Atatürk kişi kültü

Atatürk kişi kültü, Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu ve ilk cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk'ün kişiliği, fikirleri ve siyaseti etrafında, yaşadığı dönemde oluşmaya başlamış ve daha çok ölümünden sonra takipçileri tarafından oluşturulmuş bir kişi kültüdür.

Temelleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Atatürk'ün bir kahraman ve hiçbir şeyden etkilenmeyen, her alanda doğruyu görerek yoktan var eden, yanılmaz bir lider olarak kavramsallaştırılmasını ifade eder. Mustafa Kemal'in millî kahraman imgesi, Millî Mücadele yıllarında başlayarak 1927'den itibaren giderek yoğunlaşmış ve bu imge, 20. yüzyılda benzerleri arasında en uzun ömürlüsü olan bir şef kültüne dönüşmüştür.^[1]

Atatürk kültünün oluşması ve pekiştirilmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Çanakkale Savaşı sırasında Anafartalar Grubu Komutanı olan Albay Mustafa Kemal, zaferden sonra kamuoyunda "Anafartalar Kahramanı" olarak tanınmıştı. Pek çok yazarın ifadesine göre 20. yüzyıl başlarında Osmanlı'nın aldığı askerî ve siyasi yenilgilerle ağır bir aşağılanmaya maruz kalmış olan Türk ulusu için Anafartalar Kahramanı Mustafa Kemal, o dönemde Türklük ve Müslümanlık onurunu kurtarabilecek bir umut olarak görüldü. 1919'da Kurtuluş Savaşı'nın önderi oldu ve iki yıl içinde bir kahraman mertebesine yükseldi. Sakarya Meydan Muharebesi'nden önce Başkomutan olan Mustafa Kemal, artık İstanbul ve tüm Anadolu'da bir simge hâline gelmişti. Adına toplu dualar okunuyor, hatimler indiriliyordu.^[2] Sakarya Muharebesi'nin kazanılmasından sonra "Gazi" unvanını aldı ve "Gazi Hazretleri" olarak anılmaya başladı. 1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu ve ilk cumhurbaşkanı oldu.

Elde edilen tüm bu başarıların milletin başarısı olduğunu öne çıkartan Mustafa Kemal, vatanı kurtarmış ve çağdaş Türkiye Cumhuriyeti'ni kurmuş olmanın verdiği meşruiyete dayanarak kendini Türk milleti ile özdeşleştirdi. Milletin atası olduğunu ifade etmek üzere 24 Kasım 1934'te TBMM tarafından kendisine "Atatürk" soyadı verildi.^[3] "Ulu Önder", "Ebedî Başkomutan", "Başöğretmen"; sağlığında ona verilen sıfatlar arasındadır.

1938'de ölümünden sonra toplanan Cumhuriyet Halk Partisi kurultayında ise "Ebedî Şef" ilan edildi. Böylece Atatürk, Cumhuriyet Halk Partisinin ebediyete kadar şefi seçilerek parti bazında ölümsüzleştirilmiş, aynı ebedîlik ülke çapında da yaygınlaştırılmıştır.^[2]

Atatürk imgesi Türkiye'de çok partili yaşama geçildikten sonra da Demokrat Parti iktidarı tarafından sürdürülmüş ve pekiştirilmiştir.^[4] 1951'de yürürlüğe giren 5816 sayılı Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkında Kanun ile Atatürk'ü temsil eden heykel, büst ve abideleri veyahut Atatürk'ün kabrini tahrip eden, kıran, bozan veya kirleten kimseye bir yıldan beş yıla kadar ağır hapis cezası getirildi.

Atatürk kültü, Türkiye'de askerî darbeler sonrasında büyütüldü.^[5] 27 Mayıs 1960 Darbesi'nden sonra Atatürk imgesi ve edebiyatına patlama oldu. Asıl 12 Eylül 1980 Darbesi'nden sonra Atatürk kültü inşasına girişildi. Kalıp modeller kullanarak birkaç figürden hızla çoğaltılan ve kaidelerine "Ne mutlu Türküm diyene!" veya "Yurtta sulh, cihanda sulh!" vecizesi yazılan Atatürk anıtları yoluyla Atatürk imgesi üretilip yaygınlaştırıldı.^[6]

Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkında Kanun[değiştir | kaynağı değiştir]

5816 sayılı Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkında Kanun,^[7] 25 Temmuz 1951 tarihinde, Atatürk'ün ölümünden on iki yıl sonra Başbakan Adnan Menderes hükûmeti tarafından çıkarılmıştır.^[8]

Atatürk figürünün kullanımı ve adının verildiği yapılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Günümüz Türkiye'sinde Atatürk figürü, ulusal bir baba figürünü temsil etmektedir. Atatürk adı, Türkiye'de en çok kullanılan cadde, sokak, bulvar ve meydan adıdır.^[9] Bulvarlarda, kamusal yapılar ve okulların bahçelerinde Atatürk heykelleri yer alır. Türkiye'de basılan bütün kâğıt ve madenî paralarda Atatürk portresi bulunur. Atatürk figürü; portre, heykel gibi maddi üretimlerle anıtlaştırılmıştır. Sadece bir kişi olarak Atatürk'ü değil aynı zamanda onun kurduğu rejimi, devleti ve bir ideolojiye olan inancı temsil eden Atatürk büstleri, heykelleri ve portreleri kamusal ve özel alanlarda, iş yerlerinde, protestolarda aynı zamanda sekülarizmin bir sembolü olarak da kullanılmaktadır.^[10] Atatürk kültü, 2000'lerin başlarında Atatürk'ün portresini veya imzasını bedenlerinin görünür yerlerine dövme olarak yaptırma modası gibi yeni biçimlerle kendini göstermiştir.^[11]

Türkiye'nin önemli mimari eserlerine de adı verilmiştir. 1900’lerin başında Türkiye'de ilk hava ulaşımının başlatıldığı yer olan İstanbul Atatürk Havalimanı; 1953 yılında uluslararası hava trafiğine açılmış, 29 Temmuz 1985 tarihinde Atatürk adını almıştır. 29 Ekim 1939 tarihinde yenilenerek yeniden açılan Unkapanı Köprüsü'nün adı meclis kararıyla Atatürk Köprüsü olmuştur.^[12] Dünyada hidroelektrik santrali açısından inşa edilmiş barajlar arasında beşinci, dolgu hacmi bakımından altıncı sırada bulunan Atatürk Barajı; aynı zamanda Avrupa'nın ve Türkiye'nin en büyük barajıdır.^[13] 1971 yılında Akdeniz Oyunları için İzmir Atatürk Stadyumu inşa edildi. İstanbul'un Başakşehir ilçesinde inşa edilen Atatürk Olimpiyat Stadyumu, 2002 yılında hizmete açıldı.

Atatürk Havalimanı'nın girişi
Atatürk Köprüsü'nün Galata Kulesi'nden görünümü
Adıyaman ve Şanlıurfa illeri arasında, sulama ve enerji amaçlı kurulan Atatürk Barajı
İzmir Atatürk Stadyumu
Olimpiyat oyunlarına hazırlık kapsamında yapılan Atatürk Olimpiyat Stadyumu

Atatürk'ün bir kez gecelediği yerler dâhil, birçok ev veya bina anısına müzeye dönüştürülmüştür.^[14]

Atatürk sembolleri, 1990'ların ikinci yarısında ticarileşti. Atatürk'ün minyatür temsilleri kendi istekleri ile insanların evlerinde, iş yerlerinde ve hatta bedenlerinde sergilenmeye başlamıştır.^[15]

Anıtlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye'deki ilk Atatürk anıtı, İzmir'de Ege Üniversitesi bahçesinde Haziran 1926'da dikilen büsttür.^[16]

Ankara'da bulunan anıtlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ulus'ta bulunan Mareşal Atatürk Anıtı (1927)
Aynı anıt (2008)
Cumhuriyetin 10. yıl dönümü kutlamalarında yemin töreni için Zafer Anıtı önünde toplanan izciler
Ankara Etnografya Müzesi
Atatürk Bulvarı üzerindeki TESK anıtı

İstanbul'da bulunan anıtlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Diğer iller ve ilçeler[değiştir | kaynağı değiştir]

Yurt dışı[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Caymaz, Birol. "Atatürk Kültü Etrafında Seküler Dinsellik". Suriçinde bir yaşam. Toktamış Ateş’e armağan (Bilgi Üniversitesi Yay.). Erişim tarihi: 17 Mayıs 2018. ^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ ^a ^b Özçelik, Hakan; Güneş, Mustafa. "Atatürk'e Verilen Ad ve Unvanlar ile Ona Yakıştırılan Sıfatlar" (PDF). Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 58, Bahar 2016. 1 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Mayıs 2018.
^ Dokuyan, Sabit. "Soyadı Kanunu ve Kanunun Uygulanma Süreci". Tarih İncelemeleri dergisi, Cilt 31, Sayı 1. 20 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2018.
^ Öz, Asım. "Aylin Tekiner İle Atatürk Heykelleri Üzerine". Haksozhaber.com, 12 Kasım 2010. 19 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2018.
^ Bora, Tanıl. "Cereyanlar: Türkiye'de Siyasi İdeolojiler". İletişim Yayınları, İstanbul, 2017. 20 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2018.
^ Öz, Işıl. "Anıtlar üzerinden bir Türkiye okuması: "Atatürk Heykelleri"". Turkish Journal, 29 Temmuz 2010. 20 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2018.
^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 1 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Ağustos 2020.
^ "Some Turks ready to abolish law that protects memory of Ataturk". The National (İngilizce). 3 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2020.
^ Ayataç, Hatice; Araz, Selima. "Cadde ve Sokak Adlandırmalarının (Kentsek Toponimi) Kentsel Kimlik Üzerindeki Etkilerinin Değerlendirilmesi; Ayvalık ve Cunda Örneği". İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü yüksek lisans tezi 2015. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2018.
^ Şevkli, Selma. "Resmi Söylemden Kültürel Kimliğe:Türkiye'de Seküler Milliyetçilik" (PDF). İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek lisans tezi, Yıl:2009. 26 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2018.
^ "Türkiye'nin yeni siyasi sembolü: Atatürk dövmeleri". Hürriyet, 8 Kasım 2011. 19 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2018.
^ "Unkapanı Atatürk Köprüsü". degisti.com. 6 Eylül 2011. 18 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2019.
^ "Cari Açığa Baraj Kuruldu". Habertürk Gazetesi. 17 Şubat 2012. 25 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2012.
^ Bainbridge, James (2009). Turkey (11. bas.). Footscray, Victoria: Lonely Planet. s. 40. ISBN 9-781-74220-386-7.
^ Elmas, Esra. "İlkokul Çocuklarında Atatürk Algısı". Bianet.org, 26 Nisan 2013. 20 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2018.
^ "İzmir heykelleri". evrensel.net. 5 Haziran 2016. 18 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2023.

[birol-1] Caymaz, Birol. "Atatürk Kültü Etrafında Seküler Dinsellik". Suriçinde bir yaşam. Toktamış Ateş’e armağan (Bilgi Üniversitesi Yay.). Erişim tarihi: 17 Mayıs 2018. ^{[ölü/kırık bağlantı]}

[sifat-2] Özçelik, Hakan; Güneş, Mustafa. "Atatürk'e Verilen Ad ve Unvanlar ile Ona Yakıştırılan Sıfatlar" (PDF). Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 58, Bahar 2016. 1 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Mayıs 2018.

[sabit-3] Dokuyan, Sabit. "Soyadı Kanunu ve Kanunun Uygulanma Süreci". Tarih İncelemeleri dergisi, Cilt 31, Sayı 1. 20 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2018.

[asim-4] Öz, Asım. "Aylin Tekiner İle Atatürk Heykelleri Üzerine". Haksozhaber.com, 12 Kasım 2010. 19 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2018.

[tanil-5] Bora, Tanıl. "Cereyanlar: Türkiye'de Siyasi İdeolojiler". İletişim Yayınları, İstanbul, 2017. 20 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2018.

[isil-6] Öz, Işıl. "Anıtlar üzerinden bir Türkiye okuması: "Atatürk Heykelleri"". Turkish Journal, 29 Temmuz 2010. 20 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2018.

[7] "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 1 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Ağustos 2020.

[8] "Some Turks ready to abolish law that protects memory of Ataturk". The National (İngilizce). 3 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2020.

[hatice-9] Ayataç, Hatice; Araz, Selima. "Cadde ve Sokak Adlandırmalarının (Kentsek Toponimi) Kentsel Kimlik Üzerindeki Etkilerinin Değerlendirilmesi; Ayvalık ve Cunda Örneği". İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü yüksek lisans tezi 2015. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2018.

[selma-10] Şevkli, Selma. "Resmi Söylemden Kültürel Kimliğe:Türkiye'de Seküler Milliyetçilik" (PDF). İstanbul Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek lisans tezi, Yıl:2009. 26 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2018.

[dovme-11] "Türkiye'nin yeni siyasi sembolü: Atatürk dövmeleri". Hürriyet, 8 Kasım 2011. 19 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2018.

[12] "Unkapanı Atatürk Köprüsü". degisti.com. 6 Eylül 2011. 18 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2019.

[13] "Cari Açığa Baraj Kuruldu". Habertürk Gazetesi. 17 Şubat 2012. 25 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2012.

[14] Bainbridge, James (2009). Turkey (11. bas.). Footscray, Victoria: Lonely Planet. s. 40. ISBN 9-781-74220-386-7.

[esra-15] Elmas, Esra. "İlkokul Çocuklarında Atatürk Algısı". Bianet.org, 26 Nisan 2013. 20 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2018.

[16] "İzmir heykelleri". evrensel.net. 5 Haziran 2016. 18 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2023.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

g t d Mustafa Kemal Atatürk
Hayatı	Askerî hayatı İzmir Suikastı Ölümü ve devlet cenaze töreni Anma Ödülleri
Ailesi ve yakınları	Ali Rıza Efendi Zübeyde Hanım Makbule Atadan Latife Uşşakî Mecdi Boysan Ülkü Adatepe Sabiha Gökçen Zehra Aylin Rukiye Erkin Nebile İrdelp Abdurrahim Tuncak Fikriye Hanım Afet İnan Mustafa Demir Dişçibaşı Sami Bey Foks (köpek)
Yaverleri	Salih Bozok Cevat Abbas Gürer Muzaffer Kılıç Şükrü Tezer Rüsuhi Savaşçı Sami Yanardağ Mahmut Celalettin Üner Cevdet Tolgay Ahmet Naşit Mengü Şükrü Özer
Düşünsel	Atatürkçülük Atatürk İlkeleri Atatürk Devrimleri Atatürk milliyetçiliği Atatürk kişi kültü Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir Ne mutlu Türk'üm diyene Türkiye Türklerindir Ya istiklâl ya ölüm Yurtta sulh, cihanda sulh
Söylevleri	Gençliğe Hitabe Onuncu Yıl Nutku Bursa Nutku
Yapıtları	Nutuk Geometri Yurttaşlık Bilgileri Cumalı Ordugâhı Taktik Tatbikat ve Seyahati Takımın Muharebe Talimi Zabit ve Kumandan ile Hasbihal
Kurumsal	Vatan ve Hürriyet Cemiyeti Cumhuriyet Halk Partisi Türk Dil Kurumu Türk Tarih Kurumu
Anıt ve müzeler	Anıtkabir Tarihi Artvin Atatürk Heykeli Atlı Atatürk Anıtı Atatürk ve Kurtuluş Savaşı Müzesi İzmir Atatürk Anıtı Konya Atatürk Anıtı Mareşal Atatürk Anıtı ODTÜ Atatürk Anıtı Samsun Onur Anıtı Sarayburnu Atatürk Anıtı Taksim Cumhuriyet Anıtı Canberra'daki anıtı Bakü'deki heykeli Meksiko'daki heykeli
Diğer	Popüler kültürdeki yeri Adını taşıyan şeyler Dinî inancı Damal'daki Atatürk silüeti Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkında Kanun Atatürk Yılı Güneş-Dil Teorisi
Kategori Commons

g t d Türk milliyetçiliği
İdeoloji	Atatürk kişi kültü Anadoluculuk Irkçılık Kıbrıs Türk milliyetçiliği Turancılık Türkçülük Güneş-Dil Teorisi Türkleştirme Türk-İslam sentezi Ulusalcılık Ülkücülük İttihatçılık Atatürkçülük Altı Ok Taksim
Oluşumlar	Türk Ocakları Ülkü Ocakları Kuvâ-yi Milliye Müdâfaa-i hukuk cemiyetleri Türkiye Gençlik Birliği 9 Eylül Cephesi Türk İntikam Tugayı Türk Mukavemet Teşkilatı Kara Çete Rüzgâr Birliği
Düşünürler	Namık Kemal Ziya Gökalp Yusuf Akçura Ömer Seyfettin Mehmet Emin Yurdakul Orhan Seyfi Orhon Ahmet Ağaoğlu Zeki Velidi Togan Mustafa Kemal Atatürk Necip Asım Yazıksız Nihal Atsız Munis Tekinalp Reha Oğuz Türkkan Alparslan Türkeş Oktay Sinanoğlu Muhsin Yazıcıoğlu Şükrü Saracoğlu Yusuf Halaçoğlu Talat Paşa Enver Paşa Ali Suavi Numan Çelebicihan Rıza Nur I. Eftim Nejdet Sançar Peyami Safa Mahmut Esat Bozkurt Attilâ İlhan Gökçe Fırat
Olaylar	Ermeni mallarına el konması Bâb-ı li Baskını Adana Katliamı Yerleşim isimlerinin değiştirilmesi Başka dillerden alınan sözcüklerin değiştirilmesi Rum Kırımı Samsun tehcirleri Ermeni Kırımı ve Reddi Süryani Katliamı Türk Kurtuluş Savaşı Elza Niyego Olayı Vatandaş Türkçe konuş! Vagon-Li Olayı Öğrenci andı 1934 Trakya Olayları 1934 İskân Kanunu Soyadı Kanunu Zilan Katliamı Dersim Katliamı Yirmi Kur'a Nafıa Askerleri Varlık Vergisi Irkçılık-Turancılık Davası Sabahattin Ali suikastı 6-7 Eylül Olayları Erenköy Direnişi Kıbrıs Harekâtı Sağ-sol çatışması Kanlı 1 Mayıs 16 Mart Katliamı Malatya Katliamı Piyangotepe Katliamı Bahçelievler Katliamı Maraş Katliamı Çorum Olayları Balgat Katliamı Kemal Türkler suikastı 1995 Azerbaycan darbe girişimi Türk Ceza Kanunu'nun 301. maddesi Hayvan isimlerinin değiştirilmesi Hrant Dink suikastı
Mottolar	"Egemenlik kayıtsız şartsız milletindir" "Her Türk asker doğar" "Ne mutlu Türk'üm diyene" "Türkiye Türklerindir" "Şehitler ölmez vatan bölünmez" "Ya istiklâl ya ölüm" "Ya Taksim Ya Ölüm" "Vatandaş Türkçe konuş!"
Diğer	Atatürk Devrimleri Öz Türkçe Soyadı Kanunu Türk Tarih Tezi

Atatürk kişi kültü nedir?, Atatürk kişi kültü anlamı nedir?, Atatürk kişi kültü ne demektir?