Arminiya
654-884
740 senesine ait Kafkasya ve Arminiya Haritası
Tür	Emevi ve Abbasi Halifelikleri eyaleti (büyük ölçüde özerk vasal beylikler)
Başkent	Divin
Yaygın dil(ler)	Ermenice, Arapça
Resmî din	Hristiyanlık, İslam
Hükûmet	Monarchy
Tarihî dönem	Orta Çağ
• Kuruluşu 654 • Dağılışı 884
Yüzölçümü
• Toplam	160.000 km2
Öncüller Ardıllar Sasani Ermenistanı Bizans Ermenistanı İberya Prensliği Ermeni Bagratuni Krallığı Tao-Klarceti

Arminiya Ostikanatı veya Arminiya Emirliği (Arapça:إمارة أرمينيا, imārat Arminiya) olarak da bilinen Arminiya (Ermenice:Արմինիա ոստիկանություն,^[1] Arminia vostikanut'yun) Müslüman Araplar tarafından Büyük Ermenistan, İberya Krallığı ve Albanya topraklarına verilen ve 7. yüzyılda bu bölgelerin fethedilmesinin ardından kullanılan siyasi ve coğrafi bir terimdir. İslam fetihlerinin ardından başta haraç karşılığında Arminiya eyaletini temsil etmesine ve Ermenilerin savaş zamanlarında sadakatine izin vermesine rağmen, Halife Abdülmelik ibn Mervan başkenti ile bir ostikan ^{[not 1]} başkanlığında bölgeyi doğrudan Arap yönetimine bağlamıştır.

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Arapların Ermenistan'ı fethi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ermenilerin, Arap orduları tarafından fethedilmesinin ayrıntıları belirsizdir, çünkü çeşitli Arapça kaynaklar hem kronolojide hem de olayların detaylarında Yunan ve Ermeni kaynaklarıyla çelişki içerisindedir. Bununla birlikte, Arap seferlerinin genişlemesi kaynaklar arasında tutarlıdır ve modern bilginlerin olayların yeniden yorumlamasına izin verir.^[2] Arap kaynaklarına göre, bölge üzerine ilk Arap seferi, Bizans'tan Levant bölgesini almaları ve Müslümanların İran'ın fethi ile 639/640'ta Ermenistan'a ulaşmıştır.^[3] Bu süreçte, İyaz bin Ganm önderliğindeki Araplar Bitlis'e kadar ilerlemiş, ancak Bitlis'te Bizans orduları tarafından yenilerek geri püskürtülmüşlerdir.^[3] Bu yenilgiden sonra, Araplar 645 yılında Salman ibn Rabi'a liderliğindeki İran Azerbaycanı'na bir baskın yapmış ve ancak bu şekilde Ermeni sınır bölgelerine ulaşabilmişlerdir.^[3] Müslüman kaynaklar, ülkenin gerçek fethini Habîb bin Mesleme'nin komutasında 645/646'da gerçekleştiğini belirtir. Araplar ilk önce ülkenin batı Bizans bölgesine karşı hareket ettiler ve Theodosiopolis'i ele geçirdiler, ardından Van Gölü çevresindeki Ermeni prenslerini mağlup etmeden önce Ermenistan'ın eski Pers bölgesinde yer alan başkenti Divin'e doğru ilerleyerek Bizans ordusunu mağlup ettiler. Divin, İberya Krallığının kuzeyinde yer alan Tiflis gibi, birkaç günlük kuşatmadan sonra teslim oldu.^[4] Aynı süre zarfında, Salman ibn Rabi'a yönetiminde Irak'tan hareket eden başka bir Arap ordusu Albanya'yı (Arran) fethetti.^[5]

Her ne kadar Arap kaynakları ülkenin etkili bir şekilde Arap egemenliği altında olduğunu ima etse de, modern tarihçiler genellikle Ermeni piskopos Sebeos'un ^{[not 2]} anlatımlarını daha güvenilir olarak görüyorlar ve ülkenin o dönemde tam anlamıyla Arap yönetimine boyun eğmediğini kabul ediyorlar.^[4]

Ermeni tarihçileri, Arapların ilk olarak 642'de bölgeye geldiğini, Ararat'ın orta bölgelerine kadar ilerleme kaydettiklerini ve Divin'den ayrılırken 35.000'den fazla esirle geri döndüklerini ifade etmektedirler.^[5] 643'te Araplar, Azerbaycan yönünden tekrar sefer düzenlemiş, Ararat'ı yağmalayarak İberya'ya kadar ilerlemişlerdir, ancak Ermeni lider Theodore Rshtuni tarafından savaşta yenilerek geri püskürtülmüşlerdir.^[5] Bu başarıdan sonra Rshtuni, Bizans imparatoru II. Konstans tarafından Bizans hükümdarlığını kabul etmek karşılığında Ermenistan'ın hükümdarı olarak kabul edildi. Ancak, II. Konstans'ın Araplarla olan ateşkesi 653'te sona erdiğinde yeni bir Arap istilasından kaçınmak için Rshtuni gönüllü olarak Müslüman üstünlüğüne boyun eğmeyi kabul etti.^[5] Ardından İmparator Konstans Ermenistan'da yeniden Bizans yönetimini restore etmek üzere bölgeye bizzat sefer düzenlemiş, ancak 654'ün başlarında ayrıldıktan kısa bir süre sonra Araplar ülkeyi tekrar işgal etmişlerdir. Rshtuni yardımlarıyla Ermenistan'dan Bizans garnizonları çıkarılmış ve Ermenistan, İberya ve Albanya prenslerinin hükümdar olarak İslam Halifesini tanıması sağlanmıştır.^[5] Ardından General Maurianos yönetimindeki Bizanslılar, bölgenin kontrolünü tekrar edinmeye çalışmışlarsa da başarılı olamamışlardır. 655 yılında Bizans bölgeye yeni bir sefer düzenlemiş ve Rhstuni'yi öldürerek Ermenistan'da tekrar kontrolü sağlamışlardır. Ancak Araplar düzenlenen Bizans seferinin ardından Theodosiopolis'e kadar ilerlemiş ve Rhstuni'nin naaşını alarak 656'da Şam'a defnetmişlerdir. Araplar, Rhstuni'nin savaşta ölmesi üzerine onun yerine rakibi Hamazasp Mamikonian'ı atayarak bölge kontrolünü tekrar sağlamışlardır.^[5] Bununla birlikte, 657'deki ilk Müslüman İç Savaşı'nın patlak vermesiyle, bölgedeki etkili Arap otoritesi sarsılmış ve Mamikonian, Bizans egemenliğine geri dönmüştür.^[5]

Ancak 661'de, Müslüman iç savaşında zaferini elde eden Muâviye, Ermeni prenslere yeniden otoritesine teslim olma ve haraç verme emrini vermiş ve olası bir savaştan kaçınmak isteyen Ermeni prensleri bu emre koşulsuz boyun eğmişlerdir.^[6] Arapların haracın parayla ödenmesini talep etme politikası, Ermeni ekonomisini ve toplumunu olumlu yönde etkilemiştir. Fazla üretime zorlanan Ermeniler, Kafkasya'da ekonominin canlanmasına ve gelişmiş kentsel bir yapının oluşmasını sağlamışlardır.

Müslüman kontrolünde Ermenistan[değiştir | kaynağı değiştir]

7. yüzyılın ikinci yarısının çoğu için Ermenistan'daki Arap varlığı ve kontrolü asgari düzeydeydi. Ermenistan Araplar tarafından fethedilmiş topraklar olarak kabul edildi, ancak Rhstuni ve Muâviye arasında imzalanan antlaşma ile düzenlenen fiili özerklik Ermeniler için büyük bir bağımsızlıktı. Gerçekten de, Aram Ter-Ghevondyan'ın dediği gibi, Arapların hakimiyeti altında huzurlu bir yaşam süren Ermeniler için; ülke 5. yüzyılda Arsasidlerin düşüşünden beri tanık olmadığı bir derecede bağımsızlığa kavuşmuştu.^[7] Anlaşmanın şartlarına göre, Ermeni prensleri nispeten düşük vergilendirmeye ve istendiğinde ordu için asker temin etme yükümlülüğüne tabi tutuldu, bunun için İslam halifesine yıllık 100.000 dirhem vergi ödenecekti. Buna karşılık, Ermeni topraklarında hiçbir Arap garnizonu veya otoritesi kurulmayacak ve hatta Bizans saldırısı durumunda Arap ordusunun yardımı sağlanacaktı.^[7][8] Halife Abdülmelik (685-705) döneminde bu durum değişmiştir. 700 senesinden başlayarak, Halife'nin kardeşi ve Azerbaycan valisi Muhammed bin Mervân, ülkeye seferler düzenleyerek kendi hakimiyeti altına aldı. Ermeniler 703'te isyan etmiş ve Bizans yardımı almış olsa da Muhammed bin Mervân onları yenerek 705'te isyancı prensleri cezalandırmış ve isyana son vermiştir.^[7][9] Ermenistan, İberya Krallığı ve Albanya ile birlikte, başkenti Araplar tarafından yeniden inşa edilen ve valilik olarak görev yapan Divin'deki al-Arminiya (Arapça: الارمينيا) adı verilen geniş bir eyalette yer aldı.^[9][10] Bu tarihten itibaren Emevi döneminin çoğunda, Arminiya genellikle Azerbaycan ve Cezire ile tek bir vali altında bir araya gelerek geçici bir eyalette yer almıştır.^[11] Arminiya merkezi Divin'de bulunan ancak rolü savunma ve vergi toplama ile sınırlı olan bir emir veya vali tarafından yönetilmiştir. Bunun haricinde ülke büyük ölçüde yerel prensler olan nakhararlar ^{[not 3]} tarafından yönetiliyordu. Oluşturulan eyalet dört bölgeye ayrılıyordu: I. Arminiya (Albanya bölgesi), II. Arminiya (İberya bölgesi), III. Arminiya (Aras Nehri ve çevresindeki alan), IV. Arminiya IV (Taron).^[12] Yerel yönetim, Sasani dönemlerinde olduğu gibi, 9. yüzyılda muhtemelen II. Bagrat Bagratuni ile başlayan ve "ishkhan ishkhanats" ^{[not 4]} unvanına dönüşen bir prens tarafından yönetilmiştir. Diğer prenslerin başı olarak görev yapan ishkhan, Arap valisine karşı, halifeye karşı sağlanması gereken verginin ve askerin toplanmasından sorumluydu.^[13] Nüfus sayımı ve Arminiya ile ilgili araştırmalar sonucunda 725 senesinin ardından, ülkede Halifeliğin çeşitli cephelerde artan askeri ihtiyaçlarını finanse etmek için vergilendirmede önemli bir artış olmuştur.^[14] Ermeniler, 720'lerde ve 730'larda İkinci Arap-Hazar Savaşı'nın zorlu mücadelelerine yer almışlardır. Bu mücadeleler neticesinde Ermeniler'in 732'de bağlı bulundukları vali Muhammed bin Mervân Ermenistan'ın tekrar özerk olduğunu doğrular şekilde, III. Ashot Bagratuni'yi Ermenistan'ın prensi olarak tanımlamıştır.^[15]

Abbâsî dönemi 884'e kadar[değiştir | kaynağı değiştir]

Abbâsîler'in halifeliği elde etmesi ve Abbâsî Halifeliği'nin kurulmasıyla Ermenistan üzerinde yeni bir baskı dönemi başlatılmıştır. Halife Mansûr döneminde, ayrıcalıkların iptal edilmesi ve çeşitli Ermeni prenslerine ödenen maaşların kaldırılması ile 774 yılında Ermenistan'da yeniden büyük bir isyanın patlak vermesine yol açmıştır. Bunun üzerine bir yıl süren isyan Nisan 775'te Abbâsîler tarafından Bagrevand Muharebesi'nde güçlükle bastırılmıştır.^[10][16] İsyanın başarısızlığı Ermenistan aristokrasisinin çökmesine sebep oldu. Ardından Halifelik Transkafkasya eyaletleri üzerindeki hakimiyetini sıkılaştırdı: 780'lerde İberya'nın aristokrasisi de çöktü ve 9. yüzyılın ortalarında Albanya'nın İslamlaşmasına yol açan Arap kabileleriyle bir çözüm süreci başladı. İberya ve Ermenistan'ın büyük kısmı bir dizi Arap emirinin kontrolü altına girdi. Aynı zamanda, bu kadar çok Nakharar klanının yok edilmesinin bıraktığı güç boşluğu, diğer iki büyük aile olan, güneydeki Artsruni (Vaspurakan) ve kuzeydeki Bagratuni tarafından dolduruldu.^[17][18] Birçok ayaklanmaya rağmen, Arminiya Ostikanatı 884'e kadar varlığını sürdü ve bölgenin çoğunu kontrol altına almayı başaran I. Ashot kendisini "Ermenilerin Kralı" ilan etti. 885 yılında Abbâsî hanedanından Halife Mutemid, 886 yılında da Makedon Hanedanı'ndan olan Bizans İmparatoru I. Basileios tarafından tanındı. Ashot bu sırada hızla güçlenmeyi başardı. Bir sonraki en önemli ilk iki aile olan Artsruni ve Siwnis hanedanları ile aile bağlantıları ve Abbâsîlerin ile Ermenistan'ın Arap emirlerine karşı ihtiyatlı bir politika aracılığıyla, henüz adı konmasa dahi, gerçekte özerk bir Kral olmayı başardı.^[19]

Ermenistan Prensleri[değiştir | kaynağı değiştir]

^{[kaynak belirtiniz]}

Ermeniye'nin Arap valileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Erken dönem[değiştir | kaynağı değiştir]

Bunlar, halifeler Osman (644–656) ve Ali (656–661) döneminde ve erken Emeviler dönemindeki valilerdir:

• Huzeyfe bin Yeman^{[kaynak belirtilmeli]}
• Mugire bin Şu'be^{[kaynak belirtilmeli]}
• Kasım bin Rabia es-Sekafi^{[kaynak belirtilmeli]}
• Habîb bin Mesleme^{[kaynak belirtilmeli]}
• Eş'as bin Kays el Kindi (y. 657)^{[kaynak belirtilmeli]}
• Al-Muhallab ibn Abi Sufra (y. 686)^{[kaynak belirtilmeli]}

Emirler (Ostikans) [değiştir | kaynağı değiştir]

695'ten sonra Ermenistan'ın Muhammed bin Mervân'a teslim edilmesiyle, eyalet resmen Halifeliğe dahil edildi ve Dvin'de bir Arap valisi (ostikan) görevlendirildi:^[20][21]

• Muhammed bin Mervân (c. 695–705), aşağıdaki yardımcılar tarafından temsil edildi:
  • Osman bin Velid bin Ukba
  • Abdullah bin Hatim el-Bahili
• Abdulaziz bin Hatim el-Bahili (706–709)
• Mesleme bin Abdülmelik (709–721)
• Cerrah bin Abdullah (721–725)
• Mesleme bin Abdülmelik (725–729)
• Cerrah bin Abdullah (729–730)
• Mesleme bin Abdülmelik (730–732)
• Mervan bin Muhammed (732–733)
• Sa'id bin Amr al-Harashi (733–735)
• Mervan bin Muhammed (735–744)
• Ishaq bin Muslim al-Uqayli (744–750)
• Abu Ja'far Abdallah ibn Muhammad (750–753)
• Yazid ibn Asid ibn Zafir al-Sulami (753–755)
• Sulayman (755–?)
• Salih ibn Subai al-Kindi (c. 767)
• Bakkar ibn Muslim al-Uqayli (c. 769–770)
• al-Hasan ibn Qahtaba (770/771–773/774)
• Yazid ibn Asid ibn Zafir al-Sulami (773/774–778)
• Uthman ibn 'Umara ibn Khuraym (778–785)
• Khuzayma ibn Khazim (785–786)
• Yusuf ibn Rashid al-Sulami (786–787)
• Yazid ibn Mazyad al-Shaybani (787–788)
• Ubaydallah ibn al-Mahdi (788–791) (?)
• Abd al-Qadir (791)
• Al-Fadl ibn Yahya al-Barmaki (791–793)
• Umar ibn Ayyub al-Kinani (793)
• ? (793)
• Khalid ibn Yazid al-Sulami (793–794)
• Al-Abbas ibn Jarir ibn Yazid al-Bajali (794)
• Musa ibn Isa ibn Musa al-Hashimi (794–795)
• Yahya ibn Sa'id al-Harashi (795)
• Ahmad ibn Yazid ibn Usayd al-Sulami (795–797)
• Sa'id ibn Salm al-Bahili (797–799)
• Nasr ibn Habib al-Muhallabi (799)
• Ali ibn Isa ibn Mahan (799)
• Yazid ibn Mazyad al-Shaybani (799–801)
• Asad ibn Yazid al-Shaybani (801–802)
• Muhammad ibn Yazid al-Shaybani (802–803)
• Huzayma ibn Khazim (803–?)
• Süleyman ibn Yezid (807–808)
• Esad ibn Yazid al-Shaybani (c. 810)
• Ishaq ibn Sulayman al-Hashimi (c. 813)
• Halit bin Yezid (813–?) (828–832), (841), (c. 842–844)
• Muhammad ibn Khalid al-Shaybani (c. 842/844–?)
• Abu Sa'id Muhammad al-Marwazi (849–851)
• Yusuf ibn Abi Sa'id al-Marwazi (851–852)
• Bugha al-Kabir (852–855)
• Muhammad ibn Khalid al-Shaybani (857–862)
• Ali bin Yahya el-Ermeni (862–863)
• al-Abbas ibn al-Musta'in (863–865)
• Abdallah ibn al-Mu'tazz (866–867)
• Abi'l-Saj Devdad (867–870)
• Isa ibn al-Shaykh al-Shaybani (870–875, nominally until 882/3)
• Ja'far Al-Mufawwid (875–878)
• Muhammed bin Halid al-Shaybani (878)

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel;

Genel;

• Blankinship, Khalid Yahya (1994). The End of the Jihâd State: The Reign of Hishām ibn ʻAbd al-Malik and the Collapse of the Umayyads (İngilizce). Albany, New York: State University of New York Press. ISBN 978-0-7914-1827-7. 
• Canard, Marius; Cahen, Claude (1960). "Armīniya". Gibb, H. A. R.; Kramers, J. H.; Lévi-Provençal, E.; Schacht, J.; Lewis, B.; Pellat, Ch. (Ed.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume I: A–B (İngilizce). Leiden: E. J. Brill. ss. 634–640. OCLC 495469456. 
• Jones, Lynn (2007). Between Islam and Byzantium: Aght'amar and the Visual Construction of Medieval Armenian Rulership. Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 978-0754638520. 
• Laurent, Joseph L. (1919). L'Arménie entre Byzance et l'Islam: depuis la conquête arabe jusqu'en 886 (Fransızca). Paris: De Boccard. 13 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2022. 
• Morgan, Jacques de (1918), The History of the Armenian People: From the remotest times to the present day, Barry, Ernest F., trans., Boston: Hairenik Press, OL 5788153M 
• Şablon:The Arab Emirates in Bagratid Armenia
• Whittow, Mark (1996). The Making of Byzantium, 600-1025 (İngilizce). Berkeley and Los Angeles, Kaliforniya: University of California Press. ISBN 978-0-520-20496-6. 
• Robert H. Hewsen. Armenia: A Historical Atlas. Univ. of Chicago Press, Chicago, 2001, Pp. 341.
• Garbis Armen. Historical Atlas of Armenia. A. N. E. C., New York, 1987, Pp. 52.
• George Bournoutian. A History of the Armenian People, Volume I: Pre-History to 1500 AD, Mazda Publishers, Costa Mesa, 1993, Pp. 174.
• John Douglas. The Armenians, J. J. Winthrop Corp., New York, 1992.