Tanrı Dağları

Tanrı Dağları
UNESCO Dünya Mirası
Konum	Çin
Kriter	Doğal: vii, ix
Referans	1414
Tescil	2013 (37. oturum)
Bölge	Asya-Pasifik
Koordinatlar	42°02′06″K 80°07′32″D / 42.03500°K 80.12556°D

Batı Tanrı Dağları
UNESCO Dünya Mirası
	Çin-Kırgızistan sınırında Tanrı Dağları
Konum	Çin ; Kazakistan; Kırgızistan; Özbekistan; Tacikistan
Kriter	Doğal: x
Referans	1490
Tescil	2016 (40. oturum)
Bölge	Asya-Pasifik
Koordinatlar	42°02′06″K 80°07′32″D / 42.03500°K 80.12556°D

Tanrı Dağları ya da Tien-Şan (Eski Türkçe: 𐰴𐰣 𐱅𐰭𐰼𐰃, Tenğri tağ/ Uygurca: تەڭرىتاغ, Tengri Tagh/ Çince: 天山; pinyin: Tiānshān; Wade–Giles: T‘ien¹shan¹), Orta Asya'da bulunan büyük dağ sistemlerinden birini oluşturan sıradağlardır.

Bugünkü siyasi coğrafya dikkate alınırsa, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan ve Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin merkezi kısımlarına yayılır. Tanrı Dağlarının 1,000,000 km² lik alanı kapladığı hesaplanmıştır.

Kuzeyde Çungar ve Güney Kazakistan düzlükleri, güneydoğuda Tarım Havzası, güneybatıda Hisar ve Alay Sıradağları ile sınırlanır.

Tanrı Dağlarını Pamir Dağ Sisteminden Hisar Vadileri ayırır.

Tanrı Dağlarının Doğu bloğu 2013 yılında,^[1] Batı bloğu ise 2016 yılında^[2] Dünya Mirası olarak ilan edilmiştir.

Jeoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Tanrı dağları genel olarak Paleozoyik yaşlı (540-250 milyon yıl önce) kristalen ve çökel kayalardan (sedimentary rock) meydana gelmiştir. Dağların arasındaki havzalarda nehirlerin aşındırdığı genç çökeller birikmiştir. Tanrı dağları'nın doğu ve kuzey kesimlerinde yüzlek veren granit kayaları da görülmektedir. Dağın kuzey ve doğu kısımları erken Paleozoyik döneminde kıvrımlanma etkisinde kalmış ve dağ jeolojik olarak yükselme etkisine girip zamanla yükselen orijinal çökelleri erozyona uğrayıp neredeyse yok olmuş. Dağların güney ve batı yakası ise yoğun miktarda başkalaşıma uğramış çökel kayası içerirken; az oranda magmatik kaya barındırır. Bu yaka ise geç Paleozoyik'te kıvrımlanma yaşamıştır. Yaklaşık 25 milyon yıl önce yani geç Oligosen döneminde dağ sırası yeni bir jeolojik etkiye girip günümüze değin bunu sürdürmüştür. Tektonik olarak hareketli bir bölgede yer alan dağ, deformasyonlara uğramış ve sürekli olarak gevşek kaya elemanları alçak vadilere kaymıştır, oluşan çökel birikimleri vadileri doldurmuştur, Fergana Vadisi bunlardan biridir ve pek çok vadide ufak göller oluşmuş olup zamanla evaporit halini almışlardır. Bölgenin tektonik aktifliği faylanmalarla kendisini göstermiştir özellikle Talas Fergana fayı ki neredeyse dağ sırası boyunca etkir ve bu derin faylanmalar felaketvari depremlerle sonuçlanmıştır. 1887 Verny ve 1902 Kaşgar depremleri gibi.^[3]

İklimsel özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Tanrı Dağları yaz ve kış büyük ısı farkları ile karakteristik şiddetli kara iklime sahiptir. Karakteristik olan kuraklık kendini çevreleyen çöller ve kurak bölgelerde belli eder. Bu alanlar yılda ortalama 2,500 saatlik güneş ışığı absorbe etmektedir. Dağlarda yükseklik arttıkça, iklim gittikçe soğur. Daimi donmuş topraklar 3,000 m yükseklikten sonra yaygındır. Atlantik Okyanusu'ndan gelen hava kütleleri yağışlarını batı ve kuzeybatı Tanrı Dağları eteklerine (2700–3000 m) bırakır (710–790 mm). Doğu ve İç Tanrı Dağlarında toplam yağış oranı azalır. Güney Tanrı Dağlarında en fazla yağış Mart-Nisan aylarındadır. Burada yaz mevsimi kurak geçer. Batı ve Kuzey Tanrı Dağlarında yağış çoğunlukla Nisan-Mayıs aylarındadır. İç ve Doğu Tanrı Dağlarında ise yağış yaz aylarındadır.

Sıcaklık, Tanrı Dağlarında yüksekliğe göre çok değişim gösterir. Dağ eteklerinde yaz ayları sıcak geçer. Temmuz ayında ortalama sıcaklık 23 °C ye ulaşır. İli çöküntü havzasında 34 °C, iken Tanrı Dağlarının 3,300 m'lik kesimlerinde +5 °C ye düşer. Bu bölgelerde yaz boyunca geceleri don olayına rastlanır. Kışın ise buralarda (Aksay Vadisi) sıcaklık -50 °C olarak ölçülmüştür. Son yıllarda etkisini iyiden iyiye hissettiren bir fenomen olan iklim değişikliği Tanrı dağlarındaki kalıcı kar ve buz örtüsünü etkileyerek bu kaynaklardan beslenen nehirlerin rejimini değiştirmektedir. 1940-1991 yılları arasındaki gözlemlere göre Tanrı dağlarının genelinde, kar kalınlığında 0.1 metre azalma ve kar örtüsü kalıcılık süresinde 9 günlük bir düşüş söz konusudur. Yaklaşık olarak 16.000 km^2'lik buzul alanına sahip olan Tanrı dağları buzullarca zengindir, Tanrı dağlarındaki buzulların yaklaşık yarısı Kırgızistan sınırları içinde kalmaktadır. 1970'lerin ortalarından itibaren buzul kaybı ivmelenmiştir. Buzulların iklim değişikliğine yerdiği yanıtlar konumlarına göre değişmektedir, dağ sırasının merkezindeki buzullar daha az erirken; dıştaki buzullar daha fazla kayba maruz kalmaktadır. Klasik buzul erimesi dönemlerinde artması beklenen nehir debileri eskisi kadar artmamaktadır, bu da erime miktarının artan sıcaklığa bağlı olarak yıl içinde daha uzun süreye yayıldığını kanıtlamaktadır.^[4]

Bitki ve hayvan yaşamı[değiştir | kaynağı değiştir]

Tanrı dağları'nda bitkilerin dağılımı yükseklik bölgeleriyle belirlenir. Her rakımda farklı bir bitki grubu yer alır ve bu vejetatif (bitkisel) bir çeşitlilik sağlar. 1500-1800 metre arasında dağ eteği ve düzlüklerle yarı kurak alanlar göze çarpar; akabinde bu alanlarda kuraklığa toleranslı ephedra cinsi çalılar, kısa otlaklar bulunur. Tanrı dağları'nda en yaygın manzara steptir ve bu bitki grubu 1050-3350 metre rakımlar arasında yer alır. Tanrı dağları'nda step ve çayırı ormanlık alanlar izlemektedir. 1500-3000 metre arası rakımlarda orman örtüsü bulunabilmektedir ve ormanlık alanlar genelde kuzey yamaçlarda yer alırlar. Alçak rakımlarda kışın yapraklarını döken ağaçlar ve karışık yabani meyve ağaçları vardır. Orman alanları içindeki kel alanlar ve orman üst sınırına komşu bölgelerde subalpin çayırlar yer alır. Bu subalpin çayırlar, 3000 metre üstünde en nemli kuzey yamaçlarda bulunurlar ve 3400-3700 metre arasında soğuk çöl olarak değerlendirilen araziler vardır. Bölge şaşırtıcı bir ekolojik zenginliğe sahiptir ve florası kadar faunası da kendisine hastır. Kuş ve memeli türleri büyük çeşitliliği insan gruplarının alçak rakımlarda yeniden iskan edilmeleriyle artmıştır. Tilki, kurt, kakım gibi canlıların yanı sıra dağın ormanlık ve step alanlarının arasında boz ayılar, dağ keçileri, karaca, kar leoparı ve yaban domuzları yaşamaktadır. Az da olsa yılan ve kertenkele türleri de mevcuttur.^[3]

Yer altı zenginliği[değiştir | kaynağı değiştir]

Tanrı dağları çok zengin ve büyük miktarda yer altı zenginliğine sahiptir. Özellikle minerallerin pek çoğunu ihtiva eder, hatta demirsiz metallarin çoğu ticari olarak maden açılıp işletilecek kadar büyük miktarda yatağa sahiptir. Fosfat, cıva, kurşun, çinko vb. çok değerli metalleri ihtiva eden bölge aynı zamanda zengin petrol, doğal gaz ve kömür yataklarını da barındırır. Bu kaynakların bolluğu ve ticari potansiyeli özellikle dağ sırasının doğusundaki kuzey yamaçlarda endüstriyel girişimlere başlanılmasına neden olmuştur.^[3]