Nasyonal sosyalizm döneminde tehdit altındaki yüzlerce kişi Nazi Almanyası'ndan Türkiye'ye sığınmacı olarak geldi. Naziler tarafından yurttaşlıktan atılanlar veya başka nedenlerle vatansız olanların pasaportlarına kısmen "heimatlos"^[1] damgası vuruldu. Bu da sığınmacı statüsüyle eş anlamlıydı ve Türkçeye "haymatlos" terimi olarak girdi.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye, 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Alman İmparatorluğu ile ticari ve askeri alanlarda sıkı bir işbirliği içindeydi.^[2] Bu tarihten itibaren Türkiye'de bazı Almanlar danışman olarak sözleşmeli çalışıyorlardı.^[3] Nasyonal Sosyalist Alman İşçi Partisi'nin (NSDAP) iktidara gelmesinin ardından ve özellikle politik ve ırkçı nedenlerle istenmeyen devlet memurlarının devre dışı bırakılmasıyla^[2] tehdit altındaki sığınmacılar, kimi ülkelere olduğu gibi Türkiye'ye de kaçmışlardı ve "İmparatorluk ve Alman Halkı"ndan ayrı kalmak için İstanbul'da kendilerine "Alman Kolonisi B" (Almanca: Deutsche Kolonie B) adını verdiler. Sığınmacıların çoğu Yahudi karşıtı tehditlerden dolayı Almanya'yı terk etti. Sığınmacıların göç nedenlerini (çalışma amaçlı yasal göç veya politik nedenli göç) tam olarak tespit etmek mümkün değildir.

Bu zamana kadar Atatürk toplumun batılılaşmasını hedefleyen kökten reformların uygulanmasını sağlamıştı. Ülke kalkınmasının daha ileriye taşınması için batılı bilim insanlarına ve teknisyenlere kucak açılmıştı. 1933 senesinde Türkiye'deki üniversiteler reforme edildi ve Temmuz ayında ilk Alman bilim insanlarıyla sözleşmeler imzalandı. Hitler’in iktidara geldiği 1933 yılı Türkiye’nin tek üniversitesi konumunda olan İstanbul Üniversitesi’nde bir reform uygulamaya konulduğu yıldı. Reform kararları çerçevesinde 1933-1934 öğretim yılında eğitim kadrosunda 27 yerli ordinaryüs profesör yanında, çoğu kürsü direktörlüklerine atanan 38 yabancı ordinaryüs profesöre yer verilmişti. Bu isimlerin neredeyse tamamı, Hitler Almanyası’nı terk etmek zorunda kalan bilim adamlarıydı. Kendilerine kürsü başkanlıkları verilirken, karşılığında mensubu bulundukları bilim alanında Avrupa’da ulaşılmış seviyeyi İstanbul Üniversitesi’ne yansıtmaları bekleniyordu.^[4] Bu bilim insanları, işe alınmalarıyla beraber, Türkçe olarak ders vereceklerini ve Türkçe ders kitapları yayınlayacaklarını da yükümlenmişlerdi. Buna karşılık üniversitelerde ve devlet kurumlarında maaşları yüksek mevkiler elde ettiler,^[2] hatta sürgün Almanlar tarafından idare edilen kimi enstitüler de kuruldu. NSDAP'nin hükûmeti ele geçirmesinin ardından Alman bilim dünyasından dışlanan akademisyenler Türk devletinin tekliflerini seve seve kabul etti. Avusturya'nın Almanya'ya bağlanmasından sonra Avusturya'dan ve daha sonrasında II. Dünya Savaşı'nda işgal edilen ülkelerden gelen sığınmacılar onları takip etti. 1937'den sonra Türkiye'ye sığınan bu göçmenler, özellikle ABD, hatta İngiltere gibi diğer ülkelere göç ettiler. 1945'e kadar Almanca konuşulan ülkelerden, içlerinde; öğretmen, yazar, akademisyen, doktor, mimar, hukukçu, bilim insanı ve siyasetçilerin bulunduğu^[5] yaklaşık 1000 sığınmacı Türkiye'ye göç etmiştir.^[6] Türkiye tarihçisi Stanford Shaw bu konuda şöyle yazıyor:

Ancak, Stanford Shaw savunmacı bir bilim insanı olarak bilinir. Yurt dışındaki Türk diplomatlar da Yahudilerin sürgün edilmesini kısmen engellemişlerdir. Marsilya başkonsolosu Necdet Kent 18000 kaçak Yahudi'ye Türk pasaportu vermiştir. Rodos Adası başkonsolosu Selahattin Ülkümen 200 Yahudi'nin Türkiye'ye kaçmasını sağlamıştır ve bu başarısından dolayı kendisine Uluslararası Dürüstler (İbranice: חסידי אומות העולם‎, Chassidey Umot HaOlam, Dünya uluslarının dürüst insanları) ödülüne layık görülmüştür.

Ancak daha sonraları, II. Dünya Savaşı öncesinde Türkiye, Yahudi sığınmacıların göç etmelerini engelleyici kanunlar çıkardı. Toplamda 67 Yahudi sığınmacının iltica talebi reddedildi. Bazı sığınmacılar başarıyla Türk vatandaşlığı için başvuruda bulundular. Türklerle kimi evlilikler de gerçekleştirildi.

1949'a kadar sığınmacıların üçte ikisi geldikleri ülkelere döndüler. Yaklaşık %30'u da ABD'ye göç etti ve sadece çok az sayıda sığınmacı Türkiye'de kaldı.^[2] Büyük uyum problemleri ve Türk devletinin sığınmacıları karşı uyguladığı otoriter yaklaşım, aslında yeniden göç etmeye motive eden faktörlerdi, diye Liselotte Dieckmann açıkça anlatıyor.

Almanca Konuşan Sığınmacılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Sığınmacı bilgileri					Türkiye'deki süreç				Sonraki hayatı
Ad-Soyad	Uyruk	Doğum yılı	Ölüm yılı	Meslek	Kaldığı dönem	Kaldığı şehir	Çalıştığı kurum	Faaliyetleri	Sonrası
Liko Amar	Macaristan	1891	1959	Kemancı	1935-1950	Ankara	Ankara Devlet Konservatuvarı	Müzik öğretmenliği yapmıştır. Yetiştirdiği öğrenciler arasında Suna Kan, Gülden Turalı gibi tanınmış sanatçılar bulunur.	Almanya'ya döndü.
Ernst von Aster	Almanya	1880	1948	Filozof	1936-1948	İstanbul	İstanbul Üniversitesi	Felsefe bölüm başkanlığı yapar, Walther Kranz 'ı üniversiteye önerendir.	İzinli gittiği İsveç te öldü.
Heinz Anstock	Almanya	1909	1980	Dil bilimci	1935-1954 1955-1974	İstanbul	İstanbul Üniversitesi, İstanbul Alman Okulu	Almanca öğretmenliği yapmıştır.	Almanya'ya döndü.
Fritz Arndt	Almanya	1885	1969	Kimyager	1935-1955[a]	İstanbul	İstanbul Üniversitesi	Kimya Enstitüsü Müdürlüğü yapmıştır. İstanbul Üniversitesindeki üstün başarılarından dolayı şeref doktorasına layık görülmüştür. Türkiye'nin ilk kimya yüksek mühendisi olan Hüseyin Hilmi Işık, Fritz ile beraber çalışmıştır.	Almanya'ya döndü. (Hamburg)
Erich Auerbach	Almanya	1892	1957	Filolog, akademisyen ve edebiyat eleştirmeni	1935-1947	İstanbul	İstanbul Üniversitesi	Mimesis: Batı Edebiyatında Gerçekliğin Tasvirini kaleme aldığı İstanbul'a yerleşmiştir. Auerbach'ın Türkiye'de bulunduğu döneme dair akademik faaliyetleri Türk araştırmacılar tarafından kayda geçirilmiştir.[b]	ABD'ye gitti.
Fritz Baade	Almanya	1893	1974	İktisatçı ve siyasetçi. SDP'den Bundestag üyesi	1935-1946	Ankara-İstanbul-Kırşehir	Ernst Reuter'e yardım etmiş, özel şirketlerde çalışmıştır.	1944 yılında Kırşehir'e sürgün edilmiştir. Burada kurumuş eski bir su kaynağını yeniden canlandırmış ve yerel halka mücevher işçiliği öğretmiştir.	ABD'ye gitmiş ve burada gazetecilik yapmıştır. Alman sanayi altyapısının sökülmesini savunan Morgenthau Planına karşı çıkmış Marshall Planı'nı desteklemiştir.
Rudolf Belling	Almanya	1886	1972	Heykeltraş	1937-1966	İstanbul	İstanbul Teknik Üniversitesi	Mimarlık Fakültesinde dersler vermiş, Türkiye'de heykelciliğin gelişmesine katkıda bulunmuştur.	Almanya'ya dönmüştür.
Paul Bonatz	Almanya	1877	1956	Mimar	1943-1954	İstanbul	İstanbul Teknik Üniversitesi	Mimarlık Fakültesinde dersler vermiş, yarışma jürilerinde görev yapmış, Türkiye'de heykelciliğin gelişmesine katkıda bulunmuştur.	Almanya'ya dönmüştür.
Clemens Bosch	Almanya	1899	1955	Antik tarih ve nümismatik uzmanı	1935-1955	İstanbul	İstanbul Üniversitesi ve İstanbul Arkeoloji Müzesi	Tarih profesörü olarak dersler vermiş ve görev yapmıştır.	Ömrünün sonuna kadar Türkiye'de yaşamış, Almanya'ya dönmemiştir.

• Hugo Braun, hijyen uzmanı ve bakteriyolog, 1934-1949 İstanbul.
• Leo Brauner (1898-1974), botanik uzmanı, 1933-1955 İstanbul.
• Friedrich Ludwig Breusch (1903-1974), kimyager, 1937-1971 İstanbul.
• Ernst Wolfgang Caspari, genetik uzmanı ve zoolog, 1935'ten sonra İstanbul.
• Harry Dember, Fizikçi, İstanbul Üniversitesinde 1933 ve 1942 yılları arası çalıştı, sonrasında ABD.
• Friedrich Dessauer, biyofizik uzmanı ve radyolog, 1934-1938 Türkiye'de profesör, İstanbul Üniversitesi Fizik Fakültesi kurucusu, 1937'e kadar İstanbul Üniversitesi Radyoloji Bölümü başkanı,
• Herbert Dieckmann *1906 Duisburg † 16. Aralık 1986 Ithaca NY; Roma uzmanı, 1934-1938 Türkiye, ardından ABD.
• Liselotte Dieckmann, edebiyat bilimcisi ve germanist, 1934-1938 Türkiye, ardından ABD.
• Josef Dobretsberger, Avusturyalı politikacı ve hukukçu, 1938-1945 İstanbul ve Kahire.
• Wolfram Eberhard, Kaliforniya, 1937-1948 Ankara Üniversitesinde sinolog, ardından ABD.
• Carl Ebert, aktör, yönetmen ve tiyatro yöneticisi, 1933-1939 İngiltere, 1939-1948 Ankara, Devlet Konservatuvarı ve Devlet Tiyatrosu, ardından ABD.
• Albert Eckstein, pediatri uzmanı, 1935-1949, Ankara Üniversitesi Çocuk Kliniği başkanlığı, taşraya çocuk sağlığının geliştirilmesi için çok sayıda yolculuklar, Türkiye'deki köy yaşamı fotoğrafçısı olarak ünlü.
• Herbert B. Eckstein, ürolog ve çocuk cerrahı, çocukluğunda ve 1958-1961 Türkiye; Albert Eckstein'ın oğlu.
• Ernst Engelberg, Tarihçi, 1941 ve 1947 yılları arası dil okulnda görev yaptı.
• Erich Frank, doktor, 1933'ten vefat edene kadar İstanbul'da aktif profesör. Devlet töreniyle defnedildi.
• Erwin Freundlich, astrofizik uzmanı, İstanbul Üniversitesi Astronomi Bölümü kurucusu, 1933-1937 İstanbul, ardından Prag ve ABD.
• Traugott Fuchs, germanist ve ressam, 1934-1997 İstanbul.
• Hilda Geiringer, Matematikçi, 1934 ve 1939 arası İstanbul'da idi, Profesör von Richard von Mises tarafından oluşturulan Matematik Enstitüsünde çalıştı, sonrasında ABD.
• Alfred Kantorowicz, Pediatrik diş hekimliğinin Türkiye'de öncülerinden. 1933'ten 1948'deki emekliliğine dek Türkiye'de yaşadı.
• Hans Gustav Güterbock, Hititolog, 1935-1948 Ankara.
• Felix Michael Haurowitz, 1939-1948 profesör ve İstanbul Üniversitesi Biyokimya Enstitüsü başkanı.
• Alfred Heilbronn, Botanikçi, 1933-1955 arası emekliliğine dek Türkiye'de kaldı.
• Reginald Oliver Herzog, Kimyacı, 1933'te Türkiye'deydi.
• Franz Hillinger, Mimar, 1937 ve 1956 arası Türkiye'de Bruno Taut ile çalıştı.
• Arthur R. von Hippel, Fizikçi, İstanbul'da 1933 ve 1935 arası bulundu; İstanbul Üniversitesinde 1934'te, Kopenhag'da 1935 de çalıştı. 1936'da A.B.D ye geçti.
• Paul Hindemith, violist ve modern kompozitör, Ankara Devlet Konservatoryumu'nun kurucusu, 1935-1938 Türkiye, ardından İsviçre.
• Ernst Eduard Hirsch, hukukçu, Türk Ticaret Hukuku kitabını yazdı ve Türkiye'de telif hakkı sistemini kurdu, 1933'ten itibaren İstanbul, 1943'ten sonra Ankara.
• Julius Hirsch (1892, Hamburg - 1963), 1933'ten 1948'e kadar İstanbul Üniversitesinde bakteriyolog ve hijyenist, aynı zamanda Üniversite'nin Hijyen Enstitüsü direktörü, 1948'de İsviçre'ye geçti.
• Clemens Holzmeister, mimar, sığınmacı, 1940-1950 eğitmen, 1954'ten itibaren tekrar Türkiye'de ikamet etti. Ankara'da çok sayıda devlet binalarının planlarını yaptı, ki bunların arasında TBMM binası da bulunmaktadır. 2008 senesinde adı bir caddeye verildi.
• Richard Honig, avukat, ceza avukatı, 1933'ten 1939'a kadar İstanbul Üniversitesi, ardından ABD.
• Joseph Igersheimer (1879-1965), oftalmoloji profesörü, 30 Kasım 1933'ten 1939'a kadar İstanbul, ardından ABD. (Boston)
• Alfred Isaac (1886-1956) ekonomist, Röpke ile İstanbul Üniversitesi Ekonomi Bölümü'nün kurucusu.
• Gerhard Kessler, sosyolog ve iktisatçı, 1933-1951 sığınmacı, bir Türk meslektaşıyla beraber ülkede ilk sendikayı kurdu.
• Curt Kosswig, biyolog, 1937'den itibaren İstanbul. Devlet töreniyle defnedildi. (Sıkça adı "Kurt" olarak yazılır.)
• Walther Kranz, klasik filolog ve filozof, 1943-1950 İstanbul.
• Fritz Rudolf Kraus, Asurolog, 1937-1949, İstanbul, ardından Viyana ve Leiden
• Benno Landsberger, asurolog, 1935-1948 Ankara, ardından Şikago.
• Marianne Laqueur, informatik uzmanı, 1935'ten itibaren sığınmacı.
• Kurt Laqueur, 1936-1952 Kırşehir ve İstanbul, ardından diplomat oldu.
• Wilhelm Liepmann, Berlinli jinekolog, *1878, †1939 Türkiye.
• Werner Lipschitz (1892-1948), farmakolog, 1933-1938'de İstanbul'da, ardından ABD'de.
• Hans Marchand, İngilizce ve Roma dilbilimci, 1933'ten 1953'e kadar İstanbul'da yaşadı.
• Alfred Marchionini, "Ankara Numune Hastanesi"nde dermatolog.
• Eduard Melchior (13 Mart 1883, Dortmund - 1974, Scesana-Vira, Gambarogno) Cerrah, 1936-1954 Ankara Numune Hastanesi'nde ve 1946'dan itibaren Ankara Tıp Fakültesi'nde çalıştı; 1954'te Jugenheim'a ve 1966'da İsviçre'ye geçti.
• Max Meyer, 1935'ten 1940'a kadar KBB doktoru olarak Ankara Numune Hastanesi Kulak Burun Boğaz şefi olarak çalıştı. 1947'de kadar Tahran Üniversitesi KBB Anabilim Dalı'na atandı.
• Richard von Mises, matematik uzmanı, 1933-1939 Türkiye, ardından ABD.
• Fritz Neumark, finans uzmanı, Gelir Vergisi Kanunu'nu düzenledi. 1933 Eylülden 1950'ye kadar İstanbul.
• Rudolf Nissen, cerrah, 1933-1939 İstanbul Üniversitesi, ardından ABD. (Otobiyograsinde İstanbul'da geçirdiği yıllar bütün ayrıntılarıyla anlatmıştır, Türkiye'deki diğer sığınmacılarla bağlantı kurmak mümkündür.)
• Siegfried Oberndorfer, patolog, İstanbul Genel ve Deneysel Patoloji Enstitüsü, Türkiye'ye 1933'te geldi. 1944'teki ölümüne kadar kaldı.
• Gustav Oelsner, mimar, şehir planlamacısı ve inşaat görevlisi memur, 1939-1949 Türkiye.
• Berta Ottenstein, dermatolog, Türkiye 1935-1945, öğretim görevlisi ve İstanbul Üniversitesi dermatoloji kliniği başkanı.
• Wilhelm Peters, önce İngiltere, 1937-1952 emekliye ayrılana dek İstanbul. İstanbul Üniversitesi Psikoloji Bölümü kurucusu.
• Ernst Praetorius, şef ve müzik tarihçisi.
• William Prager, uygulamalı matematikçi, 1933-1940 (Teknik) İstanbul Üniversitesi, ardından ABD, İsviçre.
• Paul Pulewka, farmakolog ve toksikolog, 1935-1946 Sağlık Bakanlığı, 1954'e kadar Ankara Üniversitesi.
• Hans Reichenbach, fizik bilim insanı ve filozof, 1933-1938 İstanbul, ardından ABD.
• Friedrich "Fritz" Reimann, hematolog, İstanbul 1940-1986, daha sonra Federal Almanya Cumhuriyeti
• Margarethe Reininger, *1896 Viyana †1959 Maryland, Avusturyalı, İstanbul Üniversitesi Radyoloji Bölümünde röntgen hemşiresi.
• Walter Reininger (eşi) *1899 Wien †1968, 1938-1945 İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Radyoloji ve Biyofizik Enstitüsü'nde mühendis, ardından ABD.
• Ernst Reuter, Berlin belediye başkanı oldu, 1935-1946 Türkiye.
• Edzard Reuter (oğlu), Daimler-Benz AG'nin yönetim kurulu başkanı oldu, 1935-1946 çocukluğu Türkiye'de.
• Rosa Maria Rössler, *1901 Wien †1954 Türkiye, patoloji uzmanı, 1934'te Türkiye'ye geldi, 1937 İstanbul Üniversitesi Patolojik Anatomi Bölümü, 1947 Erich Frank ile beraber II. Dahiliye Kliniği İstanbul.
• Wilhelm Röpke, neo-liberal ekonomist, 1933'ten itibaren İstanbul Üniversitesinde ders verdi, 1937/38 kışından itibaren Cenevre.
• Georg Rohde, 1935-1949 Ankara Üniversitesi Eski Filoloji Bölümü profesörü.
• Walter Ruben, 1935-1948 hindolog, Ankara ve Kırşehir, ardından Şili.
• Alexander Rüstow, neoliberal sosyolog ve ekonomist, 1933-1949 İstanbul Üniversitesi.
• Margarete Schütte-Lihotzky, mimar, 1938-1941 İstanbul, ardından Viyana'da tutuklandı, kocası Wilhelm Schütte'nin sahte mektubu sayesinde Halk Mahkemesi'nde (Almanca: Volksgerichtshof) görülen vatan hainliği davasından kurtuldu, Türkiye'de bakanlık görevlisi.
• Philipp Schwartz, tıp uzmanı, nöropatolog, 1933-1953 Türkiye, ardından ABD.
• Andreas Bertalan Schwarz, hukuk bilgini, 1933'ten emekli olana kadar İstanbul Üniversitesi.
• Max Sgalitzer, *1884 Prag †1973 Princeton/ABD, doktor, 1938-1943 Dessauer'in peşinden İstanbul Üniversitesi Rodyoloji Bölümü başkanı, ardından USA.
• Karl Süssheim, oryantalist ve tarihçi, 1941'den 1947'de İstanbul'da yaşadı ve öldü. Öncesinde toplama kampında hapis yattı.
• Leo Spitzer, Roma uzmanı, 1933-1936 Türkiye, ardından ABD.
• Bruno Taut, mimar, 1936'dan vefat edene dek İstanbul.
• Andreas Tietze, *1914 †2003 Viyana, türkolog, 1937-1958 İstanbul, yabancı dil öğretmenliği, ardından UCLA, sonrasında Viyana Üniversitesi.
• Robert Vorhoelzer, mimar, 1939'dan 1941'e kadar İstanbul'da (Bruno Taut'un halefi), casusluk iddiaları nedeniyle sınır dışı edildi.
• Martin Wagner, 1935'te itibaren Türkiye, ardından İngiltere ve ABD.
• Edith Weigert, psikolog ve psikoanaliz uzmanı, 1935-1938 Ankara'da psikoanaliz uzmanlığı, ardından Vaşington DC, orada da aktif psikoanaliz uzmanlığı ve psikoanalizin enstitüleşmesine katkı ve de eğitmenlik.
• Oscar Weigert, (eşi) idari hukukçusu ve iş hukuku uzmanı, 1935-1938 Türkiye Ticaret Bakanlığı'nda devlet danışmanı, ardından Vaşington DC American University'de yüksekokul eğitmeni ve de Amerikan Çalışma Bakanlığı İstatistik Bürosu'nda memur.
• Carl Weisglass *1898 Viyana, Dr. mühendis, Avustuyalı Musevi, 1939-1948 İstanbul Üniversitesi Radyoloji Bölümü başkanı, ardından ABD.
• Hans Wilbrandt, tarım uzmanı, 1934-1952 Ankara, Türkiye'de kooperatif sisteminin kurucusu.
• Hans Winterstein, fizyolog, 1933'ten itibaren İstanbul, İstanbul Üniversitesi Fizyoloji Bölümü kurucusu.
• Eduard Zuckmayer, müzisyen ve müzik eğitmeni, 1936-1972 Ankara, önce Musiki Muallim Mektebi, ardından Gazi Eğitim Enstitüsü Müzik Bölümü Başkanı.

Diğer Bilgiler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ernst Reuter yurduna geri döndükten sonra, SED (Almanca: Sozialistische Einheitspartei Deutschlands) sığınmacı olarak kaldığı ülke nedeniyle onunla alay edilmişti. Birçok haber ve özellikle karikatürde "ayakkabı boyacısı" ya da 1925 yılında fesin Atatürk tarafından yasaklanmasına rağmen "fes takan biri" olarak lanse edildi. Ayrıca pasaportunun nasyonal sosyalist konsolos Franz von Papen tarafından uzatıldığı öne sürüldü.

• "Nazilerden nefret etmek yetmez. Hepimiz bu rejimle iyi bir Alman'ın yapmakla mükellef olduğu bir görevi yaparcasına savaşmalıyız." Ernst Engelberg, tarihçi, 1943'te Türkiye'deki Almanlara yaptığı konuşmada.
• "Ve gerçekten, buraya (Türkiye'ye) yaptığımız bu yolculuk, kurtuluştu." Martin Winter, mimar.
• "Türkiye'de çok iyi arkadaşlarımız vardı ve daha nice sosyal ilişkilerimiz." Hans Bodländer, mühendis ve fotoğrafçı, 1998'de yaptığı değerlendirmede.
• "Buradaki (Türkiye'deki) çalışmamın ne kadar renkli olduğunu tahmin bile edemezsiniz." Gustav Oelsner, mimar, 1947.
• "Romantik bir dönem olarak algıladığım bu dönem, sanat çalışmalarımda en derin etki yapan dönemlerden biri oldu." Carl Ebert, tiyatro yönetmeni, 1971'de Türkiye'de sığınmacı olduğu dönem için söyledikleri. Hayatının en mutlu günlerini, söylediğine göre Türkiye'de yaşamıştı.
• "Yazdıklarımı okudu ve ardından şöyle dedi: Sadece bir şartla bana ithaf edebilirsin. İthafın altına Berlin cerrahi amblemini koyacaksınız!" Prof. Arslan Terzioğlu, Rudolf Nissen hakkında, 2006 İstanbul.
• "Türkiye ve Avrupa'daki Türkler hakkında yapılan tartışmalarda isterdim ki, batı dünyası büyük bir yıkım ve tahrip içindeyken Türkiye birçok batılı bilim insanına sadece kapılarını değil, aynı zamanda kalbini açan bir ülke olduğu unutulmasın." Susan Ferenz-Schwartz, Philipp Schwartz, Arslan Terzioğlu'na 2003 (Orijinali Türkçe).
• "Şaşarak kederle memleketimden sürgün edileceğimi anlamak zorunda kalınca, sadece Türkiye bana kucak açarak kabul etti. Burası benim memleketim. Burdan gidemem ve bana gösterilen iyiliğe karşılık nankörlük edemem." Erich Frank, Türkiye'yi terk etmeyi reddederken.
• "Batının hastalıklı hızlı tempo alışkanlığını bırakmayı deneyin, doğudan gerçekten birşeyler öğrenebiliriz!" Andreas Tietze, Türkolog, bir meslektaşına hitaben.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Erken Cumhuriyet Dönemi'ndeki yabancı mimarlar

Literatür[değiştir | kaynağı değiştir]

• Horst Widmann: Exil und Bildungshilfe. Die deutschsprachige Emigration in die Türkei nach 1933. Mit einer Bio-Bibliographie der emigrierten Hochschullehrer im Anhang Peter Lang, Frankfurt 1973 ISBN 3-261-00731-1
  • in türkisch: Atatürk ve Üniversite Reformu Übers. Aykut Kazancigil. Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2000 ISBN 9758240277
• Klaus-Detlev Grothusen (Hg): Der Scurla Bericht. Bericht des Oberregierungsrates Dr. rer. pol. Herbert Scurla von der Auslandsabteilung des Reichserziehungsministeriums in Berlin über seine Dienstreise nach Ankara und İstanbul vom 11. – 25. Mai 1939: »Die Tätigkeit deutscher Hochschullehrer in der Türkei 1933-1939« Dağyeli, Frankfurt 1987. Schriftenreihe des Zentrums für Türkeistudien, Band 3 (Neuaufl. siehe: Faruk Şen u.a., 2007
  • ders.: The immigration of German Scientists to Turkey after 1933. in: Belleten. Türk Tarih Kurumu - Turkish Historical Society Review 1981; 45, S. 537-50 ISSN 0041-4255
• Jan Cremer & Horst Przytulla: Exil Türkei. Deutschsprachige Emigranten in der Türkei 1933–1945 2. erw. Aufl. Lipp, München 1991 ISBN 3-87490-843-7 Zweisprachig deutsch-türkisch
• Stanford Shaw: Turkey and the Holocaust. Turkey's role in rescuing Turkish and European Jewry from Nazi persecution 1933-1945 Rezension: das Buch wird als apologetisch bezeichnet (Rother ist der Ansicht, Shaw beschönige die Rolle der T.)
• Philipp Schwartz: Notgemeinschaft. Zur Emigration deutscher Wissenschaftler nach 1933 in die Türkei Hg. & Einl. Helge Peukert. Metropolis, Marburg 1995 ISBN 3-89518-038-6
• Anne Dietrich: Deutschsein in Istanbul. Nationalisierung und Orientierung in der deutschsprachigen Community von 1843 bis 1956 Leske & Budrich (umbenannt: VS Verlag für Sozialwissenschaften), Opladen 1998 ISBN 3-8100-2188-1 (Schriftenreihe des Zentrums für Türkeistudien 13), zugleich Diss. rer. soc. Univ. Tübingen 1996
• Bernd Nicolai: Moderne und Exil. Deutschsprachige Architekten in der Türkei 1925–1955 Verlag für Bauwesen, Berlin 1998 (Zugleich Habil. TU Berlin 1996) ISBN 3-345-00642-1
  • dsb.: Bruno Tauts Revision der Moderne. Stratigraphien aus dem türkischen Exil 1936 - 1938. In Hermann Haarmann (Hg): Innen-Leben. Ansichten aus dem Exil. Fannei & Walz, Berlin 1995 ISBN 3927574341 S. 41 - 55
• Cem Dalaman: Die Türkei in ihrer Modernisierungsphase als Fluchtland für deutsche Exilanten Berlin, Freie Univ., Diss., 1998 (digitale Version: siehe Weblinks/ Archivserver der Deutschen Nationalbibliothek)
• Aras Ören: Privatexil, ein Programm? Drei Vorlesungen Übers. Cem Dalaman. Tübinger Poetik-Dozentur. Konkursbuch, Tübingen 1999 ISBN 3-88769-711-1
• Verein aktives Museum (Hg.): Haymatloz. Exil in der Türkei 1933–1945 Ausstellungskatalog, Verlag wie Hg., Berlin 2000 Die Ausstellungsmacher im Netz 3 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Großformat, ohne ISBN, ohne Register, 235 S. auch als CD erhältlich. Neufassung der Ausstellung ab 2009, erstmals in Hamburg: Alfred Toepfer Stiftung F.V.S.
• Kemal Bozay: Exil Türkei. Ein Forschungsbeitrag zur deutschsprachigen Emigration in die Türkei (1933–1945) Lit, Münster 2001 ISBN 3-8258-5103-6 (vergriffen; online lesbar)
• Arnold Reisman: Turkey's Modernization. Refugees from Nazism and Atatürk's Vision New Academia, Washington DC 2006 ISBN 0977790886 (Vorläufertext von 2004 als Abstract hier unter Weblinks) engl. Online durchsuchbar in google books.
  • Stimmen zu diesem Buch & Vorwort: [1] engl.
• Georg Stauth & Faruk Birtek Hgg.: Istanbul. Geistige Wanderungen aus der „Welt in Scherben“ Transcript, Bielefeld 2007 ISBN 978-3-89942-474-4 (vor allem über Traugott Fuchs und Hellmut Ritter)
• Faruk Şen & Dirk Halm (Red.): Exil unter Halbmond und Stern. (Mit) Herbert Scurlas Bericht über die Tätigkeit deutscher Hochschullehrer in der Türkei während der Zeit des Nationalsozialismus Klartext, Essen 2007 ISBN 3-89861-768-8 (Scurla war aktiver Nazi, später DDR-Funktionär; einige seiner Fragen an die Emigranten in der Türkei bei Ph. Schwartz 1995. Sein Bericht hier S. 31-92. Siehe auch oben: Grothusen 1987) Etliche Kurzbiographien & Komplette Namensliste im Anhang (Türk. Fassung in engl. Rezension siehe Weblinks: Online-Zs. Turkofamerica)
• Kubaseck, Christopher & Seufert, Günter (Hg.): Deutsche Wissenschaftler im türkischen Exil: Die Wissenschaftsmigration in die Türkei 1933-1945 (Reihe: Istanbuler Texte und Studien, Hg. Orient-Institut Istanbul, Bd. 12) Ergon, Würzburg 2008 ISBN 978-3-89913-665-4
• Corry Guttstadt: Die Türkei, die Juden und der Holocaust Assoziation A, Berlin 2008 ISBN 978-3-935936-49-1 (Ausführliche Rezension online siehe oben bei Stanford Shaw) (Aussage: Die Aufnahme der Flüchtlinge erfolgte allein aus türk. Eigeninteresse.)
• Hans-Joachim Dahms: Die Türkei als Zielland der wissenschaftlichen Emigration aus Österreich. Ein Überblick in: Friedrich Stadler, Hg: Vertriebene Vernunft II. Emigration und Exil österreichischer Wissenschaft 1930 - 1940 Reihe: Emigration, Exil, Kontinuität. Schriften zur Wissenschaftsgeschichte Bd. 2. - 2. Aufl. Lit, Berlin 2004 ISBN 3825873730 (vom Titel abweichend: auch über die Deutschen Nissen, Hirsch, Neumark)
• Philipp Gaier: Die deutschsprachige wissenschaftliche Emigration in die Türkei und ihr soziales Umfeld. Das "deutsch-deutsche" Verhältnis in der Türkei 1933 - 1945. Grin, (München) 2008 ISBN 3638936414^[7]
• Michael Egger: Österreichische WissenschaftlerInnen in der Emigration in der Türkei von 1933 bis 1946 ungedr.Diplomarb. Graz 2010.

Projeler[değiştir | kaynağı değiştir]

• Gezici sergi „Haymatlos“, Literatürler: Verein aktives Museum 2000, revizyon; 2009
• Okul projesi „Haymatlos“ Goerdeler-Gymnasium Paderborn goerdeler.lspb.de 29 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Boğaziçi'nde sığınak belgeseli. Nedim Hazar & Pavel Schnabel, 2001. İlk yayınlanma 3sat 28 Ekim 2001, çağdaş tanık Cornelius Bischoff eşliğinde. 1928 doğumlu Türkçe çevirmen; (İstanbul'da 1939 ve 1949 arasında yaşadı) Gerhard Kessler'in kızı Addi Scholz, Türkiye'deki kısa süreli yaşamı.
• Türkiye'de sürgünün birkaç edebi değerlendirmesinden biri yazar Esmahan Aykol tarafından yapılmıştır. Polisiye yazarı Akyol "Kati Hirschel"i dört romanının kahramanı yapmıştır. Karakter hem ismi hem de edebi biyografisi açısından Ernst E. Hirsch'in kurgusal kızıdır.
• Fluchtpunkt Türkei. 23 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Sürgünler hakkında değerlendirme; "uzun bir gece". Yazar Adolf Stock. Bu bağlantı içerisinde metinler ve referanslar vardır (el yazısı ile yazılmış belgeler) Sitede tüm yayının (3 saat) uzunluğunda bir ses dosyası bağlantısı da vardır.
• Haymatloz. Exil in der Türkei 27 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Eren Önsöz (yönetmen ve senaryo) tarafından Alman sürgünler hakkında biyografik bir belgesel. 95 dakika sürelidir ve orijinal dilleri Almanca ve Türkçedir. Altyazılar diğer dillerde mevcuttur. Katkıda Bulunanlar Enver Hirsch, Elisabeth Weber Belling, Münih; Susan Ferenz-Schwartz, Zürih; Kurt Heilbronn, Eschborn ve İstanbul; ve Engin Bagda,
• 1946 Ankara, şimdi Eberstadt (aynı sırada: Ernst E. Hirsch; Rudolf Belling; Philipp Schwartz; Alfred Heilbronn; Otto Gerngroß'un torunları). Aile fotoğrafları ile seyahat yıllarının orijinal kayıtları. Film- und Medienstiftung NRW tarafından finanse edilmiştir. Görüntü yönetmeni Andreas Köhler, Hupe Film prodüksiyonu, Erik Winker.
  • Filmin detaylı incelemesi 27 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Sabine Mangold-Will: Türkiye'de Almanlar; 1933–1945. Bir sürgün hikayesinden ve tek taraflı bir modernleşme aktarımından daha fazlası. 18 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Bundeszentrale für politische Bildung, Ekim 2014
• Türkei als Zuflucht – Deutsche Emigranten. Startseite 22 Nisan 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  • istanbul.diplo.de 6 Kasım 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Özel sayfalar: 1. Sürgün ve eğitim reformu: 1933'ten itibaren Türkiye'de Almanca konuşan 'Hukuk profesörleri 29 Kasım 2005'teki tartışma akşamı. Site haritasında (solda) şu işlemleri yapın: Basın → Almanya Başkonsolosluğu yayınları → ardından 'sağ' sayfada ilgili broşürün altındaki linke tıklayın,
  • 2. 1933'ten itibaren Sürgün ve Sağlık. Almancasıyla Mediziner . Türkiye'de 8 Haziran 2006'daki tartışma akşamı. Yukarıdaki prosedürün aynısı: 1.'deki gibi bağlantıyı açın, ilgili broşüre (yani resmin altındaki bağlantı) tıklayın.
• Cem Dalaman: Die Türkei in ihrer Modernisierungsphase als Fluchtland für deutsche Exilanten.  Bu makale şu anda kamu malı bir yayından metin içerir: Dictionary of National Biography. Londra: Smith, Elder & Co. 1885–1900. 
• Arnold Reisman, Ismail Capar: The Nazis’ Gifts to Turkish Higher Education and Inadvertently to Us All: Modernization of Turkish Higher Education (1933–1945) and its Impact on Present Science and Culture. 4 Kasım 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 2004 (İngilizce) ücretsiz indirme, 40 sayfa, konuya göre ayrıntılı mülteci listesi.
• Hildegard Müller: http://www.encyclopedia.com/doc/1G1-168662848.html 21 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Zweitfassung 1998 İngilizce
• Fluchtpunkt Türkei. Eine Lange Nacht über Asyl für Deutsche in der NS-Zeit. 22 Mayıs 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Deutschlandfunk
• Onur Öymen: http://www.onuroymen.com/docs/konusma37.doc 7 Mayıs 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. |metin = “Silah Olarak Kültür, Sürgündeki Akademisyenler” konulu seminerde verilen ders 2003. Türk parlamenter (ingilizce)
• Haymatlosların izinde. Türkiye'de 75 yıllık Alman sürgünü. 18 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Konrad-Adenauer-Stiftung, Veranstaltung Sept. 2008. Versch. Alt bağlantılarda sunumlar ve dersler vardır.
  • kas.de 29 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Bu yapıt: Yahudi avukat Ernst E. Hirsch, 1902 - 1985. Möckelmann: Biyografisinin 2008'deki yeni baskısının gözden geçirilmesidir.
• Regine Erichsen: Wissenschaftstransfer als Element der deutsch-türkischen Beziehungen bis zum Ende des ll. Weltkriegs 25 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (PDF) S. 16 ff.: Eşsiz bir transfer durumu: Türk yükseköğretim sisteminin modernizasyonu ve Türkiye Cumhuriyeti'nin Almanca konuşan göçmenler tarafından kurulumu (PDF; 960 kB)
• Faruk Şen: Taking Refuge under the Crescent and Star 21 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (“Ay – Yıldız Altında Sürgün”) 2007 kitabından bazı biyografilerin kısa versiyonu (İngilizce). In Form einer Vorstellung der türkischen Buchfassung. 29. August 2008
• http://www.museumonline.at/1999/schools/classic/istanbul/exilturkei.htm 7 Haziran 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. |metin= Scurla-Bericht raporlarında Avusturyalı sürgünler, Alıntılar, 1999.
• Entscheidende Sätze von Lehrern: Edzard Reuter über seine Lehrerin Frau Kudret 24 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Ursula Trüper: Man nannte sie „haymatloz“. 11 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Gazete yazısı: Berliner Morgenpost, 17 Aralık 2006.

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]