Ana Türkçe

Ana Türkçe
Ana Türkçe
Bölge	Moğolistan (tahmini)
Dönem	M.Ö. 500
Dil ailesi	Altay? Ana Türkçe;
Dil kodları
ISO 639-3	–

Ana Türkçe, Ön Türkçe veya Proto Türkçe, Türk dilleri ailesinin Şaz ve Oğur dallarına ayrılmadan önceki dönemlerine ait varsayımsal bir anadildir. Diğer anadiller gibi, geçmişteki konuşma dili ile birebir aynı olmayabilir.^[1] "İlk" ve "en eski" anlamlarına gelen proto sözcüğünün ifade ettiği gibi, ilk Türkçe olarak görülebilir.^[2]

Kapsam[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkçenin elde olan en eski yazılı kaydı; 682-691 yıllarında yazılmış olan Çoyr Yazıtıdır.^[3] Fakat bu yazıt Orhun yazıtları kadar hareketlilik ve canlılık göstermediğinden çoğu zaman Orhun Yazıtları Türkçenin ilk yazılı kaynağı kabul edilir. Orhun Yazıtları Türk dillerinin doğu kolunun özelliklerini gösterir. Geçmişte Ana Türkçenin oluşturulma çalışmaları daha çok Eski Doğu Türkçesi ve Oğuz dillerine dayanıyorken günümüzde yaşayan tüm yazılı ve sözlü Türkî dillerin kapsamlı olarak incelenmesine başlandı.^[4] Eski doğu Türkçesinin Runik, Uygur ve Mani belgeleri yeniden oluşturulma çalışmalarında etkili olurken, Çuvaş ve Hazar dilleri gibi Eski Batı dilleri ile ilgili yazılı kaynaklar yetersizdir.^[4]

Zaman aralığı[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünyadaki tüm anadillerin bir üst zaman sınırı yani yaklaşık başlangıç noktası vardır ve bu aralık genellikle Orta Taş Çağı'nın sonu veya Cilalı Taş Devri'nin başıdır.^[5] Neolitik Devrim denen dönemde oluşan toplumsal-dilsel koşullar, bugün bildiğimiz anlamda dillerin ortaya çıkması sonucunu doğurmuştur.^[5] Ana Türk dili, Ana Türkler tarafından konuşulan, Türk dillerinin ortak atasıdır. Ana Türkçe, Ogur (batı) ve Şaz (doğu) kollarına ayrıldı. Ana Türkçenin ilk olarak 2,500 yıl önce Doğu Asya'da konuşulmaya başlandığı düşünülüyor.^[6]

Fonoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkçenin *r ve *z ağzına ayrılması daha Altay döneminde olmuştur ve en azından M.Ö. 2 bin yıllarına dayanmaktadır. Bazı araştırmacılara göre Türkçedeki bu ses değişiminde r'nin z'den önce olması düşüncesindedirler. Karşı görüşte olanlar da vardır.^[7]

Sözcük bilgisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Adıllar[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana Türkçe	Türkçe	Azerice	Türkmence	Kazakça	Çuvaşça	Karahanlı Türkçesi	Özbekçe	Başkurtça	Kırgızca	Sahaca (Yakut)
bẹ,^[8]^[9] ben-^[10]^[11]	ben, ban-	mən	men	men, ma-	e-pĕ, man-	men, man-	men	min	men	min
sẹ,^[8]^[12] sen-	sen, san-	sən	sen	sen, sa-, siz	e-sĕ, san-	sen, san-	sen, siz	hin	sen, siz	en
an-, o-l	on-, o	on-, o	ol	on-, o-l	un-, văl	an-, ol	u	ul	al	kini, ol^[13]
*biŕ	biz	biz	biz	biz	pir-	biz	biz	beð	biz	bihigi
*siŕ	siz	siz	siz	sender, sizder	sir-	siz	sizlar	heð	siler, sizder	ehigi
*o-lar^[14]	on-lar	onlar	olar	olar	vĕsem, vĕsen-	olar	ular	ular	alar	kiniler, ollor

Sayılar[değiştir | kaynağı değiştir]

	Ana Türkçe	Oğur Türkçesi		Genel Türkçe
	Ana Türkçe	İdil Bulgarcası^[15]	Çuvaşça	Türkçe	Azerice	Türkmence	Karahanlı Türkçesi	Kazakça	Özbekçe	Başkurtça	Kırgızca	Yakutça (Sahaca)
1	*bīr	بر (bⁱr)	pĕr	bir	bir	bir	bīr	bir	bir	ber	bir	biir
2	*ẹki	اَكِ (eki)	ikĕ	iki	iki	iki	ikkī	eki	ikki	ike	eki	ikki
3	*üç	وج (v^eč)	viśĕ	üç	üç	üç	üč	üsh	uch	ös	üč	üs
4	*dȫrt	تُوات (tüvet)	tăvată	dört	dörd	dört	tȫrt	tört	to'rt	dürt	tört	tüört
5	*bēĺ(k)	بيال (bⁱyel)	pilĕk	beş	beş	bäş	bḗš	bes	besh	biş	beş	bies
6	*altï	اَلطِ (altï)	ultă	altı	altı	alty	altï̄	altı	olti	altı	altı	alta
7	*yẹti	جىَاتِ (čyeti)	śičĕ	yedi	yeddi	ýedi	yétī	zheti	yetti	yete	jeti	sette
8	*sekiŕ	ڛَكِڔ (sekir)	sakăr	sekiz	səkkiz	sekiz	sekiz	segiz	sakkiz	higeð	segiz	aаğıs
9	*tokuŕ	طُخِڔ (tuxïr)	tăhăr	dokuz	doqquz	dokuz	tokūz	toğız	to'qqiz	tuğıð	toguz	toğus
10	*ōn	وان (van)	vună	on	on	on	ōn	on	o'n	un	on	uon
20	*yėgirmi	جِيِرم (čiyirⁱm)	śirĕm	yirmi	iyirmi	ýigrimi	yegirmī	zhıyırma	yigirma	yegerme	jıyırma	süürbe
30	*otuŕ	وطر (v^ut^ur)	văḍăr	otuz	otuz	otuz	ottuz	otız	o'ttiz	utıð	otuz	otut
40	*kïrk	حرح (x^ïr^ïx)	hĕrĕh	kırk	qırx	kyrk	kïrk	qırıq	qirq	qırq	kırk	-
50	*ellig	الو (el^lüv), اَلُّ (ellü)	allă	elli	əlli	elli	ellig	eliw	ellik	ille	elüü	-
60	*altmïĺ	[kaydedilmedi]	utmăl	altmış	altmış	altmyş	altmïš	alpıs	oltmish	altmış	altımış	-
70	*yẹtmiĺ	[kaydedilmedi]	śitmĕl	yetmiş	yetmiş	ýetmiş	yetmiš	zhetpis	yetmish	yetmeş	jetimiş	-
80	*sekiŕ ōn	سكر وان (sekir van)	sakărvun	seksen	səksən	segsen	seksȫn	seksen	sakson	hikhän	seksen	ağıs uon
90	*dokuŕ ōn	طوخر وان (tuxïr van)	tăhărvun	doksan	doxsan	dogsan	toksōn	toqsan	to'qson	tuqhan	tokson	toğus uon
100	*yǖŕ	جُور (čǖr)	śĕr	yüz	yüz	ýüz	yǖz	zhüz	yuz	yöð	jüz	süüs
1000	*bïŋ	[kaydedilmedi]	pin	bin	min	müň	miŋ	mıŋ	ming	meŋ	miñ	muŋ

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ The Turkic Languages Lars Johanson. s 67. 1998. ISBN 0-415-08200-5
^ "proto-." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
^ Ölmez, Mehmet. "Türkçenin ve Türk dillerinin yaşı konusu" (PDF). turkoloji.cu.edu.tr/. Çukurova Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Merkezi. 31 Ocak 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2016.
^ ^a ^b The Turkic Languages Lars Johanson. s 69. 1998. ISBN 0-415-08200-5
^ ^a ^b The Turkic Languages Lars Johanson. s 68. 1998. ISBN 0-415-08200-5
^ Janhunen, Juha (2013). "Personal pronouns in Core Altaic". In Martine Irma Robbeets; Hubert Cuyckens (eds.). Shared Grammaticalization: With special focus on the Transeurasian languages. 27 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. p. 223. ISBN 9789027272140
^ "Karadeniz Araştırmaları, Sayı 3 (Güz 2004), s.71-77. Fuzuli BAYAT: Oğuz kelimesinin etimolijisi. UZ ~ ĞUZ ~ OĞUZ ~ KAVIM ADININ ETIMOLOJISI. sayfa 74" (PDF). 20 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 19 Ağustos 2014.
^ ^a ^b Georg, Stefan (22 Aralık 2004). "Review of Starostin, Dybo, Mudrak, Gruntov & Glumov (2003): Etymological Dictionary of the Altaic Languages". Diachronica. 21 (2): 445-450. doi:10.1075/dia.21.2.12geo. ISSN 0176-4225.
^ "Turkic etymology : Query result". starling.rinet.ru. 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2021.
^ "Reconstruction:Proto-Turkic/ben", Wiktionary (İngilizce), 20 Ağustos 2021, 10 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 23 Eylül 2021
^ "Proto-Turkic/Pronouns and numbers - Wikibooks, open books for an open world". en.wikibooks.org (İngilizce). 10 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2021.
^ "Turkic etymology : Query result". starling.rinet.ru. 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2021.
^ In Sakha (AKA Yakut), kini(ler) is used for animate referents whereas ol(lor) is used for inanimate referents. While the latter is cognate with other third person forms given here, the former descends from Proto-Turkic *gẹntü, *kẹntü '(him/her)self' and is thus cognate, for example, with Turkish kendi.
^ This pronoun are constructed by adding a plural suffix to *o-l "he/she/it". However, an Oghur language Chuvash uses a completely different plural suffix that lacks vowel harmony, -sem. According to Róna-Tas (1998), -sem is a late replacement to *-lAr.
^ Tekin, Talât (1988). Volga Bulgar kitabeleri ve Volga Bulgarcası. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 978-9-751600-660. 2 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2022.

[Johanson67-1] The Turkic Languages Lars Johanson. s 67. 1998. ISBN 0-415-08200-5

[2] "proto-." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.

[3] Ölmez, Mehmet. "Türkçenin ve Türk dillerinin yaşı konusu" (PDF). turkoloji.cu.edu.tr/. Çukurova Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Merkezi. 31 Ocak 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2016.

[Johanson69-4] The Turkic Languages Lars Johanson. s 69. 1998. ISBN 0-415-08200-5

[Johanson68-5] The Turkic Languages Lars Johanson. s 68. 1998. ISBN 0-415-08200-5

[6] Janhunen, Juha (2013). "Personal pronouns in Core Altaic". In Martine Irma Robbeets; Hubert Cuyckens (eds.). Shared Grammaticalization: With special focus on the Transeurasian languages. 27 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. p. 223. ISBN 9789027272140

[7] "Karadeniz Araştırmaları, Sayı 3 (Güz 2004), s.71-77. Fuzuli BAYAT: Oğuz kelimesinin etimolijisi. UZ ~ ĞUZ ~ OĞUZ ~ KAVIM ADININ ETIMOLOJISI. sayfa 74" (PDF). 20 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 19 Ağustos 2014.

[:0-8] Georg, Stefan (22 Aralık 2004). "Review of Starostin, Dybo, Mudrak, Gruntov & Glumov (2003): Etymological Dictionary of the Altaic Languages". Diachronica. 21 (2): 445-450. doi:10.1075/dia.21.2.12geo. ISSN 0176-4225.

[9] "Turkic etymology : Query result". starling.rinet.ru. 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2021.

[10] "Reconstruction:Proto-Turkic/ben", Wiktionary (İngilizce), 20 Ağustos 2021, 10 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 23 Eylül 2021

[11] "Proto-Turkic/Pronouns and numbers - Wikibooks, open books for an open world". en.wikibooks.org (İngilizce). 10 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2021.

[12] "Turkic etymology : Query result". starling.rinet.ru. 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2021.

[13] In Sakha (AKA Yakut), kini(ler) is used for animate referents whereas ol(lor) is used for inanimate referents. While the latter is cognate with other third person forms given here, the former descends from Proto-Turkic *gẹntü, *kẹntü '(him/her)self' and is thus cognate, for example, with Turkish kendi.

[14] This pronoun are constructed by adding a plural suffix to *o-l "he/she/it". However, an Oghur language Chuvash uses a completely different plural suffix that lacks vowel harmony, -sem. According to Róna-Tas (1998), -sem is a late replacement to *-lAr.

[:1-15] Tekin, Talât (1988). Volga Bulgar kitabeleri ve Volga Bulgarcası. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 978-9-751600-660. 2 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2022.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

Proto Türkçe nedir?, Proto Türkçe anlamı nedir?, Proto Türkçe ne demektir?