş süreci İran Devrimi Modern Kamboçya Nepal İç Savaşı
İlgili konular Aristokrasi Soyluluk Otokrasi Muhafazakârlık Despotizm Hanedan Aydınlanmacı mutlakiyet Oligarşi Filozof kral Primogenitür Soyluluk unvanları Kralcılık Kraliyet Ailesi
Siyaset portalı
g t d

Emperyalizm, yayılmacılık veya ekspansiyonizm,^[1] bir devletin veya ulusun başka devlet veya uluslar üzerinde kendi çıkarları doğrultusunda etkide bulunmaya çalışmasıdır. Etkileyen devlet, etkilenen devletin kaynaklarından "yararlanma" hakkına sahiptir.

Diktatörlük gücü, merkezî hükûmet, keyfî yönetim metotları anlamına gelmektedir. Bu kullanımının dışında Fransa’da 1830'larda Napolyon imparatorluğuna hayranlık duyanları nitelemek için, 1848'den sonra ise III. Napolyon'un kötü yönetimini ifade etmek için kullanılmıştır. Emperyalizm kavramının kullanımı 1870'lerde Britanya'da yaygınlaşmıştır.

Emperyalizm, kendisini eleştirenler tarafından ahlaki ya da ahlaki olmayan kınamalara maruz kalmıştır ve bu nedenle "emperyalizm" terimi uluslararası propagandada sıklıkla yayılmacı ve saldırgan dış politika için aşağılayıcı bir ifade olarak kullanılmaktadır.^[2]

Etimoloji ve kullanım[değiştir | kaynağı değiştir]

"Emperyalizm" kelimesi Latince "imperium" kelimesinden türetilmiş olup "üstün güç", "egemenlik" ya da basitçe "hükümranlık" anlamına gelmektedir.^[3] İlk olarak 1870'lerde Büyük Britanya'da yaygın bir kullanım kazanmış ve olumsuz anlamda kullanılmıştır. Akademisyenler emperyalizmin kesin anlamını tartışmışlardır, ancak genel olarak 19. ve 20. yüzyıllarda Batı ve Japon siyasi ve ekonomik gücünün Asya ve Afrika'daki hakimiyetini ifade eder.^[4]

Edward Said gibi bazı yazarlar bu terimi daha geniş anlamda, hem nominal imparatorluklar hem de yeni sömürgecilik dahil olmak üzere, bir emperyal merkez ve bir çevreye dayanan herhangi bir tahakküm ve tabiiyet sistemini tanımlamak için kullanmaktadır.^[5] Bu terim ayrıca Napolyon III'ün yabancı askeri müdahaleler yoluyla siyasi destek kazanma girişimlerini tanımlamak için de kullanılmıştır.

Emperyalizm Çağı[değiştir | kaynağı değiştir]

1700'lerin sonlarında başlayan Emperyalizm Çağı boyunca, büyüyen endüstriyel ekonomilere sahip Avrupa ülkeleri dünyanın diğer bölgelerini sömürgeleştirdi, etkiledi ve ilhak etti. 19'uncu yüzyıldaki "Afrika Talanı" bu sürecin bir örneğidir. Afrika, Belçika, Almanya, İspanya, Fransa, Birleşik Krallık, İtalya ve Portekiz dahil olmak üzere çeşitli Avrupa imparatorlukları tarafından kontrol edilen kolonilere bölündü. Tarihçiler Gallagher ve Robinson, "emperyalizm" kavramının bir hükûmetin bir koloni üzerinde mutlaka resmi, yasal kontrole sahip olmasını gerektirmediğini, bunun yerine bağımsız alanların gayri resmi kontrolünün daha önemli olduğunu savunmuştur.^[6] Büyük Britanya, Hollanda ve Fransa gibi birçok emperyal güç, kaynak üretimi ve ticaret açısından sömürgelerinden büyük kazanç sağlarken, Almanya, İtalya ve Amerika Birleşik Devletleri gibi diğerleri bu kadar fayda görmemiştir. Emperyalizm tarafından beslenen birbirine bağlı küresel ekonomi, Birinci Dünya Savaşı'na kadar önemli bir büyüme kaydetti ve emperyal güçleri zengin ve müreffeh hale getirdi. Ancak 19. ve 20. yüzyıllarda emperyalizmin odak noktası, Afrika ve Asya gibi yerlerin sömürgeleştirilmesinde görüldüğü gibi, ekonomik kazançtan siyasi ve askeri kontrole kaymıştır. Sömürülen halkların ve kaynakların sömürülmesi ve kötü muamele görmesi de dahil olmak üzere emperyalizmin olumsuz etkileri de daha belirgin hale geldi.^[7][8][9]

Emperyalizm ile ilgili konular[değiştir | kaynağı değiştir]

Oryantalizm ve hayali coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]

Hem bölgesel hem de kültürel emperyal kontrol, emperyalistlerin farklı mekân ve toplumlara ilişkin kendi anlayış ve yorumlarıyla meşrulaştırılır. Hayali coğrafyalar olarak bilinen bu durum, genellikle bu alanlardaki toplumların gerçekliğini basitleştiren ve yanlış temsil eden özcü söylemleri içerir.^[10]

Edward Said, Oryantalizm adlı kitabında Batı ile Doğu dünyaları arasında kültürel farklılık ve psikolojik mesafe yaratmanın bir yolu olarak Batı'nın Doğu dünyasının hayali bir coğrafyası olan "Doğu" kavramını nasıl geliştirdiğini tartışmaktadır. Bu kültürel farklılaşma, Doğu'yu rasyonel ve ilerici Batı'ya kıyasla irrasyonel ve geri kalmış olarak tasvir eden erken dönem Şarkiyat çalışmalarında açıkça görülüyordu.^[11]

Doğu'nun bu olumsuz tasviri, Batı'nın benlik duygusunu artırmaya hizmet etmiş ve Doğu'nun Batı tarafından düzenlenmesine ve kontrol edilmesine olanak sağlamıştır. Esasen Oryantalizm, erken dönem Batı emperyalizminin ve beyaz olmayan halkların sosyal, kültürel, siyasi ve ekonomik kontrolünün ideolojik gerekçesi olarak hizmet etmiştir.^[11]

Kültürel emperyalizm[değiştir | kaynağı değiştir]

Kültürel emperyalizm fikri, bir grubun baskın kültürünün başka bir kültürün inançları, değerleri ve toplumsal normları üzerinde etkili olmasını içerir. Bu, müzik, televizyon veya film gibi popüler medya biçimini alabilir ve alt kültürdeki insanların bu medya biçimlerinde tasvir edilen yabancı kültürü taklit etmek istemelerine yol açabilir. Örneğin, Amerikan pembe dizisi Dallas, Soğuk Savaş sırasında zengin Amerikan yaşam tarzlarını tasvir ederek Romanya toplumu üzerinde etkili olmuştur ve daha yakın zamanda Güney Kore dizileri kaçakçılık yoluyla Kuzey Kore toplumu üzerinde önemli bir etkiye sahip olmuştur. Hükûmetler yabancı medyaya erişimi kısıtlayarak ya da internet ve uydu antenlerini düzenleyerek bu tür kültürel etkileri kontrol etmeye çalışabilir. Kültürün bir güç biçimi olarak kullanılması yeni bir kavram değildir - Roma imparatorluğu bunu yerel seçkinleri Roma kültürü ve yaşam tarzına maruz bırakarak onların işbirliğini kazanmak amacıyla kullanmıştır.^[12]

Gerekçelendirme[değiştir | kaynağı değiştir]

Emperyalizm genellikle, belirli ırkların üstün olduğu ve aşağı ırkları medenileştirme görevi olduğu inancı gibi görünüşte rasyonel gerekçelerle haklı gösterilmiştir. "Sosyal Darwinizm" olarak bilinen bu inanç, emperyal güçlerin eylemlerini desteklemek için kullanılmıştır. Coğrafi toplumlar ve siyasi coğrafyacılar da emperyalizmin desteklenmesinde rol oynamış, bazıları genişlemenin bir devletin hayatta kalması için gerekli olduğunu savunurken, diğerleri belirli ülkelerin emperyal genişlemesini desteklemiştir.^[13] Teknoloji ve ekonomik verimlilik de emperyalizmin nedenleri olarak gösterilmiş, yeni teknolojilerin ve altyapının getirilmesi genellikle emperyalizme maruz kalan bölgelerin iyileştirilmesi olarak görülmüştür. Belirli ortamların rehberliğe ihtiyaç duyan uygar olmayan insanlar yarattığını savunan çevresel determinizm kavramı da emperyalizmi haklı çıkarmak için kullanılmıştır.^[14] Bazı durumlarda, emperyalizmin ilkeleri "Terra nullius" fikrine ya da belirli bölgelerin işgal edilmemiş ve dolayısıyla kolonizasyona açık olduğu inancına dayanıyordu.

Vikisözlük'te emperyalizm ile ilgili tanım bulabilirsiniz.

Çeşitleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Çeşitli kaynaklar emperyalizmi aşağıdaki şekilde tanımlar:

• Bir ülkenin topraklarını genişletmesi
• Bir ulusun veya toplumun başka bir ulusu veya toplumu vergiye bağlaması
• Bir ulusun veya toplumun başka bir ulus veya toplumun topraklarındaki kaynaklarından yararlanması
• Bir ülkenin veya toplumun başka bir bölgeye kendi kültürünü yayması ve oranın halkını köle olarak kullanması

Tarihsel evreler[değiştir | kaynağı değiştir]

Collier's Encyclopedia emperyalizm tarihini üç büyük evreye ayırmaktadır: Birincisi, 16. yüzyıla kadar devam eden ve imparatorlukların genişlemesi ile ilgili olan evredir; ikincisi coğrafi keşiflerle başlayıp 19. yüzyıla kadar devam eden emperyalizmdir, eski emperyalizm olarak adlandırılmaktadır; üçüncüsü yeni emperyalizmdir ve yaklaşık 1880'lerde başlamış ve sömürgelere yeniden büyük ilgi duyulmasına, Asya ve Afrika'nın paylaşılmasına yol açmıştır.

Kuramsal yaklaşımlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Muhafazakar kuram[değiştir | kaynağı değiştir]

1870'li yıllarda Birleşik Krallık'ta Başbakan Benjamin Disraeli'nin sömürge imparatorluğunu güçlendirme ve genişletme politikalarını tanımlamak için emperyalizm kavramına başvurulmuştur. Böylece emperyalizm, sömürgecilikle eş anlamda kullanılmaya başlanmıştır.

Bu yaklaşıma göre emperyalizm, gelişmiş ülkelerde mevcut durumun muhafaza edilmesi için bir gereklilik ve hak olarak görülür.

Marksist kuram[değiştir | kaynağı değiştir]

1900'lerle birlikte, Rudolph Hilferding, Vladimir İlyiç Lenin ve Nikolai Bukharin basit sömürgecilik yerine ekonomik nüfuzun daha karmaşık şekillerine dikkat çekmişler; pazarların, arz kaynaklarının ve yatırım yollarının hakimiyet altına alınması ile ilgilenmişlerdir. Bu kuramda en çok başvurulan kaynak Lenin'in Emperyalizm, Kapitalizmin En Yüksek Aşaması adlı eseridir.

Pierre Jalée emperyalizmi “uluslararası iş bölümünde, ticarette ve sermaye hareketinde belirli ilişkileri vurgulayan ekonomik bir fenomen” olarak; Richard D. Wolff “bir ekonominin diğer ekonomi üzerinde uyguladığı kontrol araçları ağı” olarak; Vladimir Lenin “kapitalizmin tekelci aşaması” olarak; Paul M. Sweezy, Lenin’i takip ederek, “dünya ekonomisinin gelişiminin bir basamağı” olarak; Richard C. Edwards, Michael Reich ve Thomas E. Weisskopf ise “kapitalizmin uluslararasılaşması” olarak tanımlamaktadırlar.

Mao Zedong'a göre emperyalizm güçlü görünen fakat aslında göründüğü kadar güçlü olmayan bir sistemdir. Kağıttan kaplan olarak tanımladığı emperyalizm kolayca ezilebilir.^[15]

Toplumsal - psikolojik kuram[değiştir | kaynağı değiştir]

Joseph Alois Schumpeter geniş bir yorumla emperyalizmin kapitalizmden önce var olduğunu ve kapitalizm ve emperyalizm arasında bir ilişkinin bulunmadığını savunmuştur.

Bu yaklaşıma göre, savunma gereksiniminin bir gerekliliği olan savaşçı sınıfın varlığını sürdürebilmesinin bir sonucu olarak emperyalizm ortaya çıkar.

Michael Barrant Brown’a göre emperyalizm “ekonomik yönden az gelişmiş ülkelerin gelişmiş olanlara tâbi olmasını sağlayan ekonomik, siyasal ve askerî ilişkileri niteler. Emperyalizm dünya ekonomisindeki eşitsiz ilişkiler sistemini tanımlayan en uygun kelimedir."

Liberal kuram[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu alt başlığın geliştirilmesi gerekiyor.

Diğer yaklaşımlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Emperyalizmin siyasal boyutunu vurgulayan yazarlar farklı tanımlamalarda bulunurlar. Hans Neisser emperyalizmi “bir ulusun doğal sınırlarının ötesindeki nüfusu kendi siyasal yönetimi altına almak amacıyla bu sınırların ötesinde bir imparatorluk kurma süreci” olarak tanımlar.

Diğer yazarlar ise emperyalizm terimini askerî veya diplomatik baskı ve ekonomik nüfuz gibi dolaylı mekanizmaları da dikkate alarak genişletmektedirler; örneğin George H. Nadel ve Perry Curtis emperyalizmi “egemenliğin veya kontrolün dolaylı veya dolaysız şekilde genişletilmesi” olarak tanımlarlar.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• Bağce, H. Emre, “Emperyalizm Kuramları ve Amerikan Kamu Diplomasisi”, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, sayı 28, Mart 2003, ss. 63-79.

1. Collier's Encyclopedia, 1961 ^
2. Encyclopedia International, 1971 ^
3. Encyclopedia Britannica, 1971 ^

1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2020. 
2. ^ "Emperyalizm." "International Encyclopedia of the Social Sciences", 2. baskı.
3. ^ "Charlton T. Lewis, An Elementary Latin Dictionary, imperium (inp-)". www.perseus.tufts.edu. 15 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2022. 
4. ^ Knorr, Klaus (1952). Schumpeter, Joseph A.; Arendt, Hannah (Ed.). "Theories of Imperialism". World Politics. 4 (3): 402-431. doi:10.2307/2009130. ISSN 0043-8871. 13 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2022. 
5. ^ Afzal-Khan, Fawzia; Said, Edward (1994). "Culture and Imperialism". World Literature Today. 68 (1): 229. doi:10.2307/40150113. ISSN 0196-3570. 
6. ^ Robinson, Ronald; Gallagher, John; Denny, Alice; Louis, WM Roger (1961). Africa and the Victorians. I.B.Tauris. ISBN 978-1-78076-856-4. 
7. ^ Dispossession deprivation and development : essays for Utsa Patnaik. First edition. Utsa Patnaik, Arindam Banerjee, C. P. Chandrasekhar. New Delhi. 2018. ISBN 978-81-937329-1-5. OCLC 1099539538. 
8. ^ "Oron J. Hale. <italic>The Great Illusion, 1900–1914</italic>. (The Rise of Modern Europe: A Survey of European History in Its Political, Economic, and Cultural Aspects from the End of the Middle Ages to the Present.) New York: Harper and Row. 1971. Pp. xv, 361. $8.95". The American Historical Review. Haziran 1972. doi:10.1086/ahr/77.3.780. ISSN 1937-5239. 
9. ^ Fieldhouse, D. K. (1961). "'Imperialism': An Historiographical Revision". The Economic History Review. 14 (2): 187. doi:10.2307/2593218. ISSN 0013-0117. 
10. ^ HAY, IAIN (Şubat 2013). "Key Thinkers on Space and Place, 2nd Edition edited by PhilHubbard and RobKitchin (eds), Sage, London, UK, 2011, xv + 510 pp, ISBN 978 1 84920 102 5 (paperback), Stg£30.99". Geographical Research. 51 (1): 106-107. doi:10.1111/j.1745-5871.2013.00756.x. ISSN 1745-5863. 
11. ^ ^{a b} Gran, Peter; Said, Edward (Temmuz 1980). "Orientalism". Journal of the American Oriental Society. 100 (3): 328. doi:10.2307/601814. ISSN 0003-0279. 
12. ^ "International Encyclopedia of the Social Sciences (2nd edition)". Reference Reviews. 22 (7): 17-19. 19 Eylül 2008. doi:10.1108/09504120810905060. ISSN 0950-4125. 
13. ^ Gallaher, Carolyn; Dahlman, Carl; Gilmartin, Mary; Mountz, Alison; Shirlow, Peter (2009). Key Concepts in Political Geography. 1 Oliver's Yard, 55 City Road, London EC1Y 1SP United Kingdom: SAGE Publications Ltd. ISBN 978-1-4129-4672-8. 
14. ^ Colilli, Paul (Ocak 1981). "Bernardo, Aldo S. and Rigo Mignani. Ritratto Dell'Italia. 2nd Ed. Lexington, Massachusetts and Toronto: D.C. Heath and Company, 1978". The Canadian Modern Language Review. 37 (2): 351-352. doi:10.3138/cmlr.37.2.351. ISSN 0008-4506. 16 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2022. 
15. ^ “Kağıttan Kaplan”, Papermoon ve Mao ile Kruşçof 27 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 30 Mayıs 2016, Erişim tarihi: 7 Ağustos 2016.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• John Hobson (ekonomist)
• Sömürgecilik
• Hegemonya
• Emperyalizm, Kapitalizmin En Yüksek Aşaması Lenin'in 1917 tarihli kitabı
• İmparatorluklar listesi
• En büyük imparatorluklar listesi
• Postkolonyalizm
• Afrika Talanı, 19. yüzyılın sonlarında