Bu madde boyut olarak aşırı derecede uzundur. Lütfen tartışma sayfasında görüşlerinizi bildirin ve maddenin özetlenmesine veya ayrı maddeler halinde alt başlıklara bölünmesine yardımcı olun. Lütfen görüşlerinizi tartışma sayfasında belirtiniz.

Cumhuriyet Halk Partisi
Kısaltma	CHP
Genel başkan	Özgür Özel
Genel sekreter	Selin Sayek Böke
Kurucu	Mustafa Kemal Atatürk[1]
Parti sözcüsü	Deniz Yücel
Slogan(lar)	Geçmişin Mirasıyla Gelecek Yüzyıla
Kuruluş tarihi	9 Eylül 1923 (100 yıl önce) (1923-09-09) 9 Eylül 1992 (31 yıl önce) (1992-09-09) (yeniden kuruluş)
Kapanış tarihi	16 Ekim 1981 (1992'de tekrar açıldı)
Birleşme	Hürriyet Partisi (1955-1958) Sosyaldemokrat Halkçı Parti (1985-1995) Yeni Türkiye Partisi (2002-2004) Türkiye Değişim Partisi (2020-2023)
Bölünme	Liste Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (1924-1925) Serbest Cumhuriyet Fırkası (1930) Demokrat Parti (1946-1960) Cumhuriyetçi Güven Partisi (1967-1981) Sosyaldemokrat Halk Partisi (2002-2010) Halkın Yükselişi Partisi (2005-2018) Anadolu Partisi (2014-2015) Yenilik Partisi (2020-günümüz) Memleket Partisi (2021-günümüz)
Önceli	Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti (1919-1923)
Ardılı	Halkçı Parti (1983-1985) Sosyal Demokrasi Partisi (1983-1985) Demokratik Sol Parti (1985-günümüz)
Merkez	Çankaya, Ankara
Gazete(ler)	Millet Dergisi İkinci Yüzyıl Dergi[2]
Gençlik kolu	CHP Gençlik Kolları
Kadın kolu	CHP Kadın Kolları
Üyelik (2024)	1.428.800[3]
İdeoloji	Çoğunluk: Sosyal demokrasi[4][5] Atatürkçülük[6][7] Demokratik sol[8] İlericilik[9] Pro-Avrupacılık[10] Parti içi düşünceler: Ulusalcılık[11][12] Demokratik sosyalizm[13] Sosyal liberalizm[14] Tarihsel: Radikalizm[15][16]
Siyasi pozisyon	Merkez soldan sola[17][18]
Ulusal üyelik	Millet İttifakı (2018-2023)
Uluslararası üyelik	Sosyalist Enternasyonal (1976-1981) (1994-günümüz)[1] İlerici İttifak (2013-günümüz)[1] Tarihsel: Radikal ve Benzeri Demokratik Partilerin Uluslararası Birliği (ilişkili)[19][20][21][22][23]
Avrupa üyeliği	Avrupa Sosyalistler Partisi (1992-günümüz)[1]
Resmî renkler	Kırmızı, beyaz[24]
TBMM[25]	125 / 600 Tüm Liste
Büyükşehir Belediye Başkanlığı[26]	14 / 30 Tüm Liste
İl Belediye Başkanlığı[27]	21 / 51 Tüm Liste
İlçe Belediye Başkanlığı[28]	358 / 922 Tüm Liste
Belde Belediye Başkanlığı[29]	61 / 387 Tüm Liste
Seçim sembolü
İnternet sitesi
chp.org.tr
Parti bayrağı
Türkiye

Cumhuriyet Halk Partisi, 9 Eylül 1923 tarihinde Mustafa Kemal Atatürk liderliğinde kurulan ve Türkiye'de faaliyet gösteren bir siyasi partidir. Parti tüzüğüne göre resmî kısaltması "CHP" şeklindedir. Simgesi Altı Ok'tur. TBMM'de 125 milletvekili ile ana muhalefeti temsil eden partidir. Genel başkanı Özgür Özel'dir.

Parti, siyasi ideolojisini sosyal demokrasi ve Atatürkçülük olarak tanımlar. Merkez sol siyasi yelpazede yer almakta olup tüzük ve programında belirtilen ideolojilerin yanında demokratik sosyalist ve sosyal liberal eğilimler de barındırmaktadır.^[14] Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucu ve ilk yasal siyasi partisi olma özelliklerini taşıyan Cumhuriyet Halk Partisi, 1923 yılından 1950 yılına kadar aralıksız iktidarda kalmış ve 1946 yılına kadar genellikle tek parti olarak yönetimde kalmıştır. Türkiye'de en uzun süre iktidarda kalmış siyasi partidir. Atatürk tarafından^[1] "Halk Fırkası" adıyla Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti'nin devamı olarak^[30] kurulan partinin adının başına, 10 Kasım 1924 tarihinde "Cumhuriyet"^[31] sözcüğü eklenmiş, 1935'teki 4. Kurultay'da "fırka" sözcüğü yerine dış dünyayla daha uyumlu bir sözcük tercih edilmesi kararlaştırılmış ve bugünkü "Cumhuriyet Halk Partisi" adı benimsenmiştir.^[32]

12 Eylül Darbesi'nin ardından, o dönem Bülent Ecevit'in Genel Başkanlık yaptığı Cumhuriyet Halk Partisi kapatılmış; daha sonra 3821 sayılı yasaya dayanarak, kuruluşunun 69. yıl dönümü olan 9 Eylül 1992 tarihinde tekrar açılmıştır.^[33]

CHP, kurucusu ve ilk Genel Başkanı Mustafa Kemal Atatürk'ün vasiyeti ile tasarruf haklarını CHP'ye bıraktığı Türkiye İş Bankası'nın bir bölüm hissesinin de sahibidir. CHP'nin tasarruf hakkına sahip olduğu %28,1'lik orandaki bu banka hisselerinin kazancı, Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumuna aktarılmaktadır.^[34]

Kuruluşu[değiştir | kaynağı değiştir]

Cumhuriyet Halk Partisi'nin kurumsal olarak ortaya çıkışı bazı İttihatçı eski kadrolardan da üyelerin katılımıyla, Sivas Kongresi'nde gerçekleşmiştir. CHP'nin 1. Kurultayı olarak da kabul edilen, 4-11 Eylül 1919 tarihleri arasında toplanan Sivas Kongresi'nde, Türkiye'nin çeşitli bölgelerinde işgallere direnmek amacıyla kurulan müdâfaa-i hukuk cemiyetleri, Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti (ARMHC) adı altında birleştirilmiştir. 23 Nisan 1920'de toplanan Türkiye Büyük Millet Meclisi ARMHC delegelerinden oluşmuş, ancak 1922'de Meclis, Birinci Grup ve İkinci Grup adıyla iki gruba ayrılmıştır.^[35]

Millî Mücadele zaferinden sonra Mustafa Kemal Paşa önderliğindeki Birinci Grup, ülke çapında siyasi örgütlenmeye girişmiş ve 28 Haziran 1923 tarihinde^[36] yapılan seçimlere tek liste ile girerek biri dışında bütün milletvekilliklerini elde etmiştir.

Lozan Antlaşması'nın kabulü nedeniyle Meclis'te baş gösteren yoğun tartışmalar üzerine Mustafa Kemal Paşa, 9 Eylül 1923 tarihinde Dokuz Umde adı verilen siyasi programı ilan etti ve iki gün sonra İçişleri Bakanlığı'na verilen bir dilekçeyle kendine bağlı milletvekillerinden oluşan Halk Fırkası'nı kurdu. (Halk Fırkası'nın resmî kuruluş tarihi 11 Eylül 1923 olmasına rağmen, partinin kuruluş tarihi partileşme kararının alındığı 9 Eylül 1923 olarak kabul edilir.^[37]) Parti kurucuları; Refik Saydam, Celâl Bayar, Sabit Sağıroğlu, Münir Hüsrev Göle, Cemil Uybadın, Kâzım Hüsnü, Saffet Arıkan ve Mehmet Zülfü Tigrel, ilk Genel Sekreter ise Recep Peker'di.

Mustafa Kemal Atatürk dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

29 Ekim 1923 tarihinde, Halk Fırkası üyesi 158 milletvekili Cumhuriyet'i ilan ederek Mustafa Kemal Paşa'yı cumhurbaşkanı seçti.^[38] İlerleyen aylarda halifeliğin kaldırılması ve 2. dönem TBMM'de muhalif milletvekillerinin sayısının azaltılması gibi bazı hususlardan rahatsız olan, Millî Mücadele'nin lider ve aydın kadrosundaki Kâzım Karabekir, Rauf Orbay, Adnan Adıvar, Ali Fuat Cebesoy, Hüseyin Avni Ulaş, Cafer Tayyar Eğilmez, Refet Bele, Bekir Sami Kunduh ve Hüseyin Cahit Yalçın gibi bazı milletvekilleri mecliste ayrı bir grup oluşturdular ve 17 Kasım 1924 tarihinde Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nı (TCF) kurdular. Bu olaydan bir hafta önce Halk Fırkası'nın adı "Cumhuriyet Halk Fırkası" olarak değiştirildi. TCF'nin, Şeyh Said İsyanı'ndan sonra 5 Haziran 1925 tarihinde kapatılıp önde gelen üyelerinin idamı veya siyasetten uzaklaştırılmasından sonra, 1946 yılına kadar CHF/CHP TBMM seçimlerine tek parti olarak katıldı.

Cumhuriyet idaresini kuran önemli reformların birçoğu 15 Ekim 1927 tarihindeki İkinci Kurultay'dan önce gerçekleştirildi. İkinci Kurultay'da Gazi Mustafa Kemal Büyük Nutuk'unu okudu. Kurultayda kabul edilen tüzüğe CHF'nin cumhuriyetçi, halkçı, milliyetçi siyasi bir cemiyet olduğu, fırkanın değişmez Umumi Reisinin Gazi Mustafa Kemal olduğu yazıldı.^[39] Başvekil İsmet İnönü, Umumi Reis yardımcılığına atandı.

1929 yılındaki Büyük Buhran'ın ardından Türkiye, devletçi ekonomik kalkınma politikasına başvurdu. Önemli yatırımların devlet eliyle yapılması kararlaştırıldı. 1930 yılında ekonomik krizin derinleşerek sürmesi ve toplumda ciddi huzursuzlukların baş göstermesi üzerine Mustafa Kemal, yakın arkadaşı olan Fethi Bey'i bir muhalefet partisi kurmakla görevlendirdi. 1930 yılı Ağustos ayı başında Serbest Cumhuriyet Fırkası kuruldu.^[40] İlk etapta CHF'den 15 milletvekili SCF'ye geçti. Yeni parti ülke çapında büyük heyecanla karşılandı. 5 Eylül'de yapılan İzmir Mitingi, Ege Bölgesi'nde rejime karşı genel bir ayaklanmaya dönüşme eğilimi gösterdi. Ekim ayında yapılan belediye seçimlerinde SCF'nin oy çoğunluğunu elde ettiği, ancak sandıklarda hile yapılarak CHF'nin kazandırıldığı söylentisi yayıldı. Silifke, bu seçimde SCF'yi seçtiği için ilçeye çevrildi.^[41] Olaylı İzmir Mitingi sonrası SCF kendini feshetti. SCF'ye yakın bir kaynağın iddiasına göre parti kendini feshedilmeye zorlandı.^[42]

SCF deneyinin başarısızlıkla sonuçlanmasından sonra CHF'nin tek parti yönetimi kökleşti. 1931 yılından toplanan Üçüncü Kurultay'da tüzük yenilendi ve partinin programı belirlendi. Bu kurultayda; cumhuriyetçilik, laiklik, milliyetçilik, devletçilik, halkçılık ve inkılapçılıktan oluşan altı ilke partinin ana programı olarak belirlendi.^[43] Halkevleri adı altında CHF'ye bağlı bir taban örgütünün oluşturulmasına karar verildi.

CHP'nin altı ilkesini simgeleyen altı oklu amblem, İsmail Hakkı Tonguç tarafından tasarlandı^[44] ve 1933 yılında kullanılmaya başlandı.

1934 yılında Birinci Beş Yıllık Plan devreye sokuldu. Devlet eliyle ağır sanayinin kurulmasını öngören plan için gereken parasal kaynak, büyük ölçüde Sovyet kredilerinden sağlandı. Demiryolu yapımına önem verildi.

29 Mayıs 1935 tarihinde 384 milletvekili ve 160 il delegesi ile toplanan Dördüncü Kurultay'da partinin adı, Dil Devrimi'nin getirdiği yeni anlayış uyarınca Cumhuriyet Halk Partisi olarak değiştirildi.^[45] Kemalizm sözcüğünün ilk defa parti programına girdiği^[46] bu kurultaya damgasını vuran "devletçilik" oldu. "Kişinin yapamayacağı işleri devlet yapar" anlayışının yerine "özel girişimi kontrol etme" anlamı verilen devletçilik ilkesi hemen tepkiler doğurdu. Eskişehirli büyük toprak sahibi Emin Sazak, devletçiliğe eski anlamının geri verilmesini isteyecek ve Genel Sekreter Recep Peker, devletçiliğin en sert ifadelerini kullanacaktır.^[47]

18 Haziran 1936 tarihinde yayımlanan bir genelgeyle bütün illerde parti il başkanlığı valilikle birleştirildi ve içişleri bakanı resmen, parti genel sekreterliği sıfatını üstlendi. 5 Şubat 1937 tarihinde yapılan anayasa değişikliğiyle, CHP'nin "Altı Ok"u Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'na resmen dahil edildi.^[48] Böylece "Tek Parti"nin devletle özdeşleşmesi süreci tamamlanmış oldu.

Atatürk döneminde Şeyh Said İsyanı, Ağrı İsyanı ve Dersim İsyanı olmak üzere üç büyük Kürt isyanı çıkmış, ayaklanmalar askeri harekatla bastırılmıştır.

Atatürk döneminde kurulan CHP hükûmetleri:

• I. İsmet İnönü Hükûmeti (30 Ekim 1923 - 6 Mart 1924)
• II. İsmet İnönü Hükûmeti (6 Mart 1924 - 22 Kasım 1924)
• Ali Fethi Okyar Hükûmeti (22 Kasım 1924 - 3 Mart 1925)
• III. İsmet İnönü Hükûmeti (3 Mart 1925 - 1 Kasım 1927)
• IV. İsmet İnönü Hükûmeti (1 Kasım 1927 - 27 Eylül 1930)
• V. İsmet İnönü Hükûmeti (27 Eylül 1930 - 4 Mayıs 1931)
• VI. İsmet İnönü Hükûmeti (4 Mayıs 1931 - 1 Mart 1935)
• VII. İsmet İnönü Hükûmeti (1 Mart 1935 - 1 Kasım 1937)
• I. Celal Bayar Hükûmeti (1 Kasım 1937 - 11 Kasım 1938)

İsmet İnönü dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Cumhurbaşkanı ve CHP Genel Başkanı Mustafa Kemal Atatürk'ün 10 Kasım 1938 Perşembe günü ölümünden sonra TBMM 11 Kasım 1938 günü toplandı ve CHP Malatya milletvekili Mustafa İsmet İnönü toplantıya katılan 348 üyenin oybirliği ile Türkiye Cumhuriyeti'nin II. Cumhurbaşkanı seçildi.^[48] Cumhurbaşkanı İnönü hükûmeti kurmakla Atatürk'ün son başbakanı Celâl Bayar'ı görevlendirdi. II. Bayar Hükümeti 11 Kasım 1938 tarihinde kuruldu ve bu hükûmet 25 Ocak 1939 tarihine kadar görev başında kaldı. 26 Aralık 1938 tarihinde ise devletin tek partisi idarecisi ve yönlendiricisi konumunda olan CHP ilk olağanüstü kurultayını yaptı. Cumhurbaşkanı İsmet İnönü bu kurultayda partinin "Değişmez Genel Başkanı" seçildi. Hayatta olmayan Atatürk ise Ebedi Şef ilan edildi. Bu şekilde İnönü, Millî Şef oluyordu. Atatürk'ten sonra cumhuriyetin başına seçilen İnönü devletin tek partisi olan Cumhuriyet Halk Partisi'nin de başına geçmişti. 29 Mayıs 1939 tarihinde yapılan V. Olağan Kurultay'da ise parti içinde muhalefet vazifesi yapacak olan Müstakil Grup kurulması kararı alındı.^{[kaynak belirtilmeli]}

II. Dünya Savaşı yılları[değiştir | kaynağı değiştir]

İsmet İnönü, cumhurbaşkanı ve Cumhuriyet Halk Partisi genel başkanı olduktan sonra 1939 yılında seçimler yenilendi. TBMM yeni dönem çalışmalarına Mart ayında başladı. 1 Eylül 1939 tarihinde Almanya, Polonya'ya saldırdı ve II. Dünya Savaşı başladı. Avrupa'da Hitler Almanyası, Mussolini İtalyası ile birlikte istilaya başlamıştı. Uzak Doğu'da da Japonya bu savaş dalgasına katılmıştı. Savaşın diğer tarafında ise Fransa ve İngiltere bulunuyordu. Hitler'in güçlü ordusu kısa zamanda Avrupa'yı istila etti. Mussolini kendine Afrika'yı hedef almıştı. ABD olayları uzaktan izliyordu. Ancak Japonlar 7 Aralık 1941 tarihinde ABD'nin Pearl Harbor üssüne saldırınca Amerika Birleşik Devletleri Almanya, İtalya ve Japonya'ya savaş açtı. Bu arada Almanya SSCB'ye saldırdı. Türkiye, Millî Şef İnönü yönetiminde savaşın dışında durdu. İzlenen dengeci dış politika ile Türkiye savaşın dışında kaldı. Ancak savaş Türkiye'yi iktisadi yönden sıkıntıya soktu. Birçok temel madde bile karneye bağlandı.

Türk Ordusu her türlü tehlikeye karşı ayakta tutuldu. Dönemde yaşanan olaylardan biri ise Millî Eğitim Bakanı Hasan li Yücel öncülüğünde açılan Köy Enstitüleri idi.

II. Dünya Savaşı yıllarında kurulan CHP hükûmetleri:

• II. Celal Bayar Hükümeti (11 Kasım 1938 - 25 Ocak 1939)
• I. Refik Saydam Hükümeti (25 Ocak 1939 - 3 Nisan 1939)
• II. Refik Saydam Hükümeti (3 Mart 1939 - 9 Temmuz 1942)
• I. Şükrü Saracoğlu Hükümeti (9 Temmuz 1942 - 9 Mart 1943)
• II. Şükrü Saracoğlu Hükümeti (9 Mart 1943 - 7 Ağustos 1946)

II. Dünya Savaşı 1945 yılında sona erdiğinde demokrasiler kayıtsız şartsız galip gelmişlerdi. Diğer tarafta bir başka galip ise Türkiye'nin yanındaki Sovyetler Birliği olarak belirmişti. Savaş sonucunda Dünya'nın iki kutba ayrıldığı bir siyasi çizgi oluştu.

Çok partili döneme geçiş[değiştir | kaynağı değiştir]

İkinci Dünya Savaşı'nı tek partili, tek liderin tüm yetkilere sahip olduğu faşist rejimler kaybetti. Savaşı kazanan iki taraftan bir tanesi Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere ve Fransa gibi çok partili demokrat devletler ve kazanan diğer taraf ise Sovyetler Birliği gibi tek partili sosyalist devletler oldu. Dünya'da iki siyasi kutbun oluştuğu bu dönemde Türkiye ile Sovyetler Birliği'nin arası bozulmaya başladı. 1945 yılının Mart ayında, iki devlet arasında 1925 yılında imzalanmış dostluk ve tarafsızlık antlaşmasının yenilenmeyeceği Stalin yönetimi tarafından ilan edildi. Ardından antlaşmanın yenilenmesi için Sovyetler Birliği boğazlarda üs ve doğuda toprak talebinde bulundu. Türkiye 22 Ağustos ve 18 Ekim 1945 tarihlerinde bu talepleri tamamen reddetti. Türkiye, Sovyetler Birliği'nin agresif politikalarına devam etmesinden dolayı ABD'ye yakınlaşmak durumunda kaldı.

ABD, Türkiye'ye siyasi ve ekonomik destek verebilmek için Türkiye'nin çok partili sisteme geçmesini şart koşuyordu. CHP, "Millî Şef" unvanlı tek parti rejimini, çok partili demokrat devletler savaşın üstünlüğünü ele alana kadar korumuştur. Sovyetler Birliği'nin tehditleri sonucu Türkiye'nin zor durumda kalması, Türkiye'nin batı ittifakına katılımını mecburi bir duruma getirdiği değerlendirmesi yapıldı ve CHP yönetimi çok partili sisteme, demokrasiye geçiş kararı aldı. Bu konu hakkında dönemin ABD Dışişleri Bakan Yardımcısı şöyle dedi:

"Amerika yardımlarının hedefi bu memleketlere demokrasiyi (çok partili sistemi) yerleştirmek."^[49]

İsmet İnönü, San Francisco Konferansı'na katılacak olan diplomat Feridun Cemal Erkin'e şöyle dedi:

"Amerikalılar çok partili demokrasiyi ne zaman kuracağımızı sorabilirler, şöyle cevap verirsiniz: Savaş bitince bu amacı gerçekleştirmek Cumhurbaşkanı'nın en aziz arzusudur."^[50]

TBMM'deki ilk muhalefet ve İsmet İnönü'nün 19 Mayıs 1945 tarihindeki söylevi çok partili yaşamı müjdeliyordu. 29 Mayıs 1945 tarihinde TBMM Şükrü Saracoğlu Hükûmeti'nin güven oylamasını yaptı ve neticeler sonunda 7 kişinin hükûmete güvensizlik oyu verdiği görüldü. Bu isimler; Celâl Bayar, Adnan Menderes, Fuad Köprülü, Refik Koraltan, Emin Sazak, Hikmet Bayur ve Recep Peker'di.^[51] Bu küçük kıvılcımın dört ismi Celâl Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuad Köprülü 7 Haziran 1945 tarihinde Dörtlü Takrir adlı önergeyi CHP Grup Başkanlığı'na sundular. Dörtlü Takrir, parti içinde özgür bir tartışma ortamının yaratılmasını istiyordu. O günlerde de TBMM Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu'nu görüşmekteydi. Kanunun özellikle 17. maddesi çok büyük tartışmalara neden oldu ve maddeye muhalefetin başında ise Aydın milletvekili Adnan Menderes geliyordu. Söz konusu madde büyük toprak sahiplerinin topraklarını sınırlandırıyor ve büyük bir kısmının toprak sahibi olmayan köylülere tahsis edilmesini öngörüyordu. Adnan Menderes de bir toprak ağası olduğu için şiddetle muhalefet etmekteydi. Ancak bu muhalefete rağmen kanun 11 Haziran 1945 tarihinde kabul edildi. Hemen ertesi gün Millî Şef İsmet İnönü, Dörtlü Takrir'i CHP grubuna reddettirdi.

Cumhuriyet Halk Partisi'nin TBMM grubu Dörtlü Takrir'i reddedince takrirde imzaları bulunan Adnan Menderes ve Fuat Köprülü Vatan gazetesinde muhalif yazılar yazmaya başladılar. CHP bu davranışı etik bulmayarak bu iki ismi 21 Eylül 1945 tarihinde partiden ihraç etti. Bu karara tepki gösteren Celâl Bayar, 28 Eylül 1945 tarihinde milletvekilliğinden istifa etti. İsmet İnönü, 1 Kasım 1945 tarihinde yaptığı konuşmada ülkenin tek eksiğinin iktidar partisi karşısında bir muhalefet partisi bulunmaması olduğunu söyledi ve muhalif isimlere parti kurmaları için yolu açtı. Bunun üzerine Celâl Bayar, 1 Aralık 1945 tarihinde parti kuracaklarını açıkladı ve 3 Aralık 1945 tarihinde CHP'den istifa etti.

Nihayet 7 Ocak 1946 tarihinde Celâl Bayar genel başkanlığında Demokrat Parti kuruldu. Türkiye Cumhuriyeti tarihinde yepyeni bir devir açılmıştı. Devleti kuran CHP, demokrasiyi de tesis etmeye kararlıydı. Demokrat Parti (DP) kurulduktan sonra CHP bazı uygulamalara son verdi. 10 Mayıs 1946 tarihinde toplanan II. Olağanüstü Kurultay'da İsmet İnönü, Milli Şef ve Değişmez Genel Başkan unvanlarını üzerinden attı. Tek dereceli çoğunluk esasına dayanan seçim kanunu kabul edildi. Bazı vergiler kaldırıldı. Sendikalaşmaya izin verildi. Sınıfsal partilerin kurulması serbest bırakıldı. CHP her ne kadar demokratikleşmek için çaba gösterse de yine de iktidarı bırakmak niyetinde değildi. Bu sebeple 1947 yılında yapılması gereken seçimleri 21 Temmuz 1946 tarihine aldı. Böylece henüz teşkilatlanmasını tamamlayamayan DP karşısında iktidar ve zaman kazanılacaktı.

1946 seçimleri ve 7. Olağan Kurultay[değiştir | kaynağı değiştir]

21 Temmuz 1946 tarihinde yapılan genel seçimlerde DP'nin 64 ve bağımsızların 6 sandalyesine karşı 395 sandalye kazanan CHP, TBMM'de yüzde 85 oranında çoğunluk elde etti. Seçimler yargı denetiminde yapılmazken, oylar açık biçimde kullanıldı ve gizli biçimde sayıldı. Söz konusu seçim, bu usulsüzlüklerden dolayı "şaibeli seçim" olarak da anıldı.

7 Ağustos 1946 tarihinde kurulan Yeni dönemde Recep Peker başbakan olarak atandı. Peker Hükûmeti, ilk iş olarak 7 Eylül 1946 tarihinde 7 Eylül Kararları'nı aldı; yapılan devalüasyonla, 1 Amerikan dolarının değeri 1.40 TL'den 2.80 TL'ye yükseltildi.

Öte yandan Başbakan Peker'in sert tavrı nedeniyle CHP ve DP arasındaki gerilim artmaya başladı. Karşılıklı tartışmalar sonucunda, tepkisini zaman zaman meclisi terk ederek gösteren Demokrat Partililer, talepleri kabul edilmezse TBMM'yi boykot etmekten söz etmeye ve "sine-i millet" seçeneğini dillendirmeye başladılar. İktidar ve muhalefet arasındaki gerilimi yumuşatmak amacıyla Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, hem Başbakan Peker'i hem de Demokrat Partililerin lideri Bayar'ı dinledi ve sonunda 12 Temmuz Beyannamesi'ni yayımladı (12 Temmuz 1947). Bu şekilde ilişkiler yumuşamaya başlasa da, Başbakan Peker uzlaşma yanlısı değildi. Bunun üzerine İnönü, CHP içinde Peker'e karşı bir muhalefet başlattı. Muhalif ekibin başını Nihat Erim çekiyordu. Peker Hükûmeti istifa etmek zorunda kaldı ve yeni hükûmeti Hasan Saka 8 Eylül 1947 tarihinde kurdu. 16. Hükûmeti kuran Saka belki Peker gibi sert değildi ama Demokrat Partililerin umduğu yenilikleri yapacak konumda da değildi.

CHP'nin 7. Olağan Kurultayı 17 Kasım 1947 tarihinde başladı ve 19 gün sürdü. Kurultayda, partinin Genel Başkanlık Divanı kaldırıldı ve yerine, üyeleri kurultay tarafından seçilecek 40 üyeli Parti Divanı getirildi.^[52] Kurultayda aynı zamanda partideki radikal kanat tasfiye edildi ve liberal iktisat politikalarına ve dinle ilgili politikalarda gevşemeye gidilen sürecin önü açıldı.^[53]

Demokrat Parti tarafında ise 1948 yılında parti içi bir ayrışma yaşandı. Başlarında Mareşal Fevzi Çakmak, Osman Bölükbaşı, Sadık Aldoğan, Kenan Öner ve Hikmet Bayur'un olduğu grup DP'den ayrılarak 20 Temmuz 1948 tarihinde Millet Partisi'ni kurdu. 1948 yılında yeni bir seçim yasası çıkarıldı. Yasa, yargı denetimini içermiyordu. DP tepki olarak ara ve yerel seçimleri boykot etti.

15 Ocak 1949 tarihinde istifa eden Hasan Saka'nın yerine medrese tahsili görmüş ve İslamcı akımlar içinde bulunan Şemsettin Günaltay başbakan oldu. Yeni hükûmetin ilk uygulamaları da din alanında oldu: İlkokul programlarına seçmeli din dersi yeniden konuldu, imam-hatip eğitimi için kurslar açıldı, ilahiyat fakülteleri açılmasına karar verildi, türbeler ziyarete açıldı, hac ziyareti için döviz tahsilatına başlandı.

20 Haziran 1949 tarihinde DP II. Kongresi yapıldı ve parti bu kongrede seçimlere hile karıştırılmaması istemiyle Millî Teminat Andı'nı kabul etti. CHP bu karara Millî Husumet Andı adını verdi. Şubat 1950'de yeni bir seçim yasası getirildi. Yasa yargı denetimini de kabul ediyordu. Ancak nispi temsil yerine çoğunluk ilkesi esasında devam edilmişti. Bu, CHP için gelecek 3 genel seçimde de çok büyük zarara neden olacaktı.

1946-1950 yılları arası kurulan CHP hükûmetleri:

• Recep Peker Hükûmeti (7 Ağustos 1946 - 10 Eylül 1947)
• I. Hasan Saka Hükûmeti (10 Eylül 1947 - 10 Haziran 1948)
• II. Hasan Saka Hükûmeti (10 Haziran 1948 - 16 Ocak 1949)
• Şemsettin Günaltay Hükûmeti (16 Ocak 1949 - 22 Mayıs 1950)

1950 genel seçimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

14 Mayıs 1950 tarihinde Türkiye tarihinde yepyeni bir devir başlıyordu. 1946'da kurulan DP yapılan genel seçimlerde büyük çoğunlukla iktidarı CHP'den aldı. Demokrat Parti yurt genelinde %53 oy almıştı. CHP'nin oyları %39'u buluyordu. Oy oranları açısından çok büyük bir hezimet yoktu belki ama mevcut çoğunluk sistemi nedeniyle sandalye dağılımı oldukça dengesizdi. DP'nin kazandığı 408 sandalyeye karşı CHP ancak 69 sandalye kazanabildi. 27 sene boyunca ülkeyi tek başına idare eden CHP serbest seçim yoluyla iktidarı DP'ye teslim ediyordu. Atatürk'ten sonra 11.5 yıldır cumhurbaşkanı olan İsmet İnönü artık muhalefet lideriydi. Sonucu CHP'nin yayın organı Ulus gazetesi özetledi: CHP İktidarı Devrediyor.^[54]

Yeni TBMM 22 Mayıs 1950 tarihinde açıldı. Meclis başkanlığına DP kurucularından Refik Koraltan seçildi. Demokrat Parti, Cumhurbaşkanlığı için Genel Başkanları Celâl Bayar'ı seçtiler. Türkiye Cumhuriyeti'nin Atatürk ve İnönü'den sonra 3. cumhurbaşkanı seçilen Bayar hükûmeti kurmakla Aydın milletvekili Adnan Menderes'i görevlendirdi. CHP için yeni bir dönem başlamıştı. Demokrasi kurulmuştu. Demokrat Parti'nin ilk icraatı 1932 yılından beri Türkçe okunan ezanın orijinal şekliyle okunmasını serbest bırakmak oldu.

29 Haziran 1950 tarihinde gerçekleştirilen CHP 8. Kurultayı'nda daha önceki kurultayda parti meclisine bırakılmış olan genel sekreter seçimi yetkisi kurultay delegelerine bırakılmış, parti meclisi üye sayısı da hepsi kurultay tarafından seçilen 30 üyeye indirilmiştir. Yapılan seçimler sonunda İsmet İnönü Genel Başkan, "çarıklı politikacı" lakabıyla anılan Kasım Gülek ise Genel Sekreter seçilmiştir. Eylül 1951 ara seçimlerinde DP 20 milletvekilliğinin 18'ini kazandı.

26 Kasım 1951 tarihinde toplanan 9. Kurultay'da İsmet İnönü yeniden Genel Başkanlığa, Kasım Gülek de Genel Sekreterliğe seçildi. 18 Şubat 1952 tarihinde TBMM, NATO'ya girişi onayladı. 1953 yılında CHP'nin malları hazineye devredildi. Bu karara karşı CHP lideri İsmet İnönü TBMM'de Demokrat Partililere şöyle seslendi: Işıktan korkuyorsunuz.

22 Haziran 1953 tarihinde toplanan 10. Kurultay'da parti programında ilk kez "Hukuk Devleti" kavramına yer verildi, iki meclisli bir sisteme geçilmesi, Anayasa Mahkemesi'nin kurulması, seçim güvenliği, yargıç bağımsızlığı, sendika ve meslek örgütleri kurma özgürlüğü, işçilere grev hakkı gibi görüşler programa girdi. Kurultay sonunda yapılan seçimlerde İnönü tekrar Genel Başkanlığa, Kasım Gülek de 860 delegeden 709'unun oyunu alarak Genel Sekreterliğe seçilmiştir.^[54]

1954 genel seçimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

2 Mayıs 1954 seçimlerinde CHP seçimi kaybetti. Ertesi gün çıkan gazeteler Demokrat Parti'nin seçimleri kazandığını bildirmekteydi. Öyle ki DP tüm yurtta oyların %56,6'sını alarak 503 milletvekilliği kazanırken CHP %34,8 oy alıyor ve 31 milletvekilliği kazanıyordu.^[55] TBMM'deki DP üstünlüğü iyice artmıştı. TBMM'nin yeni döneminde Celâl Bayar tekrar cumhurbaşkanı seçildi. Hükûmeti tekrar Adnan Menderes kurdu.

1954 yenilgisi partiyi karıştırdı. 26 Temmuz 1954 tarihindeki 11. Kurultay'da Tüzük Komisyonu, Genel Başkan ve Genel Sekreter ile 30 kişilik parti meclisinin kurultayca seçilmesini, Parti Meclisinden seçilecek 5 üye ile Genel Sekreterin seçeceği 2 Genel Sekreter Yardımcısının Merkez Yürütme Kurulu'nu oluşturmasını kararlaştırdı. Tüzük Komisyonunun raporu kurultay kararı ile kabul edildi. Kurultay, İnönü'yü Genel Başkanlığa, Gülek'i de Genel Sekreterliğe yeniden seçti.^[54]

21 Mayıs 1956 tarihinde 12. Kurultay yapıldı. Bu Kurultayda İsmet İnönü, 1021 delegenin 1020'sinin oyunu alarak tekrar Genel Başkan, Kasım Gülek de 972 oydan 880'ini alarak tekrar Genel Sekreter seçildi.

Demokrat Parti iktidarı, 1954 seçimlerinden sonra ülkede beklenen başarılı çalışmaları yapamadı. Ekonomi gitgide daha fazla darboğaza giriyordu. Dış borçlar ülkenin sırtına yeni yükler bindiriyordu.

9 Eylül 1957 tarihinde yapılan 13. Kurultay, Demokrat Parti (DP) iktidarının artan baskılarına karşı, muhalefet ile iş birliği yapılmasının kararlaştırıldığı kongre oldu. 9 Eylül Kurultayı'nda üç muhalefet partisinin iş birliği kabul edildi. Parti Meclisi'ne, Genel Yönetim Kurulu'na iş birliği konusunda tam yetki verildi. Kongreye, muhalefetteki Cumhuriyetçi Millet Partisi ve Hürriyet Partisi temsilcileri de katıldılar. Yapılan seçimlerde İnönü 920 oy alarak Genel Başkanlığa, Gülek de 837 oy alarak Genel Sekreterliğe tekrar seçildi. Ancak DP İktidarı seçimler öncesinde çıkardığı bir kanunla seçim iş birliği yapılmasını engelledi.

1957 genel seçimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

27 Ekim 1957 tarihi CHP için önemli bir dönüm noktasıdır. 1957 milletvekilliği genel seçimi sonuçlarına göre DP %47.9 oyla 424 CHP ise %41.1 oy oranıyla 178 milletvekilliği kazanmıştı. Demokrat Parti ilk defa halkın mutlak çoğunluğundan az oyla iktidardaydı. CHP tam 18 ilde tam liste halinde seçimleri kazandı. Bazı illerde CHP oyları diğer küçük partilerle birleştiğinde DP önemli farkla geride kalıyordu. Ancak ittifaklara izin verilmemesi ve çoğunluk sistemi sandalye dağılımında adaletsizliğe neden oluyordu. Yine 31 olan milletvekili sayısını yaklaşık 6 katına çıkarak 178 milletvekilliği kazanması ve %35 olan oy oranını %41'e yükseltmesi 1957 seçimlerinde CHP'nin önemli bir başarısı olmuştur.

1957 seçimlerinden sonra ülkede yaşanan sosyal ve ekonomik gelişmeler karşısında, CHP'de hızlı bir çalışma dönemine girildi, parti politikalarında önemli değişimler yaşandı.

12 Ocak 1959 tarihinde başlayan 14. Kurultay, "iktidara yürüyen parti" havasında gerçekleştirildi ve burada "düzen değişikliği programı" niteliğindeki "İlk Hedefler Beyannamesi" kabul edildi. Bildirgeye göre demokratik kurumların kurulması ve hukuk devleti olunması öngörülüyordu. Ayrıca işçi haklarından da söz edilmekteydi. Kurultay'da Parti Meclisi üye sayısı 30'dan 40'a çıkarıldı, Merkez Yönetim Kurulu üye sayısı da Genel Sekreter ile beraber 11'e yükseltildi. Parti Meclisi'ne gerektiğinde Genel Sekreteri üçte iki çoğunlukla değiştirme ve yeni Genel Sekreter seçmek üzere kurultayı toplantıya çağırma yetkisi verildi. İnönü ve Gülek, tekrar Genel Başkanlığa ve Genel Sekreterliğe seçildiler. 17 Ocak 1959 tarihinde Başbakan Adnan Menderes'i Londra'ya götüren Vickers Viscount 793 tipi "TC-SEV" uçağı Gatwick Havalimanı yakınlarında düştü. 6 yolcu ve mürettebatın yaralı olarak kurtulduğu kazada başbakan Adnan Menderes'in ayağı sıkışmıştı fakat daha sonra Sakarya milletvekili Rifat Kadızade Başbakanı kurtardı.^[56] Bu olay iktidar ile ana muhalefet arasında geçici bir süre için de olsa yumuşama sağladı.

28 Eylül 1959 tarihinde Kasım Gülek Genel Sekreterlikten istifa etti, yerine İsmail Rüştü Aksal Genel Sekreter oldu.

CHP'liler 1959 bahar aylarında Batı Anadolu illerini kapsayan ve Büyük Taarruz adı verilen bir seçim kampanyası başlattılar. Ülke ise büyük bir gerginlik içindeydi. Bu geziler sırasında İnönü, Uşak’ta taşlı saldırıya uğradı. Devlet güçleri olaya müdahale etmediler. Siyasette CHP-DP kavgası gitgide su üstüne çıkıyordu. 1960 yılı başlarında basına uygulanan sansür de artmıştı. CHP'nin yayın organı Ulus gazetesi kapatılmıştı. 2 Nisan 1960 tarihinde Kayseri'ye giden İnönü'nün treni durduruldu. İsmet Paşa kurulan barikatları elleriyle yararak şehre ulaştı ve kendini Kayseri'de 50 bin kişi karşıladı. Demokrat Parti, 18 Nisan 1960 tarihinde Meclis Tahkikat Encümeni'ni kurdu. Aynı gün CHP Lideri İsmet İnönü, TBMM'de Tahkikat Komisyonu hakkında tarihi bir konuşma yaptı ve Demokrat Partililere "Biz demokratik rejim dedik, bu rejim kurulmuştur. Bu demokratik rejim istikametinden ayrılıp baskı rejimi haline götürmek tehlikeli bir şeydir. Bu yolda devam ederseniz, ben de sizi kurtaramam. Şartlar tamam olduğunda milletler için ihtilal, meşru bir haktır." dedi. İsmet Paşa'nın bu sözlerine tepki olarak CHP lideri 12 oturum TBMM toplantılarından uzaklaştırıldı. Bunun üzerine tepki gösteren CHP Grubu meclisten polis zoruyla uzaklaştırıldı. 28-30 Nisan'da, İstanbul ve Ankara'da hükûmete karşı öğrenci olayları yapıldı, ölenler oldu. İki kentte de sıkıyönetim ilan edildi. Menderes olaylardan CHP ve İnönü'yü sorumlu tuttu. 3 Mayıs 1960 tarihinde Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Cemal Gürsel hükûmeti bir mektupla uyardı.

27 Mayıs ve sonraki yıllar[değiştir | kaynağı değiştir]

27 Mayıs 1960 tarihinde Türk Silahlı Kuvvetleri içindeki 37 kişilik darbeci grubu Demokrat Parti'nin ülkeyi gitgide bir baskı rejimine ve kardeş kavgasına götürdüğünü görerek ülke yönetimine el koydu. Anayasa feshedildi. Başta Cumhurbaşkanı Celâl Bayar ve Başbakan Adnan Menderes olmak üzere DP'liler, pek çok bürokratlar ve DP'ye yakın olduğu düşünülen generaller tutuklandı.^[57]

Devlet Başkanlığı, Millî Savunma Bakanlığı ve Başbakanlık görevlerini Orgeneral Cemal Gürsel üzerine aldı. Cemal Gürsel, Millî Birlik Komitesi ile ülkenin tek hakimi olmuştu. Yeni anayasa hazırlanması ve siyasi yapıların kurulması için çalışmalar başladı. Demokrat Parti kapatıldı. Yeni anayasa hazırlanması için kurulan kurucu meclise CHP lideri İsmet İnönü de seçildi. 27 Mayıs sonrası CHP'nin 1959 tarihli "İlk Hedefler Beyannamesi"ndeki pek çok husus da hayata geçirilmiştir. Cumhuriyet Halk Partisi darbeden sonra bütün gücüyle yeni anayasanın hazırlanmasına çalıştı ve bir an önce demokratik düzene geçilmesini savundu. 27 Mayıs 1960, bu dönemde Millî Birlik Komitesi ve CHP çevrelerinde genellikle "27 Mayıs Devrimi" olarak anıldı.

9 Şubat 1961 tarihinde yeni partiler kurulmasına müsaade edildi. 9 Temmuz 1961 tarihinde referanduma sunulan 1961 Anayasası halkın % 61'inin oyuyla yürürlüğe girdi. Yeni anayasa ile TBMM iki meclise ayrılıyordu. Bir yanda üyeleri nispi sistemli seçimle seçilen 450 üyeli Millet Meclisi diğer yanda ise 150 üyeden oluşan ve üyeleri 40 yaşını doldurmuş, yükseköğrenim görmüş ve çoğunluk sistemi ile seçilmiş olan Cumhuriyet Senatosu olacaktı. Cumhurbaşkanı'nın görev süresi 7 yılla sınırlandırıldı. TBMM kararlarını denetlemek için Anayasa Mahkemesi kuruldu. Böylece "Hukuk devleti" kavramı öne çıkarılmış oldu. Temel hak ve özgürlükler artırıldı. Millî Güvenlik Kurulu kurularak askerlerin de siyasi konularda görüş belirtmesine olanak verildi.^[58]

CHP seçim çalışmalarını sürdürürken partide Kasım Gülek hizbi ortaya çıktı. 24 Ağustos 1961 tarihinde yapılan 15. Kurultay'da İnönü tekrar Genel Başkan seçildi. Genel Sekreterliğe ise İsmail Rüştü Aksal getirildi.

Yassıada'da yargılanan Demokrat Partililer için 1961 yılı Ağustos ayında karar verildi ve 15 kişi idam cezasına çarptırıldı. Millî Birlik Komitesi bu cezaların üç tanesini onayladı ve 16 Eylül 1961 tarihinde DP dönemi Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu ve Maliye Bakanı Hasan Polatkan idam edildi. Ertesi gün de Başbakan Adnan Menderes idam edildi. Celal Bayar'ın idam cezası yaş sınırı nedeniyle ömür boyu hapse çevrildi.

15 Ekim 1961 tarihinde yapılan seçimlerde Cumhuriyet Halk Partisi beklenen başarıyı elde edemedi. CHP milletvekilliği seçimlerinde % 36.7 oy alarak 173 milletvekilliği elde etti. Kapatılan DP'nin ardılı olarak kurulan iki partiden; Adalet Partisi ise % 34.8 oyla 158 milletvekilliği, Yeni Türkiye Partisi (YTP) ise 65 milletvekilliği aldı. Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi (CKMP) ise 54 milletvekili çıkardı. Cumhuriyet Senatosu'nda ise senatörlükler şu şekilde dağılmıştı: CHP: 36, AP: 71, YTP: 27, CKMP: 16.

Hiçbir parti hükûmet olmak için salt çoğunluğu yakalayamamıştı ve Türkiye tarihinde ilk defa koalisyona gidilecekti. Seçmen 27 Mayıs Darbesi'nin ve idamların faturasını CHP'ye kesmişti.^{[kaynak belirtilmeli]} Örgüt seçim sonuçlarından memnun değildi. Bu nedenle koalisyon çalışmalarına girilmeyerek muhalefette kalınması istenmekteydi. Bütün bu tartışmalar arasında 25 Ekim 1961 tarihinde TBMM açıldı. Ertesi gün 27 Mayıs Darbesi'nin lideri Cemal Gürsel son derece güç şartlar ve özverilerle cumhurbaşkanlığına seçildi. Seçim son derece zor şartlar altında yapıldı. Çünkü sandıktan çıkan sonuçla Gürsel'in seçilmesi zor görünüyordu. Hatta bu yüzden Silahlı Kuvvetler yönetime bir defa daha el koyma niyetine girdi ancak TBMM sağduyulu davrandı ve Gürsel Çankaya Köşkü'ne çıktı.

Başbakanlık görevi 10 Kasım 1961 tarihinde CHP Genel Başkanı İsmet İnönü'ye verildi. İnönü 20 Kasım 1961'de Adalet Partisi ile cumhuriyet tarihinin ilk koalisyon hükûmetini kurdu. Cumhurbaşkanlığına ise 27 Mayıs Darbesinin lideri Cemal Gürsel seçildi. CHP'nin de Gürsel'i desteklediği seçimin öncesinde sağ partiler ortak aday olarak Ali Fuat Başgil'i aday göstermeyi düşünüyordu. Fakat bazı Millî Birlik Komitesi üyelerince silahla tehdit edildikten sonra adaylıktan vazgeçti.

22 Şubat 1962 günü Albay Talat Aydemir'in başında bulunduğu cunta yönetime el koymaya kalkıştı. Kara Harp Okulu öğrencileri harekete geçirildi. Ankara karışmıştı. Olay büyük tecrübe sahibi olan Başbakan İnönü tarafından bastırıldı.

İnönü'nün ilk koalisyon daha fazla hükûmette kalamadı. Özellikle siyasi af konusunda işler çıkmaza girince Başbakan İnönü 30 Mayıs 1962 tarihinde istifa etti. Hükûmeti kurma görevi tekrar kendine verildi. İsmet İnönü 25 Haziran 1962'de YTP, CKMP ve bağımsızlarla II. Koalisyon Hükûmeti'ni kurdu. 14 Aralık 1962 tarihindeki 16. Kurultay, Genel Merkezciler, Kasım Gülek-Nihat Erim kanadı ve üçüncü dünyacılar arasında tartışmalara sahne oldu. İhraçlar, istifalar partiyi zayıflattı. Kasım Gülek, Nihat Erim ve Mehmet Avni Doğan bir yıl süreyle partiden ihraç edildi. 1963 Mayıs ayında Talat Aydemir'in ikinci darbe girişimi de başarıyla bastırıldı. Darbeye teşebbüsten mahkûm olan Talat Aydemir idam edildi.

16 Kasım 1963 tarihindeki ara seçimleri AP kazandı. Aynı gün yapılan yerel seçimlerde AP % 45.4, CHP ise %36.2 oranında oy aldı. Başbakan İnönü yurtdışında bulunduğu sırada YTP hükûmetten çekildi. Hemen ertesi gün de CKMP hükûmetten çekildiğini açıkladı. II. Koalisyon da çökmüştü. 2 Aralık 1962 tarihinde İnönü istifa etti. AP lideri Ragıp Gümüşpala hükûmeti kuramadı, 10. İnönü Hükûmeti 25 Aralık 1963 tarihinde kuruldu. Bu defa CHP bağımsızlarla birlikteydi.

Kıbrıs'ta işler karışmış, Türklere karşı saldırılar başlamıştı. Bunun üzerine Türk jetleri 24 Aralık 1963 tarihinde Kıbrıs üzerinde uyarı uçuşu yaptılar. 16 Mart 1964 tarihinde TBMM hükûmete Kıbrıs'a müdahale için yetki verdi ancak Haziran ayında ABD Başkanı Lyndon B. Johnson'ın adıyla anılan ünlü Johnson Mektubu ile bu girişim engellendi, Türkiye Kıbrıs'a müdahale edemedi.^[58]

İsmet İnönü'nün kurduğu III. koalisyon hükûmeti 13 Şubat 1965 tarihindeki bütçe görüşmelerinde sona erdi. Hükûmetin bütçesi reddedilmişti. Başbakan İnönü istifa etti. CHP dışındaki sağ partiler birleşerek 1965 milletvekilliği genel seçimlerine kadar sürecek bir hükûmet kurdular.

İsmet İnönü'nün kurduğu üç koalisyon hükûmeti:

• VIII. İnönü Hükûmeti (20 Kasım 1961 - 25 Haziran 1962)
• IX. İnönü Hükûmeti (25 Haziran 1962 - 25 Aralık 1963)
• X. İnönü Hükûmeti (25 Aralık 1963 - 20 Şubat 1965)

Seçimlere gidilirken Cumhuriyet Halk Partisi kendine bir kimlik belirlemeliydi. CHP siyasi yelpazenin neresinde duracaktı? Yeni bir ses, yeni bir politika gerekliydi. Örgütün ve partinin buna ihtiyacı vardı. Bu yeni ses 1965 yılı ortalarında Genel Başkan İsmet İnönü'den geldi: "CHP Ortanın Solundadır." CHP bu şekilde hem soldaki Türkiye İşçi Partisi'ne tabandan gidecek oyları engellemek hem de yeni gidişatını belirlemek amacındaydı.

Ancak CHP'nin büyük rakibi AP bu sloganı seçimlere gidilirken tam tersi yönde kullandı ve CHP'yi sosyalizme kaymakla suçladı. 1964 yılında AP'nin başına geçen Süleyman Demirel meydanlarda "Ortanın Solu Moskova Yolu" diyerek CHP'yi yerden yere vurdu. Ayrıca seçimler öncesinde CHP'nin girişimiyle seçim kanunu değiştirildi ve millî bakiye usulü getirildi. Bu, küçük partilerin lehine bir gelişmeydi. AP kanuna muhalefet etti. 1968 yılında AP bu kanunu kaldırmıştır.^[59]

10 Ekim 1965 tarihinde yapılan genel seçimlerden AP zaferle ayrıldı. Türkiye genelinde AP % 52.8 oyla 240 milletvekilliği kazanırken CHP % 28.7 oyla ancak 134 milletvekili kazanabildi. Adalet Partisi tek başına iktidara gelmiş, CHP ise çok büyük oy kaybıyla ana muhalefette kalmıştı (MP: 31, YTP: 19, TİP: 14, CKMP: 11, Bağımsız: 1).

Partide yeni bir isim parlamıştı. Bu isim 1961-1965 arası kurulan üç İnönü Hükûmeti'nin de Çalışma Bakanı olan Bülent Ecevit'ti. 24 Ekim 1966 tarihindeki 18. Kurultay'da Bülent Ecevit genel sekreter seçildi. Ecevit "Ortanın Solu" politikasını benimsemiş, özellikle Çalışma Bakanlığı döneminde işçilerle çok iyi ilişkiler kurmuştu. 28 Nisan 1967 tarihindeki olağanüstü kurultayda partiden kopmalar başladı. Turhan Feyzioğlu'nun başını çektiği orta-sağ görüşlü "48'ler Grubu" partiden ayrıldı. 48'ler daha sonra Cumhuriyetçi Güven Partisi'ni kurdu. 18 Ekim 1968 tarihinde 19. Kurultay toplandı. İnönü-Ecevit listesi seçimleri kazandı. Ecevit gitgide partinin hakimi olmaktaydı. 12 Ekim 1969 Milletvekilliği Genel Seçimlerinde CHP beklediğini bulamadı. İktidardaki AP %46,5 oy alarak 256 milletvekilliği kazandı ve tek başına iktidarını sürdürdü. Buna karşın CHP %27.3'le 143 milletvekili kazanabilmişti. Şurası dikkat çekicidir ki, CHP'den kopma olmasına karşılık parti yine de çok fazla oy kaybı yaşamamıştır (GP: 15, Bağımsız: 13, BP: 8, MP: 6, YTP: 6, TİP: 2, MHP: 1).

AP tekrar büyük çoğunlukla iktidardaydı. Ancak fazla kalamayacaktı.^[60] 12 Mart 1971 tarihinde Türk Silahlı Kuvvetleri hükûmeti bir muhtırayla uyardı ve Başbakan Süleyman Demirel istifa etti. Yeni hükûmeti eski CHP'li Nihat Erim kuruyordu ve Ecevit bu askerî müdahaleye karşı olduğundan CHP'nin bu hükûmette yer almasını istemiyordu. İsmet İnönü muhtıraya karşı ılımlı bir tavır takınınca ve hükûmete destek vereceğini belirtince Genel Sekreter Bülent Ecevit istifa etti. Yerine Şeref Bakşık geçti. Ancak Ecevit'in bu muhalefeti onu toplumda büyük prestij sahibi yapmış, partide de oldukça güçlendirmişti. İnönü Haziran 1972 yılındaki olağan kurultay öncesinde 5 Mayıs 1972 tarihinde V. Olağanüstü Kurultayı toplama kararı aldı.^[61] Maksadı il ve ilçe kongrelerini birer birer kazanan Ecevit'i Kurultay’da yenmekti. 5 Mayıs günü geldiğinde Türkiye çok gergindi. Deniz Gezmiş, Yusuf Aslan ve Hüseyin İnan'ın hakkında verilen infaz cezalarının uygulanması beklenmekteydi. THY'nin bir uçağı Sofya'ya kaçırılmıştı. Gerilim Genel Başkan İsmet Paşa'ya da yansıdı. İnönü kalp krizi geçirmişti. Kurultay bir gün sonrasına ertelendi. 6 Mayıs 1972 tarihinde Genel Başkan İsmet İnönü ve Bülent Ecevit karşı karşıya geldi. İnönü açılış konuşmasında açık konuşarak Ya ben ya Bülent dedi ve kararı partiye bıraktı. Ecevit de taviz vermez şekilde cevap verince oylama beklenmeye başladı. 7 Mayıs 1972 tarihinde yapılan oylama sonucunda Ecevit'in parti meclisi listesi 709 oyla güvenoyu aldı. İnönü 507 oyda kalmıştı. Sonuç açıktı; CHP'de İnönü devri kapanmıştı. 33 yıldır Genel Başkan olarak CHP'yi yöneten İsmet İnönü 8 Mayıs 1972 tarihinde genel başkanlıktan istifa etti. 14 Mayıs 1972 günü yapılan genel başkanlık seçimi özel kurultayında 51 il başkanının adayı Bülent Ecevit 913 delegeden 828'inin oyuyla Atatürk ve İnönü'den sonra CHP'nin III. Genel Başkanı seçildi.^[62]

Bülent Ecevit dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

30 Haziran 1972 tarihinde toplanan 21. Olağan Kurultay'da partideki büyük iktidar değişiminin bir sonucu olarak, CHP Tüzüğünün 35 maddesi birden değiştirildi. Kurultay, Genel Başkanlıktan istifa eden İsmet İnönü'nün CHP Kurultayına son katılımına sahne oldu. Bülent Ecevit, 1085 delegeden 1032'sinin oyunu alarak tekrar Genel Başkanlığa seçildi.^[63]

Bülent Ecevit, asker destekli Ferit Melen Hükümeti'ne 5 bakan vererek destek oldu. Ancak 5 Kasım'da Ferit Melen'le anlaşamayarak bakanları çekti. 6 Kasım 1972 tarihinde İsmet İnönü partiden ve milletvekilliğinden istifa etti. İsmet İnönü, anayasanın eski cumhurbaşkanlarına verdiği Tabii Senatör olma hakkını kullanarak TBMM'de tabii senatör olarak çalışmalarına devam etti. 28 Mart 1973 tarihinde Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay'ın görev süresi bitti. Orgeneral Faruk Gürler'i seçtirmek isteyen demokrasi dışı güçlere karşı CHP ile AP iş birliği yaptı. 6 Nisan 1973 tarihinde Fahri Korutürk cumhurbaşkanı seçildi.

1973 genel seçimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

14 Ekim 1973 milletvekilliği genel seçimlerinde CHP, özlenen zaferi elde etmeyi başardı. 1965 yılında İsmet İnönü'nün başlattığı Ortanın solu hareketini Demokratik Sol'a dönüştüren ve kitlelere benimseten Bülent Ecevit CHP'yi Ak günlere olarak bilinen seçim beyannamesi etrafında toplayarak birinciliğe taşıdı. Cumhuriyet Halk Partisi bütün yurtta oyların % 33'ünü alarak 185 milletvekilliği kazandı ve birinci parti oldu. Ecevit'in en büyük rakibi Süleyman Demirel'in Adalet Partisi ise %29 oy almış ve 149 milletvekili kazanmıştı (CHP: 185, AP: 149, MSP: 48, DP: 45, CGP: 13, MHP: 3, TBP: 1, Bağımsız: 6).^[64]

CHP yükselişini sürdürdü ve 9 Aralık 1973 yerel seçimlerinde %37 oyla birinci parti oldu. AP %32 oy aldı.^[65]

CHP'nin genel seçimlerde elde ettiği 185 milletvekilliği tek başına hükûmet kurulması için yeterli değildi. Bunun için millet meclisi salt çoğunluğu olan 226 üyenin geçilmesi gerekliydi. Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk'ten görevi alan Ecevit'in 27 Ekim-8 Kasım 1973 tarihleri arasındaki koalisyon görüşmeleri sonuçsuz kaldı. 13 Kasım'da görevi alan AP lideri Demirel de hükûmet kurmakta başarısız olunca görev tekrar Bülent Ecevit'e verildi. Bülent Ecevit 26 Ocak 1974 tarihinde Millî Görüş fikrinin temsilcisi Necmettin Erbakan'la Cumhuriyet Halk Partisi-Millî Selamet Partisi (MSP) koalisyon hükûmetini kurdu. Devleti kuran ve rejimin temel ögelerini kendi içinde de özümsemiş bulunan CHP, İslamcı akımları bünyesinde bulunduran MSP ile koalisyona girmişti. Hükûmette özellikle laiklik konusunda tartışmalar olması kaçınılmaz görünmekteydi. İleriki yıllarda CHP genel başkanı olacak olan Deniz Baykal bu hükûmette Maliye Bakanı olarak, ileride CHP genel sekreteri olacak Önder Sav ise Çalışma Bakanı olarak görev almışlardı.

28 Haziran 1974 tarihinde toplanan tüzük kurultayında "Demokratik Sol" kavramı doğrultusunda parti tüzüğünde değişikliğe gidildi. Demokratik Sol'un Marksizm'den kaynaklanmayan yerli bir kavram olduğu vurgulandı. Ortanın Solu ile başlayan süreç böylelikle sonuçlanmış oldu. Yeni düzende CHP kabuğunu kırmış ve yerini bulmuştu.

Taban tabana zıt bu iki partiden kurulan koalisyonda beklenen oldu. Özellikle Türk Ceza Kanunu'nun 163., 141. ve 142. maddeleri konusunda iki parti görüş ayrılığına düştü. Hükûmetin sonu yaklaşmaktaydı. Tam bu sırada Yunanistan'daki albaylar cuntasının desteklediği Kıbrıs Rum Millî Muhafız Alayı'na bağlı birlikler, Enosis'i gerçekleştirmek amacıyla, cumhurbaşkanı Makarios'u devirdi. Cunta, adadaki Türklere karşı katliam hareketlerine başladı. Diplomatik görüşmeler sonuçsuz kaldı ve Türkiye 1960 Zürih ve Londra garantörlük antlaşmalarının verdiği hakkı kullanarak Kıbrıs'a askerî müdahalede bulundu. Türk Silahlı Kuvvetleri, 20 Temmuz 1974 sabahı Kıbrıs Harekâtı'na başladı. Bu olay Başbakan Bülent Ecevit'in halk üzerindeki sempatisini oldukça artırdı. Ecevit her gittiği yerde "Kıbrıs Fatihi Karaoğlan" olarak karşılanıyordu. Adaya müdahale ile Türklerin hakları kurtarıldı. Birleşmiş Milletler'in çağrısıyla ateşkes yapıldı. Ancak olayın sonucunda gelen ABD ambargosu Türkiye'ye ekonomik açıdan çok zorlu yıllar yaşattı. Kıbrıs Barış Harekâtı'nın ardından hükûmet içi anlaşmazlıklar nedeniyle Başbakan Bülent Ecevit, 18 Eylül 1974 tarihinde CHP-MSP hükûmetinin istifasını verdi. Hükûmetin istifasının ardından Ecevit erken seçim kampanyası başlattı. Kıbrıs zaferinin kendine sağladığı siyasi prestiji oya dönüştürmek istiyordu ancak TBMM'deki diğer partiler buna yanaşmadılar. Hükûmet uzun süre kurulamadı. Bu arada CHP 14 Aralık 1974 tarihinde 22. Kurultayını topladı. Orhan Eyüboğlu genel sekreter seçildi. Deniz Baykal ve Mustafa Üstündağ yeni genel sekreter yardımcıları oldular.

Bülent Ecevit'in istifasının ardından başlayan hükûmet bunalımı ancak 12 Nisan 1975 tarihinde sona erdi. Süleyman Demirel Başbakanlığında AP, MSP, MHP ve CGP, I. Milliyetçi Cephe Hükümeti'ni kurdular. Ülkede iç gerilim artmakta, ekonomik bunalım gitgide daha da çekilmez bir hal almakta, sağ-sol ayrışması ve çatışmalar yaşanmaktaydı. Bu şartlar altında 12 Ekim 1975'te yapılan ara seçimlerde CHP ve AP oylarını artırdı. 6 milletvekili için yapılan ara seçimde milletvekillerinden 5'ini AP, 1'ini de CHP kazandı. Senato üçte bir yenileme seçiminde ise AP 27, CHP 25, MSP 2 senatörlük kazandı.

1976 yılında CHP içinde çekişme başladı. 8 Mart 1976 tarihinde Deniz Baykal, Haluk Ülman, Erol Çevikçe, Adil Ali Cinel, Tankut Akalın parti yönetiminden istifa ettiler. Orhan Eyüboğlu tekrar genel sekreter seçilirken, yardımcıları ise Ali Topuz, Hasan Esat Işık, Mustafa Üstündağ ve İsmail Hakkı Birler oldu. İktidardaki Milliyetçi Cephe hükûmetine karşı toplumsal muhalefet dalgası ise yükseliyordu. Arka arkaya işlenen cinayetler ve özellikle gençler arasında yaşanan sağ-sol kavgası CHP'ye önemli bir görev yüklemekteydi. 27 Kasım 1976 tarihinde toplanan 23. Kurultay son derece önem taşıyordu. Bu kurultayda CHP'nin mevcut altı ilkesinin yanına bir de "Demokratik Sol"un altı ilkesinin eklenmesi benimsendi. Bu ilkeler; özgürlük, eşitlik, dayanışma, emeğin üstünlüğü, gelişmenin bütünlüğü ve halkın kendini yönetmesiydi. Ayrıca CHP'nin Sosyalist Enternasyonal'e üyeliği kabul edildi. Bülent Ecevit tekrar genel başkan seçildi.

1977 genel seçimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Ülke, Milliyetçi Cephe iktidarıyla oldukça sıkıntılı günler yaşıyordu. Ekonomi ve anarşi toplumun en büyük sıkıntılarıydı. CHP ise 1977 yılı başlarken gitgide güçlenmekteydi. Şubat ayında DİSK, seçimlerde CHP'yi destekleyeceğini açıkladı. Nisan ayında ise TBMM seçimleri 5 Haziran günü yenileme kararı aldı. Seçim kampanyası oldukça sıkıntılı geçti. 26 Nisan 1977 tarihinde Ecevit'in seçim otobüsü Niksar'da kurşunlandı. 1 Mayıs 1977 tarihinde Taksim Meydanı'nda düzenlenen 1 Mayıs Mitingi'nde kalabalığın üzerine çevredeki binalardan ateş açıldı. Oluşan izdihamda ve saldırı sonucunda 37 kişi öldü. 29 Mayıs günü İzmir-Çiğli Havaalanı'nda uçaktan inen Bülent Ecevit'in bulunduğu gruba ateş edildi. Bu, apaçık, CHP genel başkanını öldürmeye yönelik bir suikast girişimiydi. 2 Haziran 1977 tarihinde Başbakan Demirel, 3 Haziran'da yapılacak CHP Taksim mitinginde Bülent Ecevit'e suikast yapılacağını, CHP Genel Başkanı'na bir mektupla bildirdi. Bülent Ecevit ise mitingden vazgeçmeyeceğini bildirdi. 3 Haziran günü CHP, tarihinin en görkemli mitinglerinden bir tanesi İstanbul Taksim Meydanı'nda gerçekleştirildi. Yüz binlerce insan CHP mitingine katıldı ve Ecevit'e destek verdi.

Bu ortamda 5 Haziran 1977 günü yapılan milletvekilliği genel seçimlerinden CHP buruk bir zaferle çıktı. Cumhuriyet Halk Partisi oyların % 41.3'ünü alarak 213 milletvekilliği kazandı. AP % 36.8 oy almış ve 189 milletvekili kazanmıştı (CHP: 213, AP: 189, MSP: 24, MHP: 16, CGP: 3, DP: 1, BĞM: 4). Senato üçte bir yenileme seçimlerinde ise CHP:28, AP:21, MSP:1 senatörlük kazandılar. Bülent Ecevit ve CHP çok güçlenmişti ancak matematiksel tablo CHP'ye tek başına hükûmet kuracak çoğunluğu vermiyordu. 14 Haziran 1977 tarihinde hükûmeti kurma görevini alan Bülent Ecevit, 21 Haziran 1977 tarihinde azınlık hükûmetini kurdu. Hükûmet 3 Temmuz 1977 tarihinde yapılan güven oylamasında yeterli oyu alamayınca Ecevit istifa etti. Hükûmeti kurma görevini alan AP Genel Başkanı Süleyman Demirel 21 Temmuz 1977 tarihinde MHP ve MSP ile II. Milliyetçi Cephe hükûmetini kurdu. Ülke çok sıkıntılı günler yaşıyordu. Ekonomi öyle bir darboğaza girmişti ki, en basit ihtiyaç maddeleri bile karaborsaya düşmüştü. Zamlar, devalüasyonlar birbirini izliyordu. Enerji sıkıntısı had safhadaydı. Türkiye ithal malların parasını ödeyemez haldeydi. Döviz bulunamıyordu. Financial Times gazetesi 25 Kasım günü durumu şöyle özetliyordu: Türkiye iflas etmiş bir ülkedir. Öte yandan anarşi ve terör artarak sürmekteydi ve toplumsal kutuplaşma can almaya devam ediyordu. Bu şartlar altında 11 Aralık 1977 tarihinde yapılan yerel seçimlerde CHP % 41.7 oy alarak 41 il merkezinin belediye başkanlığını kazandı. Milliyetçi Cephe'nin büyük ortağı AP ise % 37.1 oy aldı ve 15 il merkezini kazanabildi. Seçim sonuçlarının ardından AP'den ayrılanlar oldu. 11 milletvekili partiden istifa etti. Bu isimler şunlardır; Orhan Alp, Tuncay Mataracı, Şerafettin Elçi, Mete Tan, Güneş Öngüt, Ahmet Karaaslan, Hilmi İşgüzar, Enver Akova, Ali Rıza Septioğlu, Mustafa Kılıç, Cemalettin İnkaya.

Seçimlerde başarılı olan CHP'nin genel başkanı Bülent Ecevit 22 Aralık 1977 tarihinde hükûmet hakkında bir gensoru verdi ve yılın son günü olan 31 Aralık 1977 tarihinde II. Milliyetçi Cephe hükûmeti 218 güvenoyuna karşı 228 güvensizlik oyu ile düşürüldü. Hükûmeti kurma görevini cumhurbaşkanından alan Bülent Ecevit Cumhuriyetçi Güven Partisi, Demokratik Parti ve bağımsızların desteğiyle 5 Ocak 1978 tarihinde hükûmetini kurdu. Ecevit, ekonomi ve devlet yapısında bir enkaz devraldıklarını ve çetin bir dönemden geçeceklerini belirtti.

Ülkedeki gerilim ve ekonomik buhran etkisini gitgide daha fazla hissettiriyordu. Zamlar, devalüasyonlar, uzayan kuyruklar, karaborsa, enerji kıtlığından kaynaklanan elektrik kesintileri artık olağan hale gelmişti. Ülke belki de en karanlık günlerini yaşamaktaydı. Bunun yanına bir de terör eklenince iş, içinden çıkılmaz bir hal alıyordu, bu nedenle Başbakan Bülent Ecevit'in enkaz benzetmesi hiç de abartı sayılmazdı. Mart 1978'de İstanbul Üniversitesi'nde öğrenciler katledildi. Ekim ayında Türk-İş, CHP-AP koalisyonu kurulmasını önerse de bu kabul edilmedi. Yıl sonunda Kahramanmaraş'ta çıkan olaylarda 105 kişi öldü. Sadece 1978 yılı içinde ülkede 831 kişi öldürülmüştü. 1979 yılı da sıkıntılarla başladı. 1 Şubat'ta Milliyet Genel Yayın Yönetmeni Abdi İpekçi katledildi. Mart ayında iğneden ipliğe hemen her maddeye büyük oranda zam yapıldı. TÜSİAD Ecevit Hükûmeti’nin çekilmesi için gazete ilanları vermeye başladı ve Başbakan Ecevit'in sert tepkisiyle karşılık buldu. 14 Ekim 1979 tarihinde yapılan milletvekili ara ve senato üçte bir yenileme seçimlerini AP kazandı. Açık bulunan 5 milletvekilliğinin tümünü ve 33 senatörlüğü Adalet Partisi kazandı, CHP 12 senatörlük kazanabildi. CHP'nin oyları %41'den %29'a düştü. 16 Ekim'de başbakan Bülent Ecevit istifa etti. Hükûmeti kurma görevini alan Süleyman Demirel 12 Kasım 1979 tarihinde azınlık hükûmetini kurdu.

14 Ekim 1979 tarihindeki senato kısmi yenileme seçimlerinde beş senatörlüğün beşini de AP'nin kazanmasının ardından CHP, 4 Kasım 1979 tarihinde 8. Olağanüstü Kurultay'ı topladı. Genel Başkan Bülent Ecevit güvenoyu istedi. Parti içi muhalefetteki Deniz Baykal ve Ali Topuz grupları yönetimi çok sert bir biçimde eleştirdiler; Turan Güneş ve Haluk Ülman, Bülent Ecevit'in istifasını istedi. Güven oylamasında Bülent Ecevit, 4 çekimser, 20 ret oyuna karşılık 1341 oy ile delegelerin güvenoyunu aldı. Genel Sekreterliğe Mustafa Üstündağ getirildi.

CHP'de bunlar olurken 1980 yılı Tariş olayları ve ekonomik önlemler içeren 24 Ocak Kararları ile başladı. Cinayetler, boykotlar ve ekonomik zorluklarla dolu günler birbirini izliyordu. Mayıs ayında Çorum'da olaylar çıktı ve 48 kişi öldü. Terör; genç, siyasi, aydın, yazar, sağcı ve solcu demeden can almayı sürdürüyordu. Öyle ki, 1980 yılında meydana gelen 10.000 terör olayında yaklaşık 2 bin insan ölmüştü. Mayıs ayında MHP Genel Başkan Yardımcısı Gün Sazak öldürüldü. Eski CHP önderlerinden ve eski başbakan Nihat Erim, 19 Temmuz 1980 tarihinde teröre kurban verildi. 22 Temmuz’da Türkiye Maden-İş Sendikası başkanı Kemal Türkler öldürüldü. Çeşitli çevrelerin önerdiği CHP-AP koalisyonuna ise her iki parti de sıcak bakmıyordu. Bu arada 6 Nisan 1980 tarihinde Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk'ün görev süresi bitmişti. TBMM bir türlü yeni cumhurbaşkanını seçemiyordu. Turlar birbirini izliyor ancak sonuç alınamıyordu. Bunca karışıklık içinde bir de ülke başsız bırakılmıştı. Türkiye uçurumun kıyısına gelmişti. CHP cumhurbaşkanlığı seçiminde 12 Mart Muhtırası'nda imzası bulunan dört komutandan biri olan, emekli orgeneral ve CHP senatörü Muhsin Batur'u aday göstermişti.

12 Eylül 1980 sabahı Türk halkı, Türk Silahlı Kuvvetleri'nin sesi ile uyandı. Ordu yönetime el koydu ve TBMM, hükûmet ve anayasa feshedildi. Tüm yurtta sokağa çıkma yasağı ilan edildi. Siyasi partilerin, derneklerin ve sendikaların etkinlikleri durduruldu. Genelkurmay Başkanı Orgeneral Kenan Evren ve kuvvet komutanlarının oluşturduğu Millî Güvenlik Konseyi ülkenin tek hakimiydi. CHP Genel Başkanı Bülent Ecevit ve AP Genel Başkanı Süleyman Demirel Gelibolu'daki Hamzakoy tesislerinde gözetim altına alındı. MSP Genel Başkanı Necmettin Erbakan ve MHP Genel Başkanı Alparslan Türkeş ise İzmir-Uzunada'ya gönderildi.

28 Ekim 1980 tarihinde tüm siyasi partilerin çalışmaları durduruldu. 30 Ekim 1980 tarihinde Bülent Ecevit, "siyasi yasak nedeniyle kendi eve hapsolup sustuğunda partiyi karıştırmak isteyenlerin istediklerini yapabilecekleri" gerekçesiyle^[66][67] 30 Ekim 1980'de CHP Genel Başkanlığından istifa etti. Ayrıca istifasıyla ilgili kamuoyuna bir açıklamada bulundu.^[68] 21 Şubat 1981 tarihinden itibaren Arayış dergisini çıkardı. Buradan ya da başka kanallarla verdiği demeçlerden dolayı yargılandı ve cezaevine girdi. MGK bir yıl sonra, 16 Ekim 1981 tarihinde tüm siyasi partilerle birlikte Cumhuriyet Halk Partisi'ni de kapattı. Böylece Türkiye Cumhuriyeti tarihinde CHP'nin ilk dönemi sona erdi.

Bülent Ecevit'in 1970'lerde kurduğu CHP hükûmetleri:

• I. Ecevit Hükümeti (26 Ocak 1974 - 17 Kasım 1974)
• II. Ecevit Hükümeti (21 Haziran 1977 - 21 Temmuz 1977)
• III. Ecevit Hükümeti (5 Ocak 1978 - 12 Kasım 1979)

Kapalı olduğu dönem[değiştir | kaynağı değiştir]

12 Eylül askeri yönetimi ülkedeki tüm siyasi etkinlikleri yasaklamıştı. Çok sayıda gözaltılar ve siyasi davalar yaşandı. Bu arada yeni anayasanın hazırlıkları da sürüyordu. Nihayet 7 Kasım 1982 tarihinde anayasa halkoylamasına sunuldu ve % 91,3 oyla kabul edildi. Aynı oylamayla Millî Güvenlik Konseyi (MGK) ve Devlet Başkanı Kenan Evren de 7. cumhurbaşkanlığına seçildi. Seçimlerin 6 Kasım 1983 tarihinde yapılacağı açıklandı ve 1983 yılı ortalarında siyasi faaliyetler serbest bırakıldı, ancak MGK işleri sıkı tutuyordu.^{[kaynak belirtilmeli]} Partiler kurulurken MGK'ya kurucuları veto etme yetkisi verildi.

Bu yüzden kapatılan CHP'nin tabanına hitap eden Erdal İnönü'nün kurduğu Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP) seçimlere katılamadı. Öte yandan Adalet Partisi'nin ardılları olarak kurulan Büyük Türkiye Partisi ve Doğru Yol Partisi de vetolardan nasibini almıştı. Seçimlere sadece Turgut Özal'ın başında bulunduğu ANAP, Necdet Calp'in başında bulunduğu Halkçı Parti ve Turgut Sunalp'in Milliyetçi Demokrasi Partisi katılabildi. 6 Kasım 1983 seçimleri sonucunda ANAP %45 oy alarak tek başına iktidara geldi ve Turgut Özal yeni hükûmeti kurdu (Milletvekili sayıları: ANAP:212, HP:117, MDP:71). CHP seçmenine seslenen Halkçı Parti %30 oy almıştı.^[69]

24 Mart 1984 yerel seçimlerini de ANAP kazandı. Ancak bu defa SODEP ve DYP de seçimlere katıldı.^[70] SODEP, ANAP'ın ardından ikinci sırayı aldı. CHP oylarının SODEP'te toplanacağı anlaşılıyordu.^[71] 13 Nisan 1984 tarihinde toplanan SODEP 1. Küçük Kurultayı'nda Genel Başkan Erdal İnönü solda tek çatının şart olduğunu söyledi. Temmuz ayında SODEP lideri İnönü ve HP lideri Necdet Calp birleşme konusunda prensipte anlaştıklarını açıkladılar. 29 Haziran 1985 tarihinde Aydın Güven Gürkan, Halkçı Parti genel başkanı seçildi ve birleşmeden yana olduğunu açıkladı. Hatta Gürkan birleşmeye 1985 yılında son CHP Genel Başkanı Bülent Ecevit'in eşi Rahşan Ecevit tarafından kurulan Demokratik Sol Parti'nin de dahil olmasını istedi ancak ret cevabı aldı.

26 Eylül 1985 tarihinde Gürkan ve İnönü SODEP-HP birleşme protokolünü imzaladılar ve yeni partinin adını Sosyaldemokrat Halkçı Parti olarak açıkladılar. HP'de bir kurultay toplanarak partinin adı SHP olarak değiştirildi. Ardından toplanan SODEP kurultayında parti feshedildi ve SHP'ye katıldı. 30 Mayıs 1986 tarihinde SHP 1. Kurultayı toplandı ve Erdal İnönü genel başkan seçildi. İnönü daha sonra 26 Eylül 1986 tarihinde yapılan ara seçimlerde milletvekili seçilerek TBMM'ye girdi. SHP bu seçimlerde %22 oy almıştır.

6 Eylül 1987 tarihinde ANAP iktidarı 12 Eylül idaresince getirilen siyasi yasakların kaldırılması için halkoylamasına gitti. Kıl payı bir farkla yasakların kaldırılması kabul edildi (Evet: %50,1, Hayır: %49,8). Başbakan Turgut Özal daha bu sonuç ortaya çıkmadan önce Kasım ayında erken seçime gidileceğini açıkladı. 13 Eylül 1987 tarihinde Bülent Ecevit DSP'nin başına geçti. Süleyman Demirel de DYP başkanlığını devraldı.

29 Kasım 1987 genel seçimlerinde ANAP ikinci kez tek başına iktidara geldi, oy oranı düşmüştü ama çoğunluğu yine de kazanabilmişti. ANAP bu seçimlerde %36 oy alarak 292 milletvekili kazandı. SHP %24 ile 99, DYP ise %19 oyla 59 milletvekilliği kazandı.^[71] Bülent Ecevit'in başına geçtiği DSP %8,5 oy almış ancak %10 barajını aşamayarak meclis dışında kalmıştı. Aynı şekilde MÇP ve Refah Partisi de TBMM dışında kaldı. Ecevit bu sonucun ardından bir süre siyasetten çekildi.

25 Haziran 1988 tarihinde Erdal İnönü SHP genel başkanlığına yeniden seçildi. Ancak partiye Deniz Baykal grubu hakim oldu. Deniz Baykal SHP genel sekreteri seçildi. 26 Mart 1989 yerel seçimlerinde SHP; İstanbul, Ankara ve İzmir belediye başkanlıklarıyla 39 ilin belediye başkanlığını kazandı ve il genel meclisi seçimlerinde %28,8 oy almayı başardı.^[72]

SHP ve DYP, ANAP iktidarının meşruiyetini kaybettiğini, halkın desteğini yitirdiğini ve bu nedenle genel seçimlerin yenilenmesi gerektiğini savunmaya başladılar. Turgut Özal 9 Kasım 1989 tarihinde Kenan Evren'den boşalan cumhurbaşkanlığına SHP ve DYP'nin muhalefetine rağmen seçildi. 12 Aralık 1990 tarihinde İnönü ile Demirel buluştu, ortak bildiri imzalayarak erken seçim istediler.

Bu arada SHP içinde İnönü-Baykal mücadelesi yaşanıyordu. Eylül 1990'da Genel Başkan Erdal İnönü ile anlaşmazlığa düşen Genel Sekreter Deniz Baykal bu görevinden istifa etti. 29 Eylül 1990 tarihindeki SHP 6. Olağanüstü Kurultayı'nda Erdal İnönü ve Deniz Baykal karşı karşıya geldi. İnönü, 504 oyla genel başkanlık seçimini kazanırken Deniz Baykal ise 405 oy aldı. SHP Genel Sekreterliği'ne Hikmet Çetin seçildi. Ancak parti içinde Baykal'ın muhalefeti bitmedi. Haziran 1991'deki olağan kurultayda İnönü ve Baykal bir defa daha karşı karşıya geldi. Ancak bu kez de kazanan İnönü oldu; üçüncü tur oylamada İnönü 534, Baykal 451 oy aldı. SHP'nin 44 kişilik parti meclisine Baykal listesinden 15, İnönü listesinden ise 28 kişi seçildi. Hikmet Çetin tekrar genel sekreter seçildi.

Turgut Özal'ın cumhurbaşkanı seçilmesinin ardından ANAP içinde de iktidar mücadelesi yaşanıyordu. Mesut Yılmaz, Yıldırım Akbulut'u devirerek 15 Haziran 1991 tarihinde ANAP genel başkanı seçildi ve parti Ekim'de erken seçimlere gidilmesini kararlaştırdı.

20 Ekim 1991 seçimlerini DYP kazandı (DYP: 178, ANAP: 115, SHP: 88, RP: 62, DSP: 7).^[72] DYP %27 oy alırken, SHP %20 oy alabilmiş ve üçüncü sıraya gerilemişti; 1989 yerel seçimlerinde elde edilen başarı bu defa çok uzaktaydı. Bu, en fazla parti içi muhalefetin işine yarayacaktı. SHP seçimlere Halkın Emek Partisi (HEP) ile birlikte katıldı. Seçimlerden sonra TBMM açılışında Kürt kökenli milletvekillerinin Kürtçe yemin etmeye kalkışması ortalığı karıştırdı. 21 Mart 1992 Nevruz Bayramı'nda çıkan olaylar sonucunda da SHP içindeki HEP kökenliler partiden istifa ettiler. HEP hakkında kapatma davası açılınca DEP kuruldu ancak her ikisi de daha sonra kapatıldı.

Hükûmeti kurma görevi DYP Genel Başkanı Süleyman Demirel'e verildi. Demirel DYP-SHP koalisyon hükûmetini 20 Kasım 1991 tarihinde kurdu. SHP Genel Başkanı Erdal İnönü Başbakan Yardımcılığı görevini aldı.

25-26 Ocak 1992 tarihlerindeki 7. Olağanüstü Kurultay öncesinde Deniz Baykal ve İsmail Cem birlikte Yeni Sol adlı bir kitap yayımladılar. SHP'nin yeniden yapılandırılmasını öngördüler. 7. Olağanüstü Kurultay'da İnönü, Baykal'ı bir kez daha yendi ve genel başkanlığa seçildi.

Deniz Baykal dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Deniz Baykal, yaklaşık birer yıllık iki kısa kesintiyle (1995, 1999-2000) de olsa, CHP'nin ikinci kuruluşu sonrası döneminde yaklaşık 15 yıl 8 ay genel başkanlık yapmıştır.

Mecliste grup kurması[değiştir | kaynağı değiştir]

19 Haziran 1992 tarihinde 12 Eylül rejiminin ürünü eski siyasi partilerin aynı adla tekrar açılmasını engelleyen yasa kaldırıldı ve eski partilerin yeniden açılabilmesi sağlandı. Bu karar en fazla CHP tabanını etkiledi. 3 Mayıs 1992 tarihinde CHP'nin hayatta olan son genel yönetim kurulu üyeleri bir bildiri yayımladılar. "Cumhuriyet Halk Partisi" yeniden açılıyordu. Bildirinin altında Erol Tuncer, Hayrettin Uysal, Altan Öymen, Metin Somuncu, Metin Tüzün, Erdoğan Bakkalbaşı, Coşkun Karagözoğlu, Orhan Akbulut, Avni Gürsoy, Güler Gürpınar, Mehmet Gümüşlü, Hayri Öner, Celal Doğan, Mehmet Nebil Oktay, Nail Atlı, Mehmet Dedeoğlu, Çetin Bozkurt, Hüseyin Doğan, İlyas Kılıç, İsmet Atalay, Orhan Vural'ın imzası bulunuyordu. CHP tabanı bu bildiriyle hareketlendi, 12 Eylül öncesi gençlik kolları bir araya geldi. Cumhuriyet Halk Partisi'nin doğum tarihi de belirlenmişti: 9 Eylül 1992.

9 Eylül 1992 tarihinde, bir önceki kurultay olan 1979 yılındaki 8. Olağanüstü Kurultay delegelerinin büyük çoğunluğunun katılımı ve oybirliği ile tekrar açılan partinin 25. Olağan Kurultay'ında, Deniz Baykal ve Erol Tuncer'in girdiği genel başkanlık yarışını 679 oyla Deniz Baykal kazanırken Tuncer 425 oy alabildi. Böylece Baykal; Mustafa Kemal Atatürk, İsmet İnönü ve Bülent Ecevit'ten sonra dördüncü CHP genel başkanı oluyordu. CHP'nin maksadı diğer iki sol partiyi de bünyesine alarak tek güç haline gelmekti; ancak Sosyaldemokrat Halkçı Parti Genel Başkanı Erdal İnönü birleşmenin SHP'de olmasını isterken, Ecevit ise iş birliğine yanaşmıyor ve DSP ile yola devam edeceğini açıklıyordu. 15 Mart 1993 tarihindeki ilk parti meclisi seçiminde genel sekreterliğe Ertuğrul Günay seçildi. Genel başkan yardımcıları İsmail Cem, Erol Çevikçe, Hasan Fehmi Güneş, Adnan Keskin, İstemihan Talay ve Ali Topuz oldular. İlk etapta 21 milletvekili SHP ve DSP'den ayrılarak anayasanın parti değiştirme engelini aşmak için Bütünleşme Partisi'ni kurdular ve bu partinin daha sonra CHP'ye katılmasıyla CHP, TBMM'de grup kurmayı başardı.

1993 yılı Türkiye açısından oldukça önemli olayların yaşandığı bir yıl oldu. 24 Ocak 1993 tarihinde Cumhuriyet yazarı Uğur Mumcu öldürüldü. Suikast uzun yıllar boyunca karanlıkta kaldı ve hâlen çözülemedi. Ancak siyasette bütün taşları yerinden oynatacak gelişme Nisan ayında yaşandı. 17 Nisan 1993 tarihinde Cumhurbaşkanı Turgut Özal öldü. Cumhurbaşkanının kim olacağı merakla beklenmekteydi. DYP Genel Başkanı ve Başbakan Süleyman Demirel cumhurbaşkanlığına aday oldu ve 16 Mayıs 1993 tarihinde yapılan üçüncü tur oylamada koalisyon ortağı SHP'nin desteğiyle dokuzuncu cumhurbaşkanlığına seçildi. CHP bu seçimlerde İsmail Cem'i aday göstermiştir. Bu gelişmeyle DYP-SHP hükûmeti de sona ermiş bulunuyordu. 3 Haziran 1993 tarihinde Tansu Çiller, DYP Genel Başkanı seçildi. 6 Haziran 1993 tarihinde ise SHP Genel Başkanı İnönü, Eylül ayındaki kurultayda aday olmayarak siyaseti bırakacağını açıkladı. 25 Haziran 1993 tarihinde, Tansu Çiller başbakanlığında yeni DYP-SHP hükûmeti göreve geldi. 2 Temmuz 1993 tarihinde Sivas - Madımak Oteli'nde 33 aydın ve 2 otel çalışanının yakılarak katledilmesi ülkeyi iyice gerdi. SHP olaylara karşı ilgisiz kalmakla suçlanmaktaydı. Eylül ayındaki kurultayda Murat Karayalçın, SHP'nin başına geçti.

SHP ile birleşmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

26 Mart 1994 yerel seçimlerine aynı siyasi kulvardaki SHP, DSP ve CHP ayrı ayrı girdi. Sonuç tek kelimeyle hüsrandı. Çünkü üç sol parti toplam ancak %25 oy alabilmişti. Bir önceki seçimde kazanılan büyük kentlerden İstanbul ve Ankara Refah Partisi'ne, İzmir de DYP'ye teslim edilmişti.^[73] CHP bu seçimlerde sadece %4.7 oranında oy alabildi. Sol oylar gitgide eriyordu ve birleşmekten başka çare yoktu. 18 Şubat 1995'te toplanan CHP kurultayında 1003 delege birleşmenin CHP, 635 delege de SHP çatısı altında olması yönünde oy kullandı. Bunun üzerine hemen toplanan SHP kurultayında 121'e karşı 508 oy ile parti feshedildi ve CHP'ye katılım kararı alındı. Hikmet Çetin oybirliğiyle CHP Genel Başkanı seçildi. Çetin, CHP'nin 5. Genel Başkanı oldu. Birleşme sürecinde CHP Genel Sekreteri Ertuğrul Günay, partiden istifa etti ve yerine Adnan Keskin getirildi. Birleşmeden sonra 25 Şubat'ta yapılan seçimde Adnan Keskin Genel Sekreter oldu.

CHP'nin 1990'larda katıldığı hükûmetler:

• I. Tansu Çiller Hükümeti (25 Haziran 1993 - 5 Ekim 1995)
• III. Tansu Çiller Hükümeti (30 Ekim 1995 - 6 Mart 1996)

Haziran 1995'te İstanbul Emniyet Müdürü Necdet Menzir'in İnsan Haklarından Sorumlu Devlet Bakanı CHP'li Algan Hacaloğlu ilgili söyledikleri sözler, hükûmet ortakları arasında gerilime ve nihayetinde hükûmetin dağılmasına neden oldu.^[74] 9 Eylül 1995'teki kurultayda ise Deniz Baykal genel başkanlığa tekrar seçildi. DYP genel başkanı Tansu Çiller'in kurduğu azınlık hükûmeti TBMM'de güvenoyu alamayınca, 30 Ekim'de DYP ve CHP ülkeyi seçime götürecek yeni bir koalisyon hükûmeti kurdu. Bu hükûmette CHP Genel Başkanı Deniz Baykal, Başbakan Yardımcısı ve Dışişleri Bakanı olarak yer aldı. TBMM seçimlerin 24 Aralık 1995'te yenilenmesi kararını aldı. 24 Aralık 1995 milletvekilliği seçimlerinde CHP yüzde 10 barajını kıl payı aşarak TBMM'ye girdi. Seçimlerin galibi ise Necmettin Erbakan'ın başında bulunduğu Refah Partisi olmuştu. RP, %21.3 oyla 158 milletvekili kazanmıştı. (Milletvekili sayıları: DYP: 135, ANAP: 132, DSP: 76, CHP: 49).^[75] CHP, %10.71 oyla ancak 49 milletvekili elde edebilmişti. Öte yandan DSP %14.64 oy almıştı. Seçimlerden sonra öncelikle Mesut Yılmaz başbakanlığında ANAP-DYP koalisyonu kuruldu ancak hükûmetin güven oylaması Anayasa Mahkemesi tarafından reddedilip iptal edilince başbakanlık görevini alan Necmettin Erbakan Haziran 1996'da DYP ile Refahyol koalisyonunu kurdu.

30 Haziran 1997 tarihinde kurulan ANAP-DSP-DTP azınlık koalisyonu hükûmetini CHP dışarıdan destekledi. Ancak Kasım 1998'de Türkbank ihalesi yolsuzluğuna Başbakan Mesut Yılmaz'ın adı karışınca CHP hükûmete gensoru verdi ve koalisyonu düşürdü. Uzun süren hükûmet çalışmaları sonucunda DYP, DSP Genel Başkanı Bülent Ecevit başbakanlığında kurulacak bir azınlık hükûmetine destek vereceğini açıkladı ve Ecevit 11 Ocak 1999 tarihinde 21 yıl sonra tekrar başbakan oldu. Başbakanlığı sırasında PKK'nın lideri Abdullah Öcalan, Kenya'nın başkenti Nairobi'de yakalanarak Türkiye'ye getirildi. Bu olay DSP'ye 1999 genel seçimlerine yaklaşılırken büyük bir itibar sağladı.

TBMM dışında kaldığı dönem[değiştir | kaynağı değiştir]

1999 genel seçimlerinde iş birliğine girmek amacıyla Demokratik Halk Partisi ile müzakerelerde bulunmuş ve kamuoyunca tanınmayan DEHAP'lı 20 ismin kendileri tarafından seçilip CHP listelerinden seçime girmelerini önermiş; ancak müzakereler başarısızlıkla sonuçlanmıştır.^[76]

18 Nisan 1999 günü yapılan genel ve yerel seçimlerde Bülent Ecevit'in DSP'si oyların %22.18'ini alarak birinci parti oldu ve 136 milletvekilliği kazandı. (MHP: 129, FP: 111, ANAP: 86, DYP: 85, Bağımsızlar: 3).^[77] Sol oyların bu şekilde DSP'de toplanması CHP'yi askerî darbeler dönemi dışında ilk defa meclis dışına itti. CHP %8.71 oy almış ancak %10 barajını geçemediği için TBMM dışında kalmıştı. Seçimlerden sonra koalisyon pazarlıkları başladı ve 28 Mayıs 1999 tarihinde Bülent Ecevit başbakanlığında DSP-MHP-ANAP koalisyon hükûmeti kuruldu.

Deniz Baykal seçim yenilgisinden kendinin sorumlu olduğunu belirterek 22 Nisan 1999'da genel başkanlıktan istifa etti. 22 Mayıs 1999 tarihinde toplanan IX. Olağanüstü Kurultay'da Altan Öymen genel başkanlığa seçildi. Haziran ayındaki X. Olağanüstü Kurultay parti meclisi seçimleri içindi ve Tarhan Erdem genel sekreter seçildi.

Deniz Baykal'ın CHP'den ayrı kalması kısa sürdü. Yaklaşık 1.5 yıl sonra 30 Eylül 2000 tarihinde toplanan XI. Olağanüstü Kurultay'da Baykal genel başkanlığa döndü. CHP genel sekreterliğine ise Önder Sav seçildi.

CHP, TBMM dışında olmasına rağmen iktidardaki koalisyona karşı muhalefetini sürdürdü. Özellikle Şubat 2001 ekonomik krizinden hükûmeti sorumlu tutarak muhalefetini şiddetlendirdi. 2002 yılının Mayıs ayında Başbakan Bülent Ecevit rahatsızlandı. Ekonomik gidişat zaten kriz nedeniyle iyi değildi. Ekonomi, krizden sonra ABD'den getirilen iktisatçı Kemal Derviş'e teslim edilmişti. Başbakanın sağlık durumunun bozulması koalisyonda sarsıntıya neden oldu. Yaz aylarında koalisyon ortağı MHP, kendinin bulunmadığı hükûmet modelleri konuşulmaya başlanınca 3 Kasım 2002'de erken seçime gidilmesini talep etti. Koalisyonun büyük ortağı DSP'de ise Ecevit'in rahatsızlığından kaynaklanan iktidar mücadelesi partiyi böldü. DSP grubunun yarısı partiden ayrılarak İsmail Cem genel başkanlığında Yeni Türkiye Partisi'ni kurdu. Ekonomiden Sorumlu Devlet Bakanı Kemal Derviş önceleri YTP içinde siyaset yapacağının sinyallerini verse de Ağustos ayında CHP'ye katıldı. Ayrıca 3 milletvekili de CHP'ye katılarak partinin TBMM'de temsil edilmesini sağladı. TBMM Ağustos ayında toplanarak hem 3 Kasım'da erken seçim kararı aldı hem de Avrupa Birliği uyum yasalarını çıkardı. CHP 3 Kasım 2002 milletvekilliği seçimlerine umutla gidiyordu. Kemal Derviş'in partiye katılımı ivme kazandırdı. Öte yandan Türk-İş başkanı Bayram Meral, sanatçı Zülfü Livaneli ve ilahiyatçı Prof. Dr. Yaşar Nuri Öztürk de partiye katılıp milletvekili adayı oldular.

2002 genel seçimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

3 Kasım 2002 genel seçimlerinde Recep Tayyip Erdoğan'ın başında olduğu Adalet ve Kalkınma Partisi tek başına iktidara geldi. AK Parti seçimlerde yüzde 34.4 oy oranıyla 363 milletvekilliği kazanırken CHP yüzde 19.39'la 178 milletvekilliğinde kaldı. Kalan milletvekilliklerini bağımsızlar kazandı. Diğer partilerin hiçbiri yüzde 10 barajını aşamadı.^[78][79] TBMM yalnızca iki partiden oluşuyordu.

İktidardaki AK Parti Genel Başkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın milletvekili seçilmesi yasak olduğu için hükûmeti AK Parti Kayseri milletvekili Abdullah Gül kurdu.^[80] Aralık ayında Yüksek Seçim Kurulu Siirt ilindeki seçimleri bağımsız milletvekili Fadıl Akgündüz'ün yolsuzluk iddiaları yüzünden iptal etti ve 1 AK Parti, 1 CHP, 1 de bağımsız 3 milletvekilinin üyeliği düştü.^[81] 9 Mart 2003'te bu ilde seçimler yenilendi ve 3 milletvekilliğini de AK Parti kazandı. Tayyip Erdoğan'ın siyasi yasağının kalkması için mecliste yapılan anayasa değişikliğine CHP destek verdi. Erdoğan, 9 Mart'ta Siirt'ten milletvekili seçilerek 15 Mart'ta başbakanlık koltuğuna oturdu.^[82]

Ana muhalefetteki CHP ile iktidardaki AK Parti arasındaki ilk ciddi tartışma 1 Mart 2003 tarihindeki Irak'a tezkere oylamasında ortaya çıktı. ABD, Irak'ı işgal etmek niyetindeydi ve bu yüzden Türkiye topraklarını kullanmak ve Türk askerini Irak'a sokmak istiyordu. CHP buna şiddetle karşı çıktı, AK Parti içinde de ciddi bir muhalefet vardı. 1 Mart 2003 tarihinde CHP ve AK Parti'li bir grup milletvekilinin oylarıyla hükûmet tezkeresi reddedildi.^[83]

2003 yılı Ekim ayında yapılan 30. Olağan Kurultay'da Baykal ve ekibi tekrar seçildiler. Tüzük değişikliği, sert tartışmalara sebep olsa da kabul edildi ve Kemal Derviş parti meclisine girdi. 28 Mart 2004 yerel seçimlerinde AK Parti %41 oy alırken CHP 1999 yerel seçimlerinde %13 olan oyunu bu seçimde %18'e çıkardı. İllerin büyük çoğunluğunda belediye başkanlıklarını AK Parti kazandı.^[84]

Seçimlerin ardından Baykal'a karşı muhalefet yükseliyordu. Muhalefetin başında ise İstanbul Şişli ilçe belediye başkanlığına %65 oy alarak seçilen Mustafa Sarıgül bulunuyordu. Sarıgül CHP'yi iktidara taşıyacağı söylemiyle Anadolu'yu dolaşmaya başladı. Elbette bu eylem genel merkezi rahatsız etti ve genel başkan Deniz Baykal 3 Temmuz 2004 tarihinde XII. Olağanüstü kurultayı topladı, delegelerden güvenoyu istedi. 781 oyla güvenoyu alan Baykal, Sarıgül'e karşı güçlenmişti. Ayrıca 24 Ekim 2004 tarihinde Yeni Türkiye Partisi kendini feshetti ve CHP'ye katıldı. Sarıgül ise muhalefetini sürdürdü. CHP adına mitingler ve toplantılara devam etti. Bunun üzerine yönetim Sarıgül'ü disiplin kuruluna sevk etti. Kurul Sarıgül'ün ihracını 7'ye karşı 8 oyla reddetti. Genel Başkan Deniz Baykal kararın rüşvetle alındığını belirterek 29 Ocak 2005 tarihinde Olağanüstü Kurultayı toplayacağını söyledi. Kurultay öncesinde üç isim başkanlığa aday olarak ortaya çıktı: Baykal, Sarıgül ve Zülfü Livaneli. Daha sonra Livaneli adaylıktan çekildi. Baykal ve Sarıgül'ün hesaplaştığı XIII. Olağanüstü Kurultay çok gergin geçti. Büyük kavgalar çıktı, yaralanmalar yaşandı. Baykal ve Sarıgül arasında çok şiddetli tartışmalar yaşandı. Sonuçta Baykal 674 oyla güven tazeledi. Kurultaydan sonra Mustafa Sarıgül, 24 Mart 2005'te, CHP Yüksek Disiplin Kurulu tarafından "Kurultayı arbede ve şiddet ortamına çevirdiği" gerekçesiyle CHP'den ihraç edildi.^[85]

Yine kurultay sonrası partiden istifalar oldu ancak meclis grubunun büyük kısmı partide kaldı. İstifa eden milletvekillerinin bir kısmı bağımsız kalırken bir kısmı da SHP'ye geçti. 19-20 Kasım 2005 tarihlerinde toplanan 31. Olağan Kurultay'da Deniz Baykal 1158 oyun tamamını alarak genel başkanlığına devam etti.

CHP iç çalkantılar yaşarken bir yandan da AK Parti iktidarına karşı da sert muhalefet yapıyordu. Deniz Baykal ve Başbakan Recep Tayyip Erdoğan arasında gerek TBMM'de gerekse diğer platformlarda büyük çekişme vardı. 2006 yılı sonunda seçimlerin yenilenmesi konusunda CHP çaba gösterse de AK Parti buna yanaşmadı. CHP 2007 Nisan ayındaki cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Erdoğan'ın adaylığına şiddetle karşı çıktı ve bu yolda bütün anayasal haklarını kullanacağını belirtti. 24 Nisan 2007 günü AK Parti cumhurbaşkanı adayı olarak Abdullah Gül'ü belirleyince CHP bu konuda uzlaşılmadığı için TBMM'de yapılacak seçimi Anayasa Mahkemesi'ne götüreceğini açıkladı. 27 Nisan 2007 günkü oylamada 367 milletvekili yeter sayısı bulunamayınca CHP, mahkemeye başvurdu. Aynı gece Genelkurmay Başkanlığı 23:15'te laiklik ile ilgili sert bir açıklama yaptı.^[86]

Anayasa Mahkemesi, 1 Mayıs 2007 tarihinde CHP'nin talebini kabul ederek cumhurbaşkanlığı seçiminin ilk tur oylamasını iptal etti. Bu gelişmeler üzerine cumhurbaşkanlığı seçimi konusunda taktik değiştiren AK Parti, Anavatan Partisi ile uzlaşarak erken seçime gidilmesi ve cumhurbaşkanını 5+5=10 yıllığına halkın seçmesi gibi değişiklikleri önerdi. Deniz Baykal ise erken seçim kararını desteklemesine rağmen, cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesini onaylamadığını belirterek yeni cumhurbaşkanını, yeni meclisin seçmesi yönünde taleplerde bulundu. Genel seçimlerin 22 Temmuz 2007'de yapılması kesinleştikten sonra solda güçbirliği arayışları hızlandı ve 17 Mayıs 2007 tarihinde CHP ve DSP Genel Başkanları Deniz Baykal ve Zeki Sezer seçimde güç birliği yapacaklarını açıkladılar. 8 Haziran 2007 tarihinde Yaşar Okuyan'ın genel başkanı olduğu Hürriyet ve Değişim Partisi CHP'ye katılacağını açıkladı, ancak katılım gerçekleşemedi.

2007 genel seçimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu koşullar altında gidilen 22 Temmuz 2007 seçimlerinde CHP'nin oyları %20.88'e çıktı. Buna karşın iktidardaki AK Parti oyların %46.58'ini alarak, 341 milletvekilliği kazandı. CHP'nin kazandığı milletvekilliği sayısı 112 idi ve bunların 13'ü DSP'li isimlerdi, ayrılmaları ile CHP yeni döneme 99 milletvekili ile başladı. (AK Parti: 341, CHP: 112, MHP: 71, DTP: 20, Bağımsızlar: 6)^[87] Basın ve parti içi muhalefet bu sonuçlardan dolayı Deniz Baykal'a sert eleştirilerde bulundular, ancak seçimlerden iki gün sonra gazetecilerin karşısına geçen Deniz Baykal istifa etmeyeceğini açıkladı.

Ülkeyi 22 Temmuz seçimlerine taşıyan cumhurbaşkanı seçememe sorunu devam ediyordu. Seçimden güçlenmiş bir biçimde çıkan AK Parti, Dışişleri Bakanı Abdullah Gül adı üzerinde bir defa daha karar kıldı. Seçimde barajı geçen MHP’nin oylamalara katılacağını açıklaması ile de 367 milletvekili yeter sayısı sorunu çözüldü. CHP'nin boykot ettiği oylamaların üçüncüsünde, 28 Ağustos 2007 tarihinde AK Parti Kayseri milletvekili Abdullah Gül, Türkiye Cumhuriyeti'nin 11. cumhurbaşkanlığına seçildi. CHP yeni cumhurbaşkanı ile zorunlu haller dışında temaslarının olmayacağını açıkladı.

9 Eylül 2007 tarihinde CHP'nin 84. kuruluş yıldönümü çok büyük bir gösteri ile kutlandı. Genel Başkan Deniz Baykal 170 bin partili ile birlikte Anıtkabir'e çıktı.^[88]

2008 yılının Ocak ayında Başbakan Recep Tayyip Erdoğan tarafından gündeme getirilen üniversitelerde baş örtüsü serbestisi önerisine muhalefet partilerinden MHP destek verirken, CHP şiddetle karşı çıktı. Anayasa değişikliği Şubat ayı başlarında Meclis'ten geçerken CHP, Anayasa Mahkemesi'ne başvurdu. 5 Haziran 2008 tarihinde Anayasa Mahkemesi CHP'nin talebini kabul ederek başörtüsü serbestisini engelledi.

Mart 2008'de yapılan CHP 32. Olağan Kurultayı öncesinde bir önceki dönemin grup başkanvekili, Samsun milletvekili Haluk Koç genel başkan aday adaylığını açıkladı. 26-27 Nisan 2008 tarihlerinde, Ankara'da yapılan 32. Olağan Kurultay'da aday adaylarından hiçbiri aday olabilmek için gerekli 253 imzayı toplayamayınca 1016 delegenin imzası ile seçimlere tek aday olarak giren Deniz Baykal genel başkanlık seçiminde 1105 oyun 1021'ini alarak onuncu defa CHP Genel Başkanı seçilmeyi başardı.^[89]

21 Aralık 2008 tarihinde Ankara'da toplanan CHP 14. Olağanüstü Kurultayı'nda program ve tüzük değişiklikleri ele alındı. 1994'ten bu yana kullanılan parti programı değiştirildi.^[90]

2009 yerel seçimlerine yaklaşılırken SHP genel başkanı Murat Karayalçın partisinin genel başkanlığından ayrılarak 5 Aralık 2008 tarihinde CHP'ye katıldı ve partinin Ankara büyükşehir belediye başkan adayı olarak ilan edildi. 2009 yerel seçimlerinde il genel meclisindeki oy oranları itibarıyla iktidardaki Adalet ve Kalkınma Partisi'nin oy oranı %7.8 düşerken, CHP, kazandığı %23.12'lik oranla 2007 milletvekilliği seçimlerine göre Türkiye genelindeki oy oranını %2.24 artırdı.^[91] CHP, özellikle İstanbul büyükşehir belediye başkanlığı seçimlerinde, seçimleri kaybetmesine rağmen, Necati Özkan tarafından yönetilen seçim kampanyasının etkisiyle, 2004'teki oy oranının üstüne %7.88 oy oranı ekledi ve geçen seçimlerde AK Parti ile olan farkı %16.4'ten %7.54'e indirdi. Bu sonuçların alınmasından sonra CHP İstanbul il başkanı Gürsel Tekin ve belediye başkanı adayı Kemal Kılıçdaroğlu parti içinde ve kamuoyunda daha çok ön plana çıktı. Yine aynı seçimde, büyükşehir belediyeleri arasında, AK Parti'li Antalya CHP'ye geçerken CHP'nin elindeki Trabzon ise AK Parti'ye geçti.

Hikmet Çetin dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

30 Eylül 1994 tarihinde SHP ile CHP arasında "bütünleşme ön protokolü" imzalandı. 6 Kasım 1994 tarihinde de SHP Genel Başkanı Murat Karayalçın ile CHP Genel Başkanı Deniz Baykal, "Birleşme Protokolu"nü imzaladılar. Bütünleşme Kurultayı'nın 28 Ocak 1995 tarihinde yapılması kararlaştırıldı. Ancak Deniz Baykal ile Karayalçın genel başkanlık ve birleşmenin hangi partinin çatısı altında olacağı konusunda anlaşamayınca kurultay gerçekleştirilemedi. Daha sonra Murat Karayalçın ve Deniz Baykal, Hikmet Çetin ismi üzerinde uzlaştılar.^[92] 18 Şubat 1995 tarihinde 26. birleşme kurultayında 1003 delege birleşmenin CHP, 635 delege de SHP çatısı altında olması yönünde oy kullandı. Bunun üzerine hemen toplanan SHP Kurultayı'nda 121'e karşı 508 oy ile parti feshedildi ve CHP'ye katılım kararı alındı. Hikmet Çetin oybirliğiyle CHP Genel Başkanı seçildi. Hikmet Çetin, CHP'nin 5. Genel Başkanı oldu. Birleşme sürecinde CHP Genel Sekreteri Ertuğrul Günay, partiden istifa etti, yerine Adnan Keskin getirildi. Birleşmeden sonra 25 Şubat'ta yapılan seçimde Adnan Keskin tekrar genel sekreter oldu.^[93]

27. Kurultay 9 Eylül 1995 tarihinde yapıldı. Kurultaya genel başkanlık tartışmaları arasında girildi. Hikmet Çetin'in aday olmadığı kurultayda Murat Karayalçın ile Deniz Baykal çekişti. Baykal 681 oy alarak CHP'nin yeni genel başkanı oldu. Karayalçın 309 oyda kaldı. Parti Meclisi seçimine 3 liste ile gidildi. Bu seçimi de Deniz Baykal'ın listesi kazandı. Karayalçın listesinden İsmail Cem ve Hasan Fehmi Güneş, listeyi deldiler. Genel sekreterliğe de Adnan Keskin getirildi.^[92]

Altan Öymen dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

CHP, 18 Nisan 1999 tarihinde yapılan genel seçimlerde ise yüzde 8.71 oy oranı ile barajı aşamadı ve meclis dışında kaldı. Seçim yenilgisi CHP'yi sarstı. Deniz Baykal, 22 Nisan 1999 tarihinde genel başkanlıktan istifa etti. Parti Meclisi, Cevdet Selvi'yi genel başkan vekilliğine getirdi ve olağanüstü kurultay kararı aldı. 22 Mayıs 1999 tarihinde yapılan 9. Olağanüstü Kurultay'da Altan Öymen, Hasan Fehmi Güneş, Murat Karayalçın, Ertuğrul Günay, Hurşit Güneş genel başkanlık için yarıştılar. Üçüncü turda 521 oy alan Öymen, CHP'nin 6. genel başkanı oldu. Hasan Fehmi Güneş'e 508 oy çıktı. Parti Meclisi seçimlerinde liste konusunda gelişen olaylar nedeniyle, seçimleri kazananlar istifa ettiler ve 26 Haziran 1999 tarihinde 10. Olağanüstü Kurultay'a gidildi.^[94]

Genel Başkan Altan Öymen'in listesi delindi ve 60 kişilik Parti Meclisi'nde Baykal ekibi çoğunluğu elde etti. Parti Meclisi'nde yapılan seçimlerde 20 kişilik MYK'ya, kendi listesinden yalnızca 5 kişinin girmesi sonrasında, Öymen, 30 Eylül 2000 tarihinde olağanüstü kurultaya gidileceğini duyurdu. Bu tarihte yapılan kurultayda genel başkanlık için Altan Öymen yeniden aday olurken, eski Genel Başkan Deniz Baykal ile Hasan Fehmi Güneş ve Kocaeli Belediye Başkanı Sefa Sirmen de adaylığını açıkladı. 30 Eylül 2000 tarihindeki 11. Olağanüstü Kurultayda, Deniz Baykal üçüncü turda yeniden liderliğe seçildi.^[95][96]

Kemal Kılıçdaroğlu dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Genel Başkan seçilmesi[değiştir | kaynağı değiştir]

22-23 Mayıs 2010 tarihlerinde toplanacak olan 33. Olağan Kurultay'a iki haftadan az bir süre kala genel başkan Deniz Baykal, yine bir CHP milletvekili olan Nesrin Baytok ile birlikte yer aldığı öne sürülen kasetin metacafe.com adlı internet sitesinde 7 Mayıs 2010 tarihinde yayınlanması sonucu, 10 Mayıs 2010 tarihinde düzenlediği basın açıklamasıyla yaklaşık 15 yıl 8 ay sürdürdüğü CHP genel başkanlığı görevinden istifa ettiğini duyurdu.^[97] İstifadan iki gün sonra parti sözcüsü Mustafa Özyürek, Baykal'ın kurultaya katılmayacağını ve Baykal'ın gönlündeki ismin de herkesin olduğu gibi CHP grup başkanvekili Kemal Kılıçdaroğlu olduğunu söyledi.^[98] Kılıçdaroğlu ise, istifanın ve Özyürek'in açıklamasının ardından, parti içi dengeleri gözeterek iki kez kurultayda aday olmayacağını söyledi.^[99] Deniz Baykal'ın istifasının ardından, Deniz Baykal'ın evinde çeşitli Merkez Yönetim Kurulu üyeleri ve milletvekilleri ile partinin geleceğinin konuşulduğu görüşmelerde genel sekreter Önder Sav, parti üyelerine Deniz Baykal'ı geri getireceklerini söyledi. Ancak Kemal Kılıçdaroğlu, kurultaya beş gün kala partinin hâlâ genel başkan adaysız kalmasından rahatsız olan birçok partilinin isteğini ve halkın desteğini göz önünde bulundurarak, 17 Mayıs 2010 tarihinde CHP grup başkanvekilliğinden istifa ettiğini ve 33. Olağan Kurultay'da aday olacağını açıkladı.^[100]

Deniz Baykal'ın genel başkanlık için Kemal Kılıçdaroğlu'nu önermesine rağmen bu öneriyi reddeden Önder Sav, Kemal Kılıçdaroğlu'nun ertesi günkü sürpriz adaylığından sonra onu destekleyen ilk kişi olmuş ve Deniz Baykal'la beraber birçok CHP'liyi şaşırtmıştır. Deniz Baykal bu konudaki kırgınlığını, "Ben de bu süreçte Kemal Kılıçdaroğlu’nun olabileceğini önermiştim ancak benim bu önerime karşı çıkanlar, bugün yan yana geldiler. ...gizlendi ve basından öğrendik. Kaçırarak, yok sayarak yapmaları hoş olmadı. ...Yapılış biçimi dışında bir yanlış yok." sözleriyle açıklamıştır.^[101]

Sav'ın ardından, öncelikle diğer grup başkanvekilleri Kemal Anadol ve Hakkı Süha Okay'ın desteğini alan Kılıçdaroğlu; ardından sırasıyla 60 CHP milletvekilinin, 18 Mayıs günü Ağrı, Antalya, İzmir ve Samsun dışındaki 77 il başkanının ve 19 Mayıs günü de bu 4 il başkanının desteğini almıştır.^[102] 22 Mayıs'ta yapılan 33. Olağan Kurultay'da Kemal Kılıçdaroğlu 1249 delegenin 1200'ünün imzasıyla tek aday olarak seçime girdi ve kullanılan 1197 oyun geçerli olan 1189'unu alarak CHP'nin 7. genel başkanı oldu. Kurultayda dikkat çeken bir başka önemli hususta kamuoyunda "küskünler" olarak bilinen bazı eski sosyal demokrat ve sol görüşlü siyasetçilerin kurultaya katılması ve birlik mesajları vermesidir.^[103][104] Kılıçdaroğlu, 1 Haziran'daki ilk grup konuşmasından önce Tunceli bağımsız milletvekili Kamer Genç ile DSP milletvekili Emrehan Halıcı'ya parti rozetlerini taktı. 2 milletvekilinin de katılımı ile CHP'nin sandalye sayısı 99'a yükselirken bağımsız milletvekili sayısı 10'a düştü.^[105]

2010 halkoylaması[değiştir | kaynağı değiştir]

12 Eylül 2010 halkoylamasından sadece 4 ay önce genel başkan olan Kılıçdaroğlu, genel başkan olduktan sonra yurt gezisine çıktı. Bu yurt gezilerinde halkın sorunlarını dinledi ve teşkilatını yerinde denetledi. Bu atmosferde halkoylamasında hazırlandı. Halkoylamasında Adalet ve Kalkınma Partisi'nin istediği sonuç çıktı. Anayasa değişiklikleri %58 oranla kabul edildi, Hayır oyları %42'de kaldı. 11 Kasım 2010 tarihinde Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı Abdurrahman Yalçınkaya, CHP'ye 2008 yılında Olağanüstü Tüzük Kurultayı'nda yapılan değişikliklerin uygulanarak yönetimin buna göre düzenlenmesi gerektiğini belirten bir yazı gönderdi. Bunun üzerine Kılıçdaroğlu Mayıs ayında seçilen Merkez Yönetim Kurulu'nu dağıttı. Yerine, tüzük gereğince Genel Başkan, Genel Başkan yardımcıları ve Genel Sekreter'den oluşan yeni MYK'yı açıkladı. Bu MYK'da Genel Sekreter Önder Sav'a yer vermedi. Böylece Önder Sav'ın 10 yıl süren Genel Sekreterlik görevi son buldu. 17 Kasım 2010 tarihinde Parti Meclisi'nin yeniden seçilmesi için Olağanüstü Kurultay'a çağırdı. Yapılan PM seçiminde Önder Sav, Kemal Anadol, Hakkı Süha Okay gibi partinin önemli isimleri liste dışında kaldı.

2011 genel seçimleri ve 34. Kurultay[değiştir | kaynağı değiştir]

2011 genel seçimlerinde iktidar olmak isteyen Kılıçdaroğlu 81 ilin tamamını gezerek rekor kırdı. Fakat seçimlerde CHP kısmi başarı sağlayarak bir önceki seçimlere göre oylarını 4 milyon artırdı ve 25,98 oy alarak mecliste 135 sandalyeye sahip oldu. Ana muhalefet olarak kalmaya devam etti.^[106] Fakat CHP'den milletvekili seçilen Mustafa Balbay ile Mehmet Haberal'in tahliyelerinin reddedilmesiyle 28 Haziran'da Kılıçdaroğlu, CHP'nin basına kapalı grup toplantısından sonra yaptığı açıklamada, "Halkın seçtiği milletvekillerinin yemin etmesine izin vermeyen, antidemokratik ve hukuk dışı uygulamaların parçası olmayacaklarını" ifade etti ve "Bu anlayış, ilke ve demokrasi inancıyla yeminleri engellenen milletvekili arkadaşlarımıza yemin etme yolu açılmadıkça, biz CHP milletvekilleri de yemin etmeyeceğiz." diye ekledi.^[107] TBMM'de yeni dönemin ilk oturumu ve yemin töreni 28 Haziran'da yapıldı fakat CHP, Genel Kurul'a katılmasına rağmen geçici meclis başkan olan Oktay Ekşi hariç diğer CHP'liler yemin etmedi.^[108] 8 ve 11 Temmuz 2011 tarihlerinde AK Parti ve CHP arasında yapılan görüşmelerin ardından iki parti anlaşmaya varınca CHP'li milletvekilleri, 11 Temmuz'da Genel Kurul'a "Egemenlik Milletindir" pankartıyla gelerek yemin ettiler.^[109]

30 Mart 2012 tarihinde yapılan olağanüstü kurultayda CHP tüzüğü yenilendi. Ön seçim zorunlu hale getirilerek örgütün milletvekili adaylarını belirleme gücü arttı. %33 kadın kotası getirilerek yönetimde kadınların etkin görev almasının yolu açıldı. %10 gençlik kotası ile gençlerin partide genç yaşlarda tecrübe almasının yolu açıldı.

Kemal Kılıçdaroğlu, 17-18 Temmuz 2012 tarihinde yapılan 34. Olağan Genel Kurultayda 1164 oyun tamamını alarak yeniden genel başkanlığa seçildi.^[110]

2014 seçimleri ve 18. Olağanüstü Kurultay[değiştir | kaynağı değiştir]

Cumhuriyet Halk Partisi, 2014 cumhurbaşkanlığı seçiminde Milliyetçi Hareket Partisi ile ortak aday çıkarma kararı aldı ve İslam İşbirliği Teşkilatı eski genel sekreteri Ekmeleddin İhsanoğlu'nu aday gösterdi.

Ekmeleddin İhsanoğlu'nun seçimlerde %38,44 oy alarak kaybetmesi üzerine CHP'de muhalifler hareketlendi. Genel Başkan Kemal Kılıçdaroğlu muhaliflerin olağanüstü kurultay için yeterli imzayı bulamayacağını düşünerek tüzüğün kendine verdiği yetkiyle kurultayı toplama kararı aldı. Aynı gün CHP Yalova Milletvekili ve Grup Başkanvekili Muharrem İnce, yapılacak 18. Olağanüstü Kurultay'da Kemal Kılıçdaroğlu'na karşı adaylığını açıkladı. 5 Eylül 2014'te Ankara'da düzenlenen kurultayda Kılıçdaroğlu 740 oyla tekrar genel başkan seçildi, İnce 415 oy aldı.^[111]

2015 genel seçimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Parti Meclisi'nin aldığı karar doğrultusunda 29 Mart 2015 tarihinde, 7 Haziran 2015'te düzenlenecek milletvekilliği seçimleri için partinin adaylarını belirlemek üzere ön seçim düzenlendi. İl seçim kurullarının gözetiminde 45 seçim bölgesinde gerçekleştirilen ön seçimde Genel Başkan Kılıçdaroğlu İzmir 2’nci bölgeden oyların yaklaşık yüzde 85'ini alarak birinci çıkmayı başarırken, 11 milletvekili aday listelerine giremedi.^[112]

7 Haziran 2015 tarihinde yapılan genel seçimlerde yaklaşık %25 oy alan CHP, 132 milletvekilliği kazandı. 2011 seçimlerine göre oy kaybı yaşansa da, CHP seçmeninin seçim barajını geçmesi için HDP'ye stratejik oy vermiş olduğunun yaygın olarak kabullenilmesi nedeniyle 'yenilgi psikolojisi' hissedilmedi. Buna rağmen CHP Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde siyasi olarak neredeyse yok oldu.^[113] İktidardaki Adalet ve Kalkınma Partisi'nin TBMM'deki sayısal üstünlüğü kaybettiği seçimlerin ardından, Kılıçdaroğlu, MHP Genel Başkanı Devlet Bahçeli'ye birlikte hükûmet kurmaları halinde başbakan olması yönünde çağrıda bulundu. CHP liderinin kendine yaptığı "başbakanlık" teklifine Bahçeli olumsuz yanıt verdi.^[114]

Cumhurbaşkanı'nın hükûmeti kurma yetkisi verdiği AK Parti Genel Başkanı Ahmet Davutoğlu, 13 Temmuz'da koalisyon görüşmeleri kapsamında Kılıçdaroğlu ile bir araya geldi. Böylece Türkiye'de, 16 yıl sonra ilk defa hükûmet kurulması için koalisyon görüşmeleri gerçekleştirilmiş oldu. Hükûmet kurma girişimlerinin başarısızlıkla sonuçlanması üzerine Davutoğlu, 63. Hükûmet'i kurma görevini Cumhurbaşkanı Erdoğan'a 18 Ağustos'ta iade etti. Erdoğan, Davutoğlu dışında ikinci kez hükûmeti kurma görevlendirmesi yapmadı ve 26 Ağustos’ta anayasa gereği yenileme seçimi yapılması kararı verdi. 1 Kasım'da yapılacak seçimlere kadar görev yapacak seçim hükûmetinde Anayasa gereği tüm partilerin hükûmette temsil edilmesi zorunluluğu vardı. Davutoğlu, TBMM’de temsil eden partilerden kendi belirledikleri isimlere bakanlık önerisi yaptı. CHP ve MHP, bu süreçte hükûmete bakan vermeyeceğini açıkladı. 1 Kasım’da yenilenen seçimde, AK Parti yüzde 49 oya çıkarak 317 milletvekili ile tekrar tek başına iktidar oldu. CHP’nin oyları ise yüzde 25’e çıktı.^[115]

16 Ocak 2016 tarihinde düzenlenen Cumhuriyet Halk Partisi'nin (CHP) 35. Olağan Kurultayı'nda Genel Başkanlık seçimine tek aday olarak giren Kemal Kılıçdaroğlu, 1238 delegeden 960'ının oyunu alarak 4. kez genel başkan seçildi.

15 Temmuz darbe girişimi[değiştir | kaynağı değiştir]

CHP, 15 Temmuz darbe girişiminin (2016) ardından, 21 Temmuz'da Türkiye genelinde ilan edilen olağanüstü hâle karşı çıktı.^[116] 24 Temmuz 2016'da partilerüstü Taksim Mitingi düzenlendi.^[117] Darbe girişimi sonrasında başlatılan ve 'Demokrasi Nöbeti' olarak adlandırılan darbe karşıtı gösterilerin sonuncusu olan 7 Ağustos'taki Yenikapı Mitingi'ne Cumhurbaşkanı Erdoğan, Başbakan Binali Yıldırım, CHP Genel Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu, MHP Genel Başkanı Devlet Bahçeli, eski Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ve Genelkurmay Başkanı Hulusi Akar da katıldı. HDP ise davet edilmedi.^[118]

15 Temmuz darbe girişiminin ardından Devlet Bahçeli'nin cumhurbaşkanlığı sistemi açıklaması ile AK Parti ve MHP heyetleri arasında başlayan görüşmeler sonucunda AK Parti'nin hazırladığı teklif TBMM Anayasa Komisyonuna geldi. Cumhuriyet Halk Partisi, 18 maddelik yasa tasarısının, hem TBMM'deki görüşmeleri sırasında, hem de, tasarının doğrudan yürürlüğe girmesi için gerek olan 367 barajının altında kalması nedeniyle 16 Nisan 2017 tarihinde yapılan referandum öncesinde tasarıya karşı sert bir muhalefet yürüttü. Yüksek Seçim Kurulu’nun mühürsüz oyları geçerli saymasının yasaya aykırı olduğunu savunan CHP'nin referandumun iptali için YSK'ya yaptığı başvuru reddedildi.^[119]

Adalet Yürüyüşü[değiştir | kaynağı değiştir]

15 Haziran–9 Temmuz 2017 tarihleri arasında, Kılıçdaroğlu öncülüğünde başlayıp çeşitli isimlerin ve grupların katılımıyla büyüyen, Ankara'dan İstanbul'a kadar, "adalet" talebiyle Adalet Yürüyüşü gerçekleştirildi. Kılıçdaroğlu yürüyüş kararını, 14 Haziran 2017'de Millî İstihbarat Teşkilatı'na ait TIR'ların görüntülerini Cumhuriyet gazetesinin eski genel yayın yönetmeni Can Dündar'a verdiği suçlamasıyla yargılanan CHP İstanbul Milletvekili Enis Berberoğlu'nun yirmi beş yıl hapis cezası alması ve tutuklanmasına kararı verilmesi sonrasında aldı. Yürüyüşün nedenleri arasında 15-16 Temmuz 2016 tarihleri arasında Türk Silahlı Kuvvetleri bünyesinde kendilerini Yurtta Sulh Konseyi olarak tanımlayan bir grup asker tarafından gerçekleştirilen darbe girişiminden sonra çıkarılan kanun hükmünde kararnamelerin uzun süreli olması, bu yetkinin FETÖ ile mücadelenin önüne geçilip bütün muhalif kesimlerle mücadeleye dönüşmesi, milletvekillerin tutuklanması, üniversite hocalarının (barış bildirisine imza atanlar dahil) meslekten atılması da gösterildi. Yürüyüş, 15 Haziran 2017'de Ankara'da Güven Park'ta başladı ve 9 Temmuz 2017'de Maltepe'de sonlandı. 420 kilometrelik yolu 25 günde yürüyen Kılıçdaroğlu, yürüyüşün sonunda Maltepe'de bir miting de düzenledi.

2018 genel seçimleri ve 36. Kurultay[değiştir | kaynağı değiştir]

3-4 Şubat 2018 tarihlerinde Ankara'da yapılan 36. Kurultay'da, 1237 geçerli oydan 790'ın oyunu alan Kemal Kılıçdaroğlu yeniden genel başkan seçildi. Muharrem İnce ise 447 oyda kaldı. Parti Meclisi (PM) seçiminde ise Kılıçdaroğlu’nun anahtar listesinde olup da delegeden yeterli oyu alamayan aralarında Sezgin Tanrıkulu ve Mehmet Bekaroğlu'nun da olduğu 7 kişi liste dışı kaldı. Diğer yandan Kılıçdaroğlu’nun listesine almadığı Genel Başkan Yardımcısı Erdal Aksünger ve eski Genel Başkan Yardımcısı Gökhan Günaydın ile milletvekilleri, Tuncay Özkan, Haluk Pekşen, Ali Şeker, Gaye Usluer ve Necati Yılmaz listeyi delerek PM’ye girdi.^[120]

TBMM, 20 Nisan 2018 tarihinde 381 milletvekilinin oyuyla cumhurbaşkanı ve milletvekili seçimlerinin 3 Kasım 2019 tarihi yerine 24 Haziran 2018 tarihinde yapılacağını kararlaştırdı. Erken seçim kararının ardından "ortak cumhurbaşkanı adayı" arayışı sonuçsuz kalan ve her partinin kendi adayıyla cumhurbaşkanlığı için yarışmasında karar kılan muhalefet partileri, parlamento seçimlerinde ise ittifakla seçime gitme kararı aldı. Millet İttifakı, 5 Mayıs 2018 tarihinde Kemal Kılıçdaroğlu, İYİ Parti Genel Başkanı Meral Akşener, Saadet Partisi Genel Başkanı Temel Karamollaoğlu ve Demokrat Parti Genel Başkanı Gültekin Uysal'ın Partiler Arası Seçim İşbirliği Bildirisi’ni imzalamalarıyla kuruldu.

Cumhuriyet Halk Partisi milletvekilleri Öztürk Yılmaz ve Didem Engin, 20 Nisan 2018'de Cumhurbaşkanlığı'na aday adayı olduklarını ilan etti.^[121] Parti Sözcüsü Bülent Tezcan, Yılmaz ve Engin'in açıklamalarının ciddiye alınmaması gerektiğini belirtti.^[122] CHP Parti Meclisi, cumhurbaşkanı adayını belirleme yetkisini Genel Başkan Kemal Kılıçdaroğlu'na verdi.^[123] Kılıçdaroğlu, kendinin aday olmayacağını, belirlenecek aday için çalışacağını açıkladı.^[124] CHP, 4 Mayıs 2018 tarihinde 110 milletvekilinin imzasıyla aldığı grup kararıyla Muharrem İnce'yi aday gösterdi.^[125] Bir gün sonra İnce'nin adaylık başvurusu YSK'ya iletildi.^[126] Kılıçdaroğlu, 26 Mayıs 2018'de partisinin seçim bildirgesini açıkladı ve milletvekili adaylarını tanıttı.^[127]

24 Haziran 2018 tarihinde düzenlenen Cumhurbaşkanlığı seçiminin ilk turunda Recep Tayyip Erdoğan yeniden Cumhurbaşkanı seçilirken, CHP'nin adayı Muharrem İnce oyların %30,64'ünü alarak ikinci oldu. İnce'nin seçim gecesi kamuoyunun karşısına çıkmaması ve gazeteci İsmail Küçükkaya'ya gönderdiği "Adam Kazandı" mesajıyla Erdoğan'ın galibiyetini kabul etmesi, özellikle CHP tabanında tepkilere neden oldu.^[128] İnce'nin, kaybetmesine rağmen, hem 1983 genel seçimlerinden sonra ilk kez Türkiye çapında CHP'nin oy oranını %30'un üzerine taşıması, hem de partisinin milletvekilliği genel seçimlerindeki oyunun 8 puan üstünde oy alması dikkat çekici sayıldı.

Milletvekilliği seçimlerinde ise %22,65 oy oranı ile 146 milletvekilliği kazanıldı. Oyların önemli bir kısmının CHP'den geldiği Millet İttifakı, Türkiye genelinde %34'e yakın bir oy oranına ulaştı. Seçimlerin ardından, olağanüstü seçimli genel kurultay için imza kampanyası yapan ve aralarında eski Eskişehir Milletvekili ve Parti Meclisi Üyesi Gaye Usluer ile Bilecik Milletvekili Yaşar Tüzün'ün de bulunduğu "Çağrı Grubu"nun topladığı imzalar CHP Genel Merkezi tarafından olumsuz cevaplandı.^[129]

2019 yerel seçimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk defa 24 Haziran 2018 Genel Seçimleri’nde uygulanan "ittifak" modelinin fiili olarak 31 Mart 2019 Yerel Seçimlerinde de sürmesinin etkisiyle Kemal Kılıçdaroğlu liderliğindeki CHP, önemli bir başarıya imza attı. CHP, büyükşehir belediye başkanlığı seçimlerinde 2014'e göre toplam oy oranını yüzde 13,5 artırarak, aday gösterdiği 19 belediyeden 11'ini kazandı.^[130] En büyük başarı ise 30 yıl aradan sonra İstanbul ve Ankara belediye başkanlıklarının kazanılması oldu. Böylece Türkiye’nin en büyük 3 kenti de CHP’li başkanların idaresine geçti.

İttifak modelinin, kentleşmenin yoğun ve sosyo-ekonomik düzeyin yüksek olduğu büyükşehirlerde en büyük avantajı sağladığı görülen CHP, İstanbul ve Ankara'nın dışında, çoğu Cumhur İttifakı'nın elinde olan Antalya, Adana, Mersin, Bilecik, Bolu, Kırşehir, Artvin ve Ardahan belediye başkanlıklarını da elde etti.^[131]

YSK'nın İstanbul İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı seçimlerini iptal etmesiyle siyasette yeni bir süreç başladı; 31 Mart'ta CHP adayı Ekrem İmamoğlu'nun kazandığı seçimler, 6 Mayıs 2019 günü YSK tarafından, "kamu görevlisi olmayan sandık kurulu başkan ve üyelerinin seçimde görevlendirilmesi" gerekçesiyle 4'e karşı 7 oyla iptal edildi. 23 Haziran 2019 tarihinde tekrar edilen seçimlerde, oyunu daha da artıran İmamoğlu elde ettiği yüzde 54,22 oy oranıyla tarihi sayılabilecek bir başarı elde etti. 1977'den sonra en yüksek oy oranıyla bu göreve seçilen başkan olan İmamoğlu, 1994'ten beri Milli Görüş-AK Parti çizgisindeki başkanlar tarafından yönetilen İstanbul Büyükşehir Belediyesi'ndeki bu geleneğe de son verdi.

37. Kurultay (İktidar Kurultayı)[değiştir | kaynağı değiştir]

28-29 Mart 2020 tarihinde yapılması planlanan 37. Olağan Kurultay, COVID-19 pandemisi nedeniyle 25-26 Temmuz'a ertelendi.^[132] Genel Başkan Kılıçdaroğlu, tek aday olarak girdiği genel başkanlık seçiminde 1318 delegeden 1251'inin oyunu alarak yeniden genel başkan seçildi.^[133] Bu kurultayda bütün delegelerin oy birliği ile İkinci Yüzyıla Çağrı Beyannamesi isimli bir manifesto kabul edildi.^[134]

İkinci Yüzyıla Çağrı Beyannamesi[değiştir | kaynağı değiştir]

"CHP’nin geçmişte yayımladığı “Halkçılık Programı, Dokuz Umde, 12 Temmuz Beyannamesi, İlk Hedefler Beyannamesi, Akgünlere” gibi belgelerinin günümüz koşullarındaki devamı niteliğinde" olduğu değerlendirilen^[2] 13 maddelik bu beyanname, 25 Temmuz 2020 tarihinde Kemal Kılıçdaroğlu tarafından halka ilan edildi.

• Yeni bir anayasa ile Güçlendirilmiş parlamenter sisteme geçilecektir.
• Başta Kürt sorununun TBMM öncülüğünde çözümü olmak üzere, Türkiye'nin toplumsal barış ve huzuru sağlanacaktır.
• Türkiye'nin tam bağımsızlığı, demokrasisi ve üniter yapısı güçlendirilecektir.^[135]
• Devlet yönetiminde ve toplumsal düzende liyakat sistemi hakim kılınacaktır.
• Seçim yasası değişecek, milletin vekilini millet seçecektir.
• Siyasi Ahlak Yasası çıkarılacaktır.
• Kamu İhale Kanunu, rekabet ve şeffaflığı sağlayacak şekilde yeniden düzenlenecektir.
• Sayıştay, gerçek işlevine kavuşturulacak, "Ulusal Vergi Konseyi" ve TBMM'de "Kesin Hesap Komisyonu" kurulacaktır.
• Güçlü bir stratejik planlama teşkilatı kurulacaktır.
• Eğitim sistemi, tüm bileşenlerin ortak çabasıyla yeniden yapılandırılacaktır.
• Gelecek nesiller için "Ekosistem Hakkı" korunacaktır.
• Güçlü sosyal devletin ilk adımı olarak "Aile Destekleri Sigortası Kurumu" kurulacaktır.
• Yeni bir "Merkez-Yerel" dengesi kurulacaktır.
• "Ortadoğu Barış ve İşbirliği Teşkilatı" kurulacaktır.^[134][135]

2023 genel seçimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu alt başlığın geliştirilmesi gerekiyor.

38. Kurultay (100. Yıl Kurultayı)[değiştir | kaynağı değiştir]

Kemal Kılıçdaroğlu karşısında aday olan Özgür Özel ilk turda 682 ikinci turda 812 oy alarak CHP'nin 8. Genel Başkanı oldu. Kemal Kılıçdaroğlu ise ilk turda 664, ikinci turda 536 oy aldı.

Özgür Özel dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

2023 yılında yapılacak 38. Cumhuriyet Halk Partisi Olağan Kurultayı'nda genel başkanlık için aday olacağını açıkladı.^[136] CHP genel başkanı Kemal Kılıçdaroğlu, CHP'nin geleceği hakkında yaptığı açıklamalarda, partiyi "bilgili, birikimli iyi bir sosyal demokrata" devredeceğini söyledi. Ancak bu ifadeye tepki gösteren bazı partililer, Kılıçdaroğlu'nun partiyi demokratik bir şekilde yönetemediği eleştirilerinde bulundular. Özellikle Özgür Özel, Kılıçdaroğlu'nun bu tanımlamayı kendine ve diğer potansiyel rakiplere yönelik olarak yaptığını savundu. Özel, partinin iç demokrasisinin önemine vurgu yaparak, partinin liderinin demokratik yollarla seçilmesi gerektiğini dile getirdi. Ayrıca Kılıçdaroğlu'nun "ama görünür hale gelmesi lazım" ifadesine de tepki gösterdi ve böyle bir kişinin nerede olduğunu ve hangi görevlerde denendiğini sordu.^[137] Kemal Kılıçdaroğlu'nun "partiyi güvenli bir limana teslim etmek" benzetmesine de itiraz eden Özel, bu ifadeyi "O gemiyi tehlikeli sulara kim sürükledi?" sorusuyla eleştirdi.^[137]

5 Kasım 2023’te gerçekleştirilen kongrede rakibi ve mevcut genel başkan Kemal Kılıçdaroğlu karşısında 2. turda 812 oy ile CHP genel başkanı seçildi.^[138]

5 Kasım 2023 tarihinde Rize'de düzenlenen bir toplu açılış töreninde AK Parti Genel Başkanı ve Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Özel'in Selahattin Demirtaş ve Osman Kavala'ya selam vermesini sert bir dille eleştirdi.^[139] 6 Kasım 2023'te Özel, "Erdoğan'ın stresini anladığını ve bundan sonra her geçen günün Erdoğan için daha zor, kendileri için daha moralli olacağını" belirterek, Erdoğan'a "Cumhuriyet Halk Partisi'nden endişe etmeye devam etsin" şeklinde cevap verdi.^[140] 11 Kasım 2023 tarihinde Türkiye'de ana muhalefet partisi tarafından ilk kez kurulan 'gölge kabine' yapısını duyurarak I. Türkiye Gölge Kabinesi'ni MYK üyeleri arasından kurmuştur.

2024 yerel seçimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye 31 Mart 2024 tarihinde yerel yöneticilerini seçti. CHP bu seçimden 46 yıl aradan sonra birinci parti olarak çıktı ve "yerelde iktidar" konumuna geçti. Mevcut Büyükşehirlerinin Hatay hariç hepsini koruyup ek olarak Bursa, Balıkesir Denizli, Afyon ve Manisa Büyükşehir Belediyelerini kazandı. Anadolu'nun iç kesimlerinde pek çok İl belediyesini kazanan CHP, Kırklareli Belediyesi ve Hatay Büyükşehir Belediyesini resmi olmayan sonuçlara göre kaybetti.

Altı Ok ilkeleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Altı Ok ilkelerinin muhtevası zaman içinde değişime uğramakla birlikte en son 2015 Parti Programında tanımlanmıştır.^[141]

Cumhuriyetçilik[değiştir | kaynağı değiştir]

"Cumhuriyet, tarihimizdeki en köklü dönüşümdür. Egemenliğin kaynağını ulusta bulan anlayıştır; saltanat kavramının yıkılması ve milli iradeye dayalı devlet düzeninin gerçekleştirilmesidir. Milli irade, iktidarıyla, muhalefetiyle tüm halkı kapsar. CHP Cumhuriyetçidir; Türkiye Cumhuriyeti tüm yurttaşların ilke ve ideal beraberliği üzerinde kurulmuştur. Cumhuriyet, gücünü, bu beraberliği oluşturan tüm insanların, hakları, eşitliği ve bütünlüğü ilkesinden almaktadır. Cumhuriyetçilik; tebaanın yerini yurttaşın almasıdır."^[141]

Milliyetçillik[değiştir | kaynağı değiştir]

"CHP, Atatürk milliyetçiliğini benimsemektedir: Türkiye Cumhuriyeti din, dil, ırk ve etnik köken temelleri üzerinde değil, siyasal bilinç ve ideal beraberliği zemininde kurulmuştur. Milliyetçilik, ırk, köken, din, mezhep, bölgecilik, kavimcilik anlayışlarının, ulusal düzeyde aşılmasıdır. Türkiye hiçbir zaman ırk, kan ve kafatası esasına göre yönetilen bir devlet olmamıştır, olmayacaktır. Ülkenin sorunlarının çözümüne ırk temelinde değil yurttaş temelinde yaklaşmaktayız. Türkiye’nin bölünmesine ve parçalanmasına yönelik tüm düşünceleri CHP kesinlikle reddeder.

CHP sosyal demokrat anlayışın gereği olarak iktisaden ve siyasi açıdan güçlü sınıfın bu güce sahip olmayan sınıflar üzerinde egemenlik kurmasını reddeder. Bizim Milliyetçiliğimiz; Çoğulculuk anlayışını benimser, tüm etnik ve kültürel kimliklere saygılıdır. Hangi kökenden gelirse gelsin, hangi dili konuşursa konuşsun ve hangi inancı paylaşırsa paylaşsın, tüm yurttaşların hukuk önündeki eşitliğidir, bütün vatandaşların ülkenin sahibi olduğu anlayışıdır. 14 Farklı etnik kökenler arasında bir tercih ve ayrım ölçüsü olarak değerlendirilemez.

Tüm etnik ve inanç farklılıklarını kapsayan, bu farklılıkların Türkiye’nin ulusal bütünlüğü çerçevesinde bir zenginlik olduğunu benimseyen, bireysel haklara çağdaş anlayışla sahip çıkan, demokratik farklılaşma özgürlüğünü tanıyan, farklılık içinde bütünleşmeyi öngören, ulusal birliği korumayı hedefleyen bütünlük idealini tanımlayan kapsayıcı bir değerdir. Devletin ırkı olmaz, devlet tüm etnik kimliklere eşit mesafede durur, kültürel çoğulculuğun güvencesini oluşturur görüşüne sahip çıkar. Farklı etnik kökenlere sahip yurttaşlarımızın karşılaştıkları sorunların ülke bütünlüğü içinde ve çağdaş bir yaklaşımla çözüme kavuşturulmasını benimser.

'Bireysel Kültürel Haklara Saygı' ilkesini savunur. Türkiye Cumhuriyeti'ni oluşturan tüm yurttaşların birliğinin ve güvenliğinin, ülkenin bağımsızlığının ve egemenliğinin, Türkiye'nin toprakları ve halkı ile bütünlüğünün koşulsuz olarak korunmasını öngörür."^[141]

Halkçılık[değiştir | kaynağı değiştir]

"CHP Halkçıdır: CHP'nin halkçılık anlayışı; siyasal meşruiyetin temelinin halkın iradesi olduğunu kabul etmektir. Bazı sınıf ve zümrelerin ekonomik ve siyasal imtiyazlarının kaldırılmasıdır, sahipsizlerin sahibi olmaktır, çözümleri 15 halk için, halkla beraber bulmaktır"^[141]

Devletçilik[değiştir | kaynağı değiştir]

"CHP Devletçidir: CHP’nin devletçiliği, devletin halka hizmet için yapılanmasını, katılımcı yönetimi, demokratik hukuk devletini öngörür. Bizim Devletçilik anlayışımız; Yurttaş, devlet için değil; devlet, yurttaş için, anlayışının yaşama geçirilmesidir. Devletin tüm ekonomik, sosyal ve siyasal hedeflerinin odağında insanın olmasıdır. Özel yararlarla toplumsal yararlar arasındaki dengenin sağlıklı oluşması için getirilmiş bir güvencedir. Örgütlü sosyal piyasa ekonomisine karşı değildir. Piyasaların hata yapabileceği gerçeğinden hareketle devletin düzenleyici ve denetleyici rolünün önemini kabul eder. Piyasaların halkın iradesinin üzerine çıkarak devlete yön verme çabalarına karşıdır"^[141]

Laiklik[değiştir | kaynağı değiştir]

"Laiklik, din ve devlet işlerinin birbirinden ayrı tutulmasıdır. İnanç ve vicdan özgürlüğünün omurgası, toplumdaki farklı inançların barış içinde birlikte yaşamalarının ön koşulu ve güvencesidir. Cumhuriyetin ve demokrasinin, ulusal bütünlüğün ve iç barışın temel değeridir. Devletin ve kurumlarının, toplumun, hukukun ve eğitimin laik olması, asla ödün veremeyeceğimiz temel kuraldır.

Laiklik ilkesinin temel amacı aklın özgürleştirilmesidir. CHP için laiklik; Ulusal bütünlük ile iç barışın, çağdaşlık ile bilimselliğin temel taşıdır. Bu anlayışla, siyasetin dini istismar etmesine kesinlikle karşıdır. Ne dinin siyasallaştırılması, ne de siyasetin dinselleştirilmesini kabul etmez. Devlet din ve inançlar karşısında eşit mesafededir. Devletin dini olmaz. Din kamusal alanın değil, özel alanın olgusudur.

Cumhuriyetin, bilimselliğin, demokrasinin, iç barışın, insan haklarının ve ulusal bütünlüğün temel taşıdır. İnsan haklarının, kadın-erkek eşitliğinin, çağdaşlığın ve modernleşmenin güvencesidir. Bütün bu özellikleriyle anayasamızın değiştirilemez ve vazgeçilemez hükmüdür."^[141]

Devrimcilik[değiştir | kaynağı değiştir]

"CHP Devrimcidir: CHP’nin devrimciliği, kurucumuz Mustafa Kemal Atatürk’ün Cumhuriyeti kurarak başlattığı çağdaş medeniyeti hedefleyen kökten değişim sürecinin devam ettirilmesidir, çağı paylaşmadır, geleceğe atılımdır. Bu anlayışla, CHP, halkla birlikte, halktan güç ve yetki alarak, demokratik hukuk devleti kurallarına ve barışçı yöntemlere bağlı kalarak devrimciliği sürdürür.

CHP'nin Devrimciliği; Çağdaş düşüncelere açılarak yenilikleri kavrayıp benimsemek; bunu süreklilik içinde bir yaşam ve yönetim biçimine dönüştürmektir. Kuralları ve kendini sorgulayarak, daha iyiye ve doğruya ulaşmanın yollarını açmak, bu çerçevede gelişimin yöntem ve araçlarını oluşturmaktır. Özü itibarıyla gençliğin enerjisini ve dinamizmini değişimin itici gücüne dönüştürmek, gençliğin değişim ve yenilik vizyonunu topluma aşılamaktır."^[141]

Merkez Yönetim Kurulu üyeleri[değiştir | kaynağı değiştir]

#	Adı	Görevi	Şehir
1	Özgür Özel	Genel Başkan	Manisa
2	Selin Sayek Böke	Genel Sekreter	İzmir
3	Deniz Yücel	Parti Sözcüsü
4	Koza Yardımcı	Genel Başkan Yardımcısı (Kültür ve Turizm Politikaları)	Adana
5	Burhanettin Bulut	Genel Başkan Yardımcısı (Medya ve Halkla İlişkiler)
6'	Gülşah Deniz Atalar	Genel Başkan Yardımcısı (Çevre Politikaları)	Ankara
7	Gamze Taşcıer	Genel Başkan Yardımcısı (Çalışma ve Sosyal Güvenlik Politikaları)
8	Aylin Nazlıaka	Genel Başkan Yardımcısı (Aile Politikaları)
9	Gül Çiftçi	Genel Başkan Yardımcısı (Hukuk)
10	İlhan Uzgel	Genel Başkan Yardımcısı (Dış İlişkiler)
11	Yalçın Karatepe	Genel Başkan Yardımcısı (Hazine Politikaları)
12	Ensar Aytekin	Genel Başkan Yardımcısı (Parti Örgütü)	Balıkesir
13	Sevgi Kılıç	Genel Başkan Yardımcısı (Gençlik ve Spor Politikaları)	İstanbul
14	Gökan Zeybek	Genel Başkan Yardımcısı (Yerel Yönetimler)
15	Suat Özçağdaş	Genel Başkan Yardımcısı (Milli Eğitim Politikaları)
16	Özgür Karabat	Genel Başkan Yardımcısı (Mali İşler)
17	Volkan Demir	Genel Başkan Yardımcısı (Ticaret Politikaları)
18	Pınar Uzun Okakın	Genel Başkan Yardımcısı (Sanayi ve Teknoloji)
19	Gökçe Gökçen	Genel Başkan Yardımcısı (Adalet Politikaları)	İzmir
20	Murat Bakan	Genel Başkan Yardımcısı (İçişleri Politikaları)
21	Yankı Bağcıoğlu	Genel Başkan Yardımcısı (Savunma Sanayi Politikaları)
22	Zeliha Aksaz Şahbaz	Genel Başkan Yardımcısı (Sağlık Politikaları)	Kütahya
23	Erhan Adem	Genel Başkan Yardımcısı (Tarım ve Orman Politikaları)	Niğde
24	Ulaş Karasu	Genel Başkan Yardımcısı (Ulaştırma Politikaları)	Sivas
25	Deniz Yavuzyılmaz	Genel Başkan Yardımcısı (Enerji Politikaları)	Zonguldak

Yüksek Disiplin Kurulu üyeleri[değiştir | kaynağı değiştir]

#	Adı	Görevi	Şehir
1	Turan Taşkın Özer	YDK Başkanı	İstanbul
2	Ayça Akpek Şenay	YDK Başkan Yardımcısı
3	Deniz Çakır	YDK Sekreteri	Ankara
4	Özgür Sağlam	YDK Üyeleri
5	Süleyman Bülbül		Aydın
6	Esin Fatma Temel		İstanbul
7	Aysemin Gülmez
8	Ekincan Aksoy		İzmir
9	Özkan Tice
10	Hümeyra Akkuş Sandıkçı		Kırıkkale
11	Nurdan Yücal		Konya
12	Gülsüm Filorinalı
13	Remzi Kazmaz		Muğla
14	Ali Balta		Sivas
15	İsmail Emre Telci
Kaynak:[142]

Parti Meclisi üyeleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilim Kültür Sanat Platformu Üyeleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Belediye başkanları[değiştir | kaynağı değiştir]

TBMM Grubu[değiştir | kaynağı değiştir]

#	Adı	Görevi	Görev başlangıcı
1	Özgür Özel	Grup Başkanı	2 Haziran 2023
2	Gökhan Günaydın	Grup Başkanvekili
3	Ali Mahir Başarır
4	Murat Emir	Grup Başkanvekili	18 Nisan 2024

Milletvekilleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Gençlik Kolları[değiştir | kaynağı değiştir]

17 Şubat 1954 tarihli CHP Genel İdare Kurulu toplantısında Suphi Baykam’ın başkanlığında Gençlik Kolları Merkez Yönetim Kurulu’nun atanmasıyla resmen kurulan ve Türkiye'nin ilk gençlik örgütlenmesi olan CHP Gençlik Kolları, ilk kurultayını 1-2 Ağustos 1961 tarihinde gerçekleştirmiştir. İlk kurulan gençlik kolları yönetiminde, daha sonra CHP Genel Başkanı ve Başbakan olacak olan Bülent Ecevit de yer almaktadır. 12 Eylül 1980 darbesine kadar 10 tane kurultay yapılmış ve darbe sonrası partinin kapatılmasıyla gençlik kolları da kapatılmıştır.

CHP'nin 2. kuruluşundan sonra da faaliyetlerine devam eden CHP Gençlik Kolları, Cumhuriyet Halk Partisi'ne bağlı gençlik yapılanması olup genel başkanlığa bağlı il ve ilçe örgütlenmesi şeklinde çalışmaktadır. Gençler arasında CHP örgütlenmesini sağlar. 16. kurultayını 7 Kasım 2021 tarihinde gerçekleştirmiş ve Kurultayda tek aday olarak giren Gençosman Killik 414 oyun 383'ünü alarak başkan olmuştur. 2023 Haziran itibarıyla Gençosman Killik hâlâ görevini sürdürmektedir.^[149]

Lise Komisyonu (Halkçı Liseliler)[değiştir | kaynağı değiştir]

Halkçı Liseliler komisyonu, 19 Mayıs 2014'de dönemin genel başkan özel danışmanı Dr. Recep Cengiz tarafından Cumhuriyet Halk Partisi'ne resmi olarak bağlı olmadan kurulmuştur. Kurucu genel başkanı Doğukan Kurnaz'dır. 2015'den itibaren örgütlü bir şekilde faaliyet göstermeye başlamıştır. Komisyon, zaman içinde farklı dönemlere yayılan çeşitli örgütlenme ve etkinliklerle kendini göstermiştir. 2 Şubat 2023 tarihinde gerçekleştirilmiş kurultayda Bertuğ Diler oyların çoğunluğunu alarak başkan olarak seçilmiştir.

23 Kasım 2023 tarihinde Gençlik Kolları Genel Merkezi, 2014 yılından beridir faaliyette bulunan CHP Lise Komisyonlarının feshedilmesine ve örgütlenmenin Halkçı Liseliler (Kısaltma: Halk-Lis) adıyla kurulacak yapılanma üzerinden devam etmesine Cumhuriyet Halk Partisi genel başkanı Özgür Özel, gençlik kolları genel başkanı Gençosman Killik ve Halkçı Liseliler genel başkanı Bertuğ Diler ile yapılan görüşmeler sonucu resmi olarak karar vermiştir.^[150]

Cumhuriyet Halk Partisi ve seçimler[değiştir | kaynağı değiştir]

Milletvekilliği seçimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Seçim	Lider	Seçim sonuçları			Sandalye		Hükûmet
		Oy sayısı	%	±	#	±
1927	Mustafa Kemal Atatürk	Bilinmiyor	100,0 (#1)	Yeni	335 / 335	Yeni	IV. İnönü (1927-1930) V. İnönü (1930-1931)
1931		Bilinmiyor	100,0 (#1)		287 / 317	48	VI. İnönü
1935		Bilinmiyor	100,0 (#1)		401 / 428	114	VII. İnönü (1935-1937) I. Bayar (1937-1938) II. Bayar (1938-1939) I. Saydam (1939)
1939	İsmet İnönü	Bilinmiyor	100,0 (#1)		466 / 470	65	II. Saydam (1939-1942) I. Saracoğlu (1942-1943)
1943		Bilinmiyor	100,0 (#1)		488 / 492	22	II. Saracoğlu
1946		4.150.000~	85,4 (#1)	14,6	397 / 465	91	Peker (1946-1947) I. Saka (1947-1948) II. Saka (1948-1949) Günaltay (1949-1950)
1950		3.176.561	39,45 (#2)	45,9	69 / 487	328	Ana muhalefet
1954		3.161.696	35,36 (#2)	4,09	31 / 541	38	Ana muhalefet
1957		3.753.136	41,09 (#2)	4,73	178 / 610	147	Ana muhalefet
1961		3.724.752	36,74 (#1)	4,35	173 / 450	5	VIII. İnönü (1961-1962) IX. İnönü (1962-1963) X. İnönü (1963-1965)
1965		2.675.785	28,75 (#2)	7,99	134 / 450	39	Ana muhalefet
1969		2.487.163	27,37 (#2)	1,38	143 / 450	9	Ana muhalefet (1970-1971) I. Erim (1971) II. Erim (1971-1972) Melen (1972-1973)
1973	Bülent Ecevit	3.570.583	33,30 (#1)	5,93	185 / 450	42	Ana muhalefet (1973-1974, 1974-1977) I. Ecevit (1974)
1977		6.136.171	41,38 (#1)	8,08	213 / 450	28	Ana muhalefet (1977-1978, 1979-1980) II. Ecevit (1977) III. Ecevit (1978-1979)
1995	Deniz Baykal	3.011.076	10,71 (#5)	30,67	49 / 550	164	Muhalefet
1999		2.716.096	8,71 (#6)	2,00	0 / 550	49	Seçim barajının altında kaldı
2002		6.114.843	19,39 (#2)	10,68	178 / 550	178	Ana muhalefet
2007		7.300.234	20,88 (#2)	1,49	112 / 550	65	Ana muhalefet
2011	Kemal Kılıçdaroğlu	11.155.972	25,98 (#2)	5,11	135 / 550	23	Ana muhalefet
2015 (Haziran)		11.518.139	24,95 (#2)	1,03	132 / 550	3	Ana muhalefet
2015 (Kasım)		12.111.812	25,32 (#2)	0,37	134 / 550	2	Ana muhalefet
2018		11.271.240	22,64 (#2)	2,68	146 / 600	12	Ana muhalefet
2023		13.802.183	25,35 (#2)	2,70	169 / 600	23	Ana muhalefet

Cumhurbaşkanlığı seçimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

İki dereceli[değiştir | kaynağı değiştir]

Seçim	Aday	Turlar			Sonuç
		Oy sayısı	%	Son tur
1923	Mustafa Kemal Atatürk	158 / 333	47.44% (#1)	1.	Seçildi
1927		288 / 316	91.1% (#1)
1931		289 / 317	91.1% (#1)
1935		386 / 399	96.7% (#1)
1938	İsmet İnönü	348 / 399	87.2% (#1)
1939		249 / 413	60.2% (#1)
1943		435 / 455	65.6% (#1)
1946		388 / 465	83.4% (#1)
1950		66 / 487	13.5% (#2)		Seçilemedi
1954		27 / 541	5.0% (#2)
1966	Cevdet Sunay AP-CHP ortak adayı	461 / 634	72.7% (#1)	1.	Seçildi
1973	Fahri Korutürk AP-CGP-CHP ortak adayı	365 / 450	81.1% (#1)	15.
1993	İsmail Cem	27 / 450	6.0% (#4)	3.	Seçilemedi

Tek dereceli[değiştir | kaynağı değiştir]

Seçim	Aday	Birinci tur			İkinci tur		Sonuç
		Oy sayısı	%	±	Oy sayısı	%
2014	Ekmeleddin İhsanoğlu MHP-CHP ortak adayı	15.587.720	38.44% (#2)	Yeni	—	—	Seçilemedi
2018	Muharrem İnce	15.340.321	30.64% (#2)	7,80	—	—	Seçilemedi
2023	Kemal Kılıçdaroğlu Millet İttifakı ortak adayı	24.595.178	44.88% (#2)	14,24	25.504.724	47.8% (#2)	Seçilemedi

Yerel seçimler[değiştir | kaynağı değiştir]

Seçim	Lider	Belediye Meclisleri			Belediye Başkanlığı
		Oy sayısı	%	±	Oy sayısı	%	#	±
1950	İsmet İnönü	570.606	37,50 (#2)	Yeni	Bilinmiyor	Bilinmiyor	248 / 626	Yeni
1963		3.458.972	36,22 (#2)	0,83	1.062.432	35,7 (#2)	337 / 1.045	91
1968		2.542.644	27,90 (#2)	8,32	994.938	30,7 (#2)	289 / 1.252	48
1973	Bülent Ecevit	3.708.687	37,09 (#1)	9,19	1.716.302	39,6 (#1)	551 / 1.640	48
1977		5.161.426	41,73 (#1)	4,64	2.682.282	45,7 (#1)	714 / 1.730	262
1994	Deniz Baykal	1.297.371	4,61 (#7)	37,12	869.921	4,4 (#7)	65 / 2.695	649
1999		3.487.483	11,08 (#6)	6,47	3.227.096	13,8 (#5)	376 / 3.200	311
2004		5.883.696	18,23 (#2)	7,15	4.988.427	20,7 (#2)	467 / 3.193	91
2009		9.229.936	23,08 (#2)	4,85	7.960.562	24,7 (#2)	523 / 2.903	56
2014	Kemal Kılıçdaroğlu	11.493.758	25,62 (#2)	2,54	11.008.961	26,45 (#2)	232 / 1.381	291
2019		13.218.754	28,57 (#2)	2,95	12.868.053	29,81 (#2)	252 / 1.389	20
2024	Özgür Özel	15.791.979	34,5 (#1)	5,93	17.391.548	37,77 (#1)	433 / 1.389	181

Ara genel seçimler[değiştir | kaynağı değiştir]

Seçim	Lider	Bölge(ler)	Oy sayısı	%	Sandalye
1951	İsmet İnönü	Aydın, Balıkesir, Bilecik, Bitlis, Bursa, Çanakkale, Denizli, Eskişehir, Gümüşhane, İstanbul, İzmir, Kastamonu, Kırşehir, Muğla, Sinop, Sivas, Zonguldak	687.668	38,68 (#2)	2 / 20
1966		Hatay	36.096	33,88 (#2)	0 / 1
1968		Adana, Urfa, Çorum, Diyarbakır, İstanbul	295.069	28,13 (#2)	0 / 5
1975	Bülent Ecevit	Amasya, Bursa, Eskişehir, Niğde, Urfa, Zonguldak	409.387	37,98 (#2)	1 / 6
1979		Konya, Manisa, Edirne, Muğla, Aydın	367.317	29,33 (#2)	0 / 5
2003	Deniz Baykal	Siirt	8.972	13,08 (#2)	0 / 3

Ara yerel seçimler[değiştir | kaynağı değiştir]

Seçim	Aday	Seçim sonuçları			Not
		Oy sayısı	%	±
2019 İstanbul	Ekrem İmamoğlu	4.742.082	54,22 (#1)	5,45	Ekrem İmamoğlu, İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığına seçildi. 1989 yılında belediyeyi kazanan SHP'nin ardından CHP ilk kez İstanbul'u kazandı.

Senatörlük seçimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Seçim	Lider	Seçim sonuçları			Sandalye
		Oy sayısı	%	±	#	±
1961	İsmet İnönü	3.734.285	37,0 (#1)	Yeni	36 / 150	Yeni
1964		1.125.783	40,8 (#1)	3,8	19 / 51	17
1966		877.066	29,6 (#2)	11,2	13 / 52	6
1968		899.444	27,1 (#2)	2,5	13 / 53
1973	Bülent Ecevit	1.412.051	33,6 (#1)	6,5	25 / 52	12
1975		2.281.470	43,4 (#1)	9,8	25 / 54
1977		2.037.875	42,3 (#1)	1,1	28 / 50	3
1979		1.378.224	29,2 (#2)	13,1	12 / 50	16

Seçim şarkıları[değiştir | kaynağı değiştir]

Genel başkanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

#	İsim	Resim	Görev başlangıcı	Görev bitişi	Görev süresi
1	Mustafa Kemal Atatürk		9 Eylül 1923	10 Kasım 1938	15 yıl, 62 gün
−	Celâl Bayar (vekil)[151]		10 Kasım 1938	26 Aralık 1938	46 gün
2	İsmet İnönü		26 Aralık 1938	8 Mayıs 1972	33 yıl, 134 gün
−	Kâmil Kırıkoğlu (vekil)[152]		8 Mayıs 1972	14 Mayıs 1972	6 gün
3	Bülent Ecevit		14 Mayıs 1972	30 Ekim 1980	8 yıl, 169 gün
−	Mustafa Üstündağ (vekil)[152]		30 Ekim 1980	16 Ekim 1981	351 gün
4	Deniz Baykal		9 Eylül 1992	18 Şubat 1995	2 yıl, 162 gün
5	Hikmet Çetin		18 Şubat 1995	11 Eylül 1995	205 gün
(4)	Deniz Baykal		11 Eylül 1995	22 Nisan 1999	3 yıl, 223 gün
−	Cevdet Selvi (vekil)[153]		22 Nisan 1999	23 Mayıs 1999	31 gün
6	Altan Öymen		23 Mayıs 1999	30 Eylül 2000	1 yıl, 130 gün
(4)	Deniz Baykal		30 Eylül 2000	10 Mayıs 2010	9 yıl, 222 gün
−	Cevdet Selvi (vekil)[153]		10 Mayıs 2010	22 Mayıs 2010	12 gün
7	Kemal Kılıçdaroğlu		22 Mayıs 2010	8 Kasım 2023	13 yıl, 170 gün
8	Özgür Özel		8 Kasım 2023	Görevde 163 gün

Genel sekreterler[değiştir | kaynağı değiştir]

#	Adı	Görev başlangıcı	Görev bitişi
1	Recep Peker	11 Eylül 1923	21 Mayıs 1924
2	Cemil Uybadın	21 Mayıs 1924	5 Ocak 1925
3	Saffet Arıkan	5 Ocak 1925	10 Mayıs 1931
-	Recep Peker	10 Mayıs 1931	29 Mayıs 1935
4	Şükrü Kaya	29 Mayıs 1935	25 Ocak 1939
5	Refik Saydam	25 Ocak 1939	12 Kasım 1941
6	Faik Öztrak	12 Kasım 1941	6 Mayıs 1942
7	Ahmet Fikri Tüzer	6 Mayıs 1942	16 Ağustos 1942
8	Memduh Şevket Esendal	16 Ağustos 1942	7 Haziran 1945
9	Nafi Atuf Kansu	7 Haziran 1945	19 Kasım 1947
10	Tevfik Fikret Sılay	19 Kasım 1947	29 Haziran 1950
11	Kasım Gülek	29 Haziran 1950	28 Eylül 1959
12	İsmail Rüştü Aksal	28 Eylül 1959	14 Aralık 1962
13	Kemal Satır	14 Aralık 1962	24 Ekim 1966
14	Bülent Ecevit	24 Ekim 1966	21 Mart 1971
15	Şeref Bakşık	25 Mart 1971	18 Kasım 1971
16	Kamil Kırıkoğlu	18 Kasım 1971	2 Ağustos 1973
17	Orhan Eyüboğlu	2 Ağustos 1973	21 Ocak 1978
18	Mustafa Üstündağ	21 Ocak 1978	16 Ekim 1981
19	Ertuğrul Günay	9 Eylül 1992	18 Şubat 1995
20	Adnan Keskin	25 Şubat 1995	6 Temmuz 1999
21	Tarhan Erdem	6 Temmuz 1999	13 Eylül 2000
22	Oya Araslı	13 Eylül 2000	1 Ekim 2000
23	Önder Sav	1 Ekim 2000	13 Kasım 2010
24	Süheyl Batum	13 Kasım 2010	19 Aralık 2010
25	Bihlun Tamaylıgil	19 Aralık 2010	8 Mayıs 2014
26	Gürsel Tekin	8 Mayıs 2014	24 Ocak 2016
27	Kamil Okyay Sındır	24 Ocak 2016	12 Şubat 2018
28	Akif Hamzaçebi	12 Şubat 2018	7 Şubat 2019
–	Muharrem Erkek (vekil)	11 Şubat 2019	10 Ağustos 2020
29	Selin Sayek Böke	10 Ağustos 2020	5 Haziran 2023
30	Neslihan Hancıoğlu	5 Haziran 2023	11 Kasım 2023
(29)	Selin Sayek Böke	11 Kasım 2023	Görevde

Cumhuriyet Halk Partili başbakanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

#	Adı (Doğum-Ölüm)	Fotoğraf	Görev dönemi	Toplam görev süresi
1	İsmet İnönü (1884-1973)		1923-1924; 1925-1937; 1961-1965	16 yıl 11 ay 24 gün
2	Fethi Okyar (1880-1943)		1924-1925	3 ay 11 gün
3	Celâl Bayar (1883-1986)		1937-1939	1 yıl 3 ay 2 gün
4	Refik Saydam (1881-1942)		1939-1942	3 yıl 5 ay 14 gün
–	Ahmet Fikri Tüzer (vekâleten) 1878-1942)		1942	1 gün
5	Şükrü Saracoğlu (1887-1953)		1942-1946	4 yıl 29 gün
6	Recep Peker (1889-1950)		1946-1947	1 yıl 34 gün
7	Hasan Saka (1885-1960)		1947-1949	1 yıl 3 ay 38 gün
8	Şemsettin Günaltay (1883-1961)		1949-1950	1 yıl 3 ay 36 gün
9	Bülent Ecevit (1925-2006)		1974; 1977; 1978-1979	2 yıl 8 ay 29 gün

Kurultaylar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kurultay	Tarih
1. Kurultay (Sivas Kongresi)	4-11 Eylül 1919
2. Kurultay	15 Ekim 1927
3. Kurultay	10 Mayıs 1931
4. Kurultay	29 Mayıs 1935
1. Olağanüstü Kurultay	26 Aralık 1938
5. Kurultay	29 Mayıs 1939
6. Kurultay	8 Haziran 1943
2. Olağanüstü Kurultay	10 Mayıs 1946
7. Kurultay	19 Kasım 1947
8. Kurultay	29 Haziran 1950
9. Kurultay	26 Kasım 1951
10. Kurultay	22 Haziran 1953
3. Olağanüstü Kurultay	7 Mart 1954
11. Kurultay	26 Temmuz 1954
12. Kurultay	21 Mayıs 1956
13. Kurultay	9 Eylül 1957
14. Kurultay	12 Ocak 1959
15. Kurultay	24 Ağustos 1961
16. Kurultay	14 Aralık 1962
17. Kurultay	16 Ekim 1964
18. Kurultay	18 Ekim 1966
4. Olağanüstü Kurultay	28 Nisan 1967
19. Kurultay	18 Ekim 1968
20. Kurultay	3 Temmuz 1970
5. Olağanüstü Kurultay	7 Mayıs 1972
6. Olağanüstü Kurultay	14 Mayıs 1972
21. Kurultay	30 Haziran 1972
22. Kurultay	14 Aralık 1974
23. Kurultay	27 Kasım 1976
7. Olağanüstü Kurultay	14 Kasım 1978
24. Kurultay	24 Mayıs 1979
8. Olağanüstü Kurultay	4 Kasım 1979
25. Kurultay	9 Eylül 1992
26. Kurultay	18 Şubat 1995
27. Kurultay	9-10 Eylül 1995
28. Kurultay	23-24 Mayıs 1998
9. Olağanüstü Kurultay	22-23 Mayıs 1999
10. Olağanüstü Kurultay	26-27 Haziran 1999
11. Olağanüstü Kurultay	30 Eylül-1 Ekim 2000
29. Kurultay	30 Haziran-1 Temmuz 2001
30. Kurultay	23-24 Ekim 2003
12. Olağanüstü Kurultay	3 Temmuz 2004
13. Olağanüstü Kurultay	29-30 Ocak 2005
31. Kurultay	19-20 Kasım 2005
32. Kurultay	25-26 Nisan 2008
14. Olağanüstü Kurultay	21 Aralık 2008
33. Kurultay	22-23 Mayıs 2010
15. Olağanüstü Kurultay	18-19 Aralık 2010
16. Olağanüstü Kurultay	26 Şubat 2012
17. Olağanüstü Kurultay	27 Şubat 2012
34. Kurultay	17-18 Temmuz 2012
18. Olağanüstü Kurultay	5-6 Eylül 2014
35. Kurultay	16-17 Ocak 2016
36. Kurultay	3-4 Şubat 2018
37. Kurultay	25-26 Temmuz 2020
38. Kurultay	4-5 Kasım 2023

Partinin mal varlığı[değiştir | kaynağı değiştir]

Mustafa Kemal Atatürk'ün vasiyetle Türkiye İş Bankası'nın kendine ait olan %28.1 oranındaki hissesini partiye bırakmıştır. Fakat bankanın elde ettiği gelirin CHP'ye düşen kısmı partiye değil Türk Dil Kurumu'na ve Türk Tarih Kurumu'na aktarılmaktadır. Parti sadece yönetimde söz sahibidir.^[154]

Logolar[değiştir | kaynağı değiştir]

Cumhuriyet Halk Partisi'nin logosu, yıllar boyunca değişikliklere uğramıştır. Ancak orijinal Altı Ok amblemi hiç değişmemiştir.^[155]

• 
  1992 yılından 2015 yılına kadar kullanılan logo
• 
  2000 yılında kullanılan logo
• 
  2014 yılından 2016 yılına kadar kullanılan logo
• 
  2015-2024 yılları arasında kullanılan logo
• 
  2015-2024 yılları arasında kullanılan logo (yatay)
• 
  100. yıl logosu
• 
  Günümüzde kullanılan logo
• 
  Günümüzde kullanılan logo (yatay)
• 
  Günümüzde kullanılan logo (beyaz)
• 
  Günümüzde kullanılan logo (beyaz yatay)

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Altı Ok
• Atatürk İlkeleri
• İstanbul Şildi
• Atatürk Kupası (1963-1964)
• Adalet Yürüyüşü

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Genel

• Hikmet Bila, CHP 1919-1999, Doğan Kitap, İstanbul 1999.
• Yeni Türkiye, Türk Demokrasisi Özel Sayısı, Ankara 1997.
• Ayşe Kadıoğlu, Zaman Lekesi, İBÜY, İstanbul 2006.
• Tarık Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri İçinde Atatürk ve Atatürkçülük, İBÜY, İstanbul 2002
• Can Dündar, Karaoğlan, 2004
• Cumhuriyet Gazetesi, Cumhuriyetin 80 yılı, 2003
• İletişim Yayınları, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul 1983
• Seçim Sonuçları, Belgenet İnternet Sitesi
• Hikmet Bila, CHP Nasıl İktidar Olur?, Doğan Kitap, İstanbul, 2020

Özel

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Resmî site
• Twitter'da Cumhuriyet Halk Partisi
• Instagram'da Cumhuriyet Halk Partisi
• Facebook'ta Cumhuriyet Halk Partisi
• YouTube'da Cumhuriyet Halk Partisi