Kara Ölüm
Kara Ölüm'ün Avrupa'da ve Yakın Doğu'da Yayılması (1346-1353)
Hastalık	Hıyarcıklı veba
Virüs cinsi	Yersinia pestis bakterisi
Yer	Avrasya ve Kuzey Afrika
İlk vaka	Uzak Doğu
Varış tarihi	1346-53
İstatistikler
Ölümler	75-200 milyon arası (tahmini)

Kara Veba olarak da bilinen Kara Ölüm, insanlık tarihinde kaydedilen en ölümcül salgındır. Avrasya ve Kuzey Afrika'da 75-200 milyon^[1][2][3] kadar insanın ölümüne yol açtığı düşünülmektedir. 1346-1353 yılları arasında Avrupa'da zirveye ulaşan salgın, insanlık tarihinde kaydedilen en ölümcül salgındı.^[4] Hastalığın sebebi Yersinia pestis bakterisidir. Genellikle hıyarcıklı veba görülse bile, pnömonik veba ve septisemik veba da görülebilinir.^[5][6]

Kara Ölüm, ikinci veba salgınının başlangıcıydı.^[7] Veba, Avrupa tarihinin seyri üzerinde önemli etkisi olan dini, sosyal ve ekonomik çalkantılar yarattı.

Kara Ölüm'ün kökeni tartışmalıdır. Pandemi ya Orta Asya'da ya da Doğu Asya'da ortaya çıktı. Ancak ilk kesin görünümü 1347'de Kırım'da olmuştur. Kırım'dan, büyük olasılıkla Ceneviz gemilerinde seyahat eden ve siyah farelerde yaşayan pireler tarafından taşınmıştır. Akdeniz Havzası'ndan yayılarak Konstantinopolis, Sicilya ve İtalyan Yarımadası üzerinden Afrika, Batı Asya ve Avrupa'nın geri kalanına ulaştı. Kara Veba'nın karaya çıktıktan sonra esas olarak kişiden kişiye pnömonik veba olarak yayıldığına ve böylece salgının iç bölgelere hızlı yayılmasını açıkladığına dair kanıtlar var; bu, birincil vektörün hıyarcıklı vebaya neden olan sıçan pireleri olması durumunda beklenenden daha hızlıydı. ^[8]

Kara Ölüm, Geç Orta Çağ'da Avrupa'yı vuran ikinci büyük doğal afetti (ilk olanı 1315-1317 Büyük Kıtlığıydı) ve Avrupa nüfusunun yüzde 30 ila yüzde 60'ını öldürdüğü tahmin ediliyor. ^{[9] [10] [11]} Vebanın 14. yüzyıldaki yaklaşık 475 milyon olan dünya nüfusunu 350-375 milyona düşürdüğü tahmin ediliyor.^[12] Geç Orta Çağ boyunca başka salgınlar da vardı ve diğer katkıda bulunan faktörlerle birlikte Avrupa nüfusu 1300 yılındaki seviyesini 1500 yılına kadar geri kazanmadı. ^{[a] [13]}

İsim[değiştir | kaynağı değiştir]

Köken[değiştir | kaynağı değiştir]

"Kara Veba" ismi, Türkçeye İngilizce olan "Black Death" isminden geçmiştir.

İngilizce iki kelimenin birleşimiyle oluşmuştur. Danimarkalı sözcük ögesi üstünde modellenmiştir.^[14]

Kök[değiştir | kaynağı değiştir]

Black, Death^[14]

Etimolojik Köken[değiştir | kaynağı değiştir]

• Muhtemelen kurbanların derisinde beliren siyaha yakın iç kanama kaynaklı yaralardan atıfta bulunuldu.
• Muhtemelen sözcük yapısının kökeni Danca olan "den sorte død" tümlecinden geldi.

Black (Kara) kelimesi Avrupa'da salgına atıfta bulunan salgın dönemi kaynaklarında (14 ve 15. yy) varlığı kanıtlanmamıştır.

Spesifik kullanım ilk kez 15 ve 16. yüzyıllarda İsveç ve Danimarka kroniklerinde görünür. İsveççe: '† swarta dödhen', Dancada : 'den sorte død' tümleçleri kullanılmıştır. Muhtemelen Danca terimler Avrupa dillerine adapte edildi.

Daha önceki metinlerde salgına Salgın Hastalık (Pestilence), Veba (The Plague), Büyük Salgın (Great Pestilence), Büyük Ölüm (Great Death) ya da The Forste Moreyn veya İlk Veba (First Pestilence) denir. Latince Pestis veya Pestilentia; Epidemia; Mortalitas gibi adlarla anılır. 14. yüzyılın sonlarına doğru Avrupa'da diğer salgın hastalıklardan ayırt etmek için İlk Veba (The Forste Moreyn) adı kullanılır.

'Kara Ölüm' Terimi 1750'lere kadar bu salgını tanımlamak için kullanılmadı. İlk kez 1755'te kullanıldığı tanımlandı o da Dancadan tercüme edildiği tahmin ediliyor. 'Kara Ölüm' ismi İlk kez İsveçli ve Danimarkalı tarihçiler tarafından 15 ve 16. yüzyıllarda popüler hale geldi ve 16 ve 17. yüzyıllar arasında diğer dillere aktarıldı.^[14]

Diğer Veba Salgınları[değiştir | kaynağı değiştir]

Araştırmalara göre vebanın ilk kez Avrupa ve Asya'da Erken Tunç Çağında görüldüğü öne sürüldü.^[15] Bu salgının M.Ö. 3000 civarında 'Neolitik Düşüş' ile ilişkili olabileceği tahmin ediliyor.^[16] Bu vebanın yanı sıra hayvan hastalıkları ve tarımsal kıtlık Neolitik Düşüşün sebepleri arasında.^[17]

Aşağıda tarihe adını yazmış veba salgınları bulunmakta.

Justinianus Veba Salgını[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğu Roma ve Akdeniz kıyı kenarlarını etkileyen bir veba salgınıdır.^[18] İki asır boyunca (541-686) kendini yenileyip 25-100 milyon insanın ölümünde sorumlu olduğuna inanılsa^[19] da 2019 yılında yapılan araştırmaların bu veba salgınının ölüm oranı ve sosyal etkilerinin abartıldığı hakkında bir iddia ortaya atılmıştır.^[20][21]

Doğu Roma İmparatorluğu’nda Sicilya Vebası

745 yılında Sicilya’da başlayan salgın, dönemin imparatorluğu olan Doğu Roma’ya da ulaşır. Salgının etkisi o kadar büyük olmuştur ki İmparator V. Konstantin başkent Konstantinople’yi terk ederek Bitinya’ya (Kocaeli yarımadası) gider. 748 yılında salgın sona erince Doğu Roma İmparatorluğu nüfusun yarısından fazlasını kayıp vermiştir. Salgın sonrasında başkent Konstantinople hayalet bir şehre dönüşmüştür. Azalan nüfus karşısında İmparator V. Konstantin Yunanistan ve adalarından binlerce kişiyi zor kullanarak başkente getirir ve yerleştirir. Artan nüfusla birlikte başkent bir yıl içerisinde salgın öncesi haline dönmüştür.^[22]

San Cristóbal de La Laguna vebası[değiştir | kaynağı değiştir]

İspanya, Güney Afrika, İngiltere ve Mısır'da yakın tarihlerde (1582-1609) etkili olmuştur. 5000-9000 insanın ölümünden sorumludur.^[23][24]

1629-1631 İtalyan vebası[değiştir | kaynağı değiştir]

1629 ve 1631 yılları arasında İtalya'da etkisini gösteren bu veba salgını 280.000'e yakın kişinin ölümünden sorumludur.

Büyük Londra Vebası[değiştir | kaynağı değiştir]

İngiltere'de ortaya çıkan veba salgınının 100.000'e yakın kişiyi öldürdüğü tahmin ediliyor. Bu veba salgını Londra'da büyük çaplı karantinalara sebep olmuş.^[25] 1665 ve 1666 yılları arası etkisini göstermiştir.^[26]

1738'in Büyük Vebası[değiştir | kaynağı değiştir]

1738 yıllında Balkanlar'da ortaya çıkan bu veba salgınında 50.000'den fazla insan ölmüştür.

1770-1772 Rus Vebası[değiştir | kaynağı değiştir]

1770 ve 1772 tarihleri arasında Rusya'da etkisini gösteren bu veba salgını 50.000'den fazla insanı öldürmüştür.

Tarih boyunca etkisini gösteren vebanın etkileri sadece yukarıda belirtilenlerle kalmamış, daha onlarca salgın yaşanmıştır. Ancak bu salgınlar küçük ve yetersiz kaynaklardan dolayı göz ardı edile bilinir.

14. Yüzyıl Veba Salgını[değiştir | kaynağı değiştir]

Nedenleri[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk Teoriler[değiştir | kaynağı değiştir]

Veba hastalığı ortaya çıktığında gerek Viyana’da ve gerek Avrupa’daki ilk tepki “Tanrı’nın insanları cezalandırdığı” şeklindeydi. Bu görüş 17. yüzyıla kadar devam etti, din adamlarına göre insanlar; insanlık dışı davranışlarda bulunmuşlar, Tanrı’yı unutmuşlar, O’nun emirlerine itaat etmemişler, etrafındakileri sevmeyi unutmuşlar ve bu yaptıklarının karşılığında da bu şekilde bir cezaya çarptırılmışlardı.^[27]

Tanrı gazabını olağanüstü olaylarda göstermiştir. Bunlardan birisi kuyruklu yıldızlardır. 1582, 1606 ve 1618 yıllarında görülen kuyruklu yıldızlar ile veba hastalığı arasında bir ilişki kurulmuş, hastalığın ortaya çıkmasında kuyruklu yıldızların görülmesinin etkili olduğuna inanılmıştır. 1582’de görülen kuyruklu yıldızın Prag, Thüringen, Hollanda ve diğer bölgelere bir kâbus gibi çöken yerel bir veba çeşidini, 1606 yılında görülen kuyruklu yıldızın ise, genel bir vebayı dünyaya getirdiğine inanılmıştır.^[27]

Vebanın ortaya çıkmasında diğer bir suçlu, farklı din mensupları olmuştur. Bu bağlamda özelikle Yahudiler suçlu görülmüş ve onların şehir halkı için hayat kaynağı olan kuyuları zehirledikleri iddia edilmiştir. Bu kuyulardan su içenlerin çoğu o gün ölmüştür. Bu kuyu zehirleme iddiaları öncelikle Güney Fransa’da yayılmaya başlamış sonrasında ise bir saman alevi misali bütün Avrupa’ya yayılmıştır. Öyle ki bütün kaynak ve çeşme sularına böyle bir zehir katıldığı böylece herkesin tehdit altında olduğu düşüncesi şeklinde bir panik havası oluşmuştur. Bu yüzden insanlardan kimse bu sulardan içmemiş sadece biriken yağmur sularını ve de nehir sularını içmişlerdir. Bu hastalığın yayılmasını kolaylaştırmıştır.^[27]

Özellikle 14. yüzyılda Yahudilere yönelik olan bu suçlamalar artmış ve birçok Yahudi’nin sorgusuz sualsiz öldürülmesine neden olmuştur. Yahudilere karşı uygulanan bu sert politikada ruhban sınıfının yanında eğitimli tebaa da önemli bir rol oynamış ve halkı onlara karşı kışkırtmışlardır. Yöneticiler ve Papa da; Yahudilerin kuyuları zehirlemesinin nedeni olarak, Yahudilerin Hristiyanları öldürerek Hristiyanlığı ortadan kaldırmak gibi bir amaç taşıdıkları konusunda halkı kışkırtmışlardır. Yine bir başka inanışa göre; Yahudiler kuyuları zehirlemek için gizli liderlerini Toledo’da karşılamışlar ve Asya’dan gelen vebanın zehrini ondan temin etmişler veya da zehirli örümceklerle, baykuşlarla ve diğer zehirli hayvanlarla bu hastalığı yaymışlardır. Bu konuda diğer bir iddia ise hastalığın Yahudi büyüsü ile yayılmasıdır.^[27]

1348 yılının Mayıs ayında Provence şehrinde Yahudiler halkın da destek verilmesiyle kurban edilmeye başlanmıştır. Elli binden fazla Yahudi öldürülmüştür. Zürich yönetimi de bu iddiaların neticesinde hiçbir Yahudi’yi ülkesine kabul etmemeye karar vermiş ve bu uygulamalar Basel, Freiburg, Strasburg gibi bölgelerde de geçerli olmuştur. Yahudilere uygulanan bu cezalar genellikle onların yakılması veya onların canlı canlı toprağa gömülmesi şeklinde olmuştur. Yahudilerin yakılmadığı yerlerde ise o yerleşim yerlerinin sakinleri öfkeden deliye dönmüş bir şekilde ellerinde kılıçlar ve ateşler ile Yahudileri ölüme zorlamışlardır. Bu korku o kadar yayılmıştır ki Yahudiler onlara gerek kalmadan kendileri bir yere toplanarak kendilerini yakmışlardır.^[27]

İlk Yahudi zulmü Salzburg ve Hallein şehirlerinde baş göstermiştir. Ardından Viyana’ya sıçramıştır. Kyburg kalesinde koruma altına aldığı birkaç yüz Yahudi, öfkeli bir halk grubu tarafından yakılmıştır.^[27]

Polonya Kralı Büyük Casimir, bu dönemde Yahudilere karşı koruma politikası gütmüş ve nereden gelirlerse gelsinler onları kendi ülkesinde korumuştur. Herzog Albrecht, Viyana dışındaki bölgelerde de Yahudilere uygulanan bu davranışların durmasını istemiş ve onlara kötü davrananların ve onları öldürenlerin Mautern şehrinde 600 Pfund; Krems ve Stein’de ise 400 Pfund ceza ödemeleri gerektiğini emretmiştir. Suikastçılar ise ya hemen öldürülmüş veya sonradan acı içinde ölecekleri hapishanelere atılmışlardır. Bu uygulamalardan sonra Albrecht “Yahudi dostu” olarak anılmaya başlanmıştır.^[27]

Baskın Modern Teori[değiştir | kaynağı değiştir]

Kuraklık sebebiyle kemirgenler, pireler ve keneler otlak alanlardan insanların daha kalabalık olduğu yerlere kaçmaya başladı. Bu yersina pestis basilini taşıyan hayvanların insanların yerleşim bölgelerine kaçması salgının hızını büyük ölçüde artırdı.

Yersina pestis basili 1894'te Hongkong'da bir hıyarcıklı veba salgınında öğrenci olan Alexandre Yersin tarafından keşfedildi. Ayrıca Yersin bu basilin kemirgenlerde bulunduğunu kanıtladı ve farenin bulaşma aracının ana kaynağı olduğunu öne sürdü.^[28][29] Yersina pestisin genel bulaşma mekanizması, 1898'de Paul-Louis Simond tarafından kurulmuş. Enfekte konakçı beslendikten birkaç gün sonra yerisna pestis konağın sindirim sistemini tıkamış. Bu tıkanıklık pireleri aç bırakır ve beslenmede daha agresif hale bürünmelerine neden olur. Bu binlerce basilisin beslenme bölgesine akın etmesine neden olur ve kurban enfekte olur.^[30]

Alternatif Açıklamalar[değiştir | kaynağı değiştir]

Hastalığın epidemiyolojik açıklaması, semptomlarının tanınması kadar önemlidir. Ancak salgın döneminden bu güne kalma sağlam temelli bir kaynak olmaması sebebiyle engellenmektedir. İngiltere'de hastalığın yayılması üzerine çoğu çalışma yapıldı ama genel nüfus tahminleri bile %100'ün üzerinde değişiyor çünkü İngiltere'de 1086 ile 1377 yılları arasında hiçbir nüfus sayımı yapılmadı.^[31] Veba kurbanlarının sayısı o dönemdeki din adamlarının dediklerinden yola çıkılarak tahmin ediliyor.

Vebanın Belirti ve Hasta Üzerindeki Etkileri[değiştir | kaynağı değiştir]

Hıyarcıklı Veba[değiştir | kaynağı değiştir]

Kurbanda ani bir şekilde ateş, titreme, baş ağrısı, halsizlik ve bir veya birden fazla olacak şekilde, bir elma boyutuna kadar büyüyebilen, lenf düğümlerinde ağrılı hıyarcık gelişir. Hastalık adını bu kendine özgü semptomundan alır. Bu semptomları sonradan akut ateş ve kan kusması izler.^[32] Bu hastalık genelde pire ve kemirgenlerden geçer ve bakteriler, bakterinin içeri girdiği en yakın lenf düğümüne saldırır.^[33] Bu hıyarcıklar daha sonradan iç kanama sebebiyle mor-siyah rengini alır.^[34] Tedavi edilmezse bu lenf düğümlerindeki hıyarcıklar büyür ve vücutta gelişigüzel bir şekilde yayılma gösterir. Hıyarcıklar genellikle kasık ve koltuk altından gözlene bilinir. Tedavi edilmediğinde kurbanların %80'i sekiz gün içinde ölür.^[35]

Giovanni Boccaccio'nun kalemiyle hıyarcıklı veba:

"Söz konusu yılın bahar başlarında veba, üzücü etkilerini gün yüzüne çıkarmaya başladı. Burun kanamasının kaçınılmaz ölüm anlamına gelen Doğu'daki şeklini almadı. Bu etkisini daha ziyade, kadın ve erkeklerde kasık ve koltuk altlarında oluşan şişlikler yoluyla gösterdi. Bir elma ile yumurta büyüklüğü arasında olan bu yumrulara gavoccioli (Baloncuk) adını verdiler. Ve vücudun bu iki bölümünde ortaya çıkan ölümcül gavoccioli vücuda, çok kısa bir süre içinde, gelişi güzel bir şekilde yayılmaya başladı; daha sonra hastalığın semptomları kollarda, uyluklarda ve vücudun geri kalan her yerinde siyah ve mor lekelere dönüştü - bazıları büyük iken bazıları küçük ve yayılmış şekildeydi. Ve gavoccioli yaklaşan ölümün kesin bir habercisi olduğu gibi, onlarla temas edenler için de aynı anlama geldi. Ne bir doktorun takviyesi ne de tıbbın gücü bu hastalığı tedavi etmek için bir şey yapamaz; ya hastalığın doğası hiçbir tedavi sağlanamayacak şekildeydi ya da doktorlar cahilliklerinden hastalığın çaresini bulamadılar. Her halükarda hastaların çok azı bu hastalığı atlattı ve hemen hemen hepsi önceden açıkladığım semptomların ortaya çıkmasından yaklaşık üç gün sonra öldü. Ölenlerin çoğu daha ateş veya başka herhangi bir yan etki göstermeden öldü." (...)^[34]

Pnömonik Veba[değiştir | kaynağı değiştir]

Kurbanlarda ateş, baş ağrısı, halsizlik, nefes darlığı, göğüs ağrısı, öksürük ve kanlı öksürük ile hızla pnömoni gelişir. Damlacık yoluyla yayılır ve akciğerlerde yayılım gösterir. Zatürre, solunum yetmezliği ve şoka sebep olabilir. Pnömonik veba, vebanın en tehlikeli ve havadan damlacık yoluyla yayılabilen tek cinsidir.^[33] Pnömonik veba %90 ile 95 arasında bir ölüm oranına sahiptir.^[32]

Septisemik Veba[değiştir | kaynağı değiştir]

Kurbanlarda ateş, titreme, aşırı halsizlik, şok ve iç kanama gelişir. Dokuda, özellikle el-ayak parmakları ve burunda, iç kanamaya bağlı olarak morluk ve siyahlıklar gelişir. Bu dokular sonradan ölebilir. Bu veba tedavi edilmemiş hıyarcıklı vebadan gelişebilir. Bu hastalık kemirgen ve pire yoluyla yayılır.^[33]

Kara Ölüm'ün Topluma Etkisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Salgından Önce Toplumun Demografik, Sosyal ve Ekonomik Durumu[değiştir | kaynağı değiştir]

Feodalitenin yaygın olarak görüldüğü Avrupa'da toplumsal sınıflandırma büyük ölçüde vardı. Toplumsal ayrım bir uçurum gibiydi. Avrupa devletleri 1335-1345 yıllarında başlayan Yüzyıl Savaşlarıyla birlikte bir savaş ekonomisine girmişlerdi. Bu durum vergiden alınması gereken gelirlerin artmasına neden oldu. Bu durum ülke çapında borçlanmaya ve devlet hazinelerinin tükenmesine kadar gitti. Bu ağır vergilenme ve borçlanma sermaye ve üretimin kısıtlanmasına sebep oldu. Fiyatlar hızla yükseldi ve insanların geçimi daha da güçleşti.

Bunun yanında yaşanan kuraklıklar da zirai açıdan ağır darbeler vurdu. Bu kuraklık kemirgen ve haşerelerin artmasına sebep oldu.

Bunlardan kötü etkilenen devletler kadar bu olaylardan çıkarı olan devletler de oldu. Bu yaşananlar Fransa'nın lehineydi.^[36]

Salgın Esnası Toplumun Demografik, Sosyal ve Ekonomik Durumu[değiştir | kaynağı değiştir]

Demografik Etki ve Sonuçlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Hem salgın hem de salgından önce olan ekonomik bunalımdan kaynaklı olan yüksek fiyatlar halkı zor durumda bırakıyordu. Birçok ülke bu konuda adımlar atmaya çalıştı ve çeşitli kuruluşlar kurdu. Ölüm oranlarının aşırı olması mezarlıklarda yer bulunamaması sebebiyle ölüler sokakta üst üste bırakılmaya başlandı. Bu uygulama hem hastalığın yayılmasını arttırdı hem de kötü koku ve görüntüler sebebiyle şehir dışlarında yapılmaya devam edildi. Venedik'te nüfus kaybının aşırı olması sebebiyle dışarıdan gelen insanlara vatandaşlık verilmeye başlandı. Veba sebebiyle ekim ve dikim yapılamaması sebebiyle kıtlıklar yaşandı ve insanlar daha da çaresizleşti. Avrupa'da olduğu gibi Afrika'da da günlük hayat tamamen durdu ve insanlar sürekli salgından ölenlerin cenazeleriyle meşgul oldu. Kefen yetişmez, mezarcılar fahiş fiyat istemeye başlamıştı. Din adamlarının ölmesi sebebiyle ibadethaneler kapanmıştı.^[37]

Ekonomik Etki ve Sonuçlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Veba, başladığı yıllar itibarıyla ekonomiyi çökertme noktasına getirdi. Feodaliteyi bozdu ve tarımı zorlaştırdı. Toprak sahipleri çalışanların fiyatlarını zorunlu olarak arttırdı. Derebeyler eski güçlerini yitirdi. Salgın nedeniyle seyyar tüccarlar başka yerlere yöneldi. Doktorlar salgının bulaşma tehlikesine karşılık iki kat fazla ücret istemeye başladılar. Çok sayıda hekim bu hastalıkta hayatını kaybetti. Alanlarında usta kişilerin ölümüyle beraber işin ehli olmayan insanların bu alana yönelmesiyle ürün ve hizmet kalitesi düştü.

Demografik daralma nüfusu düşürdüğü için kira fiyatlarını düşürmüş, işçilerin ücretini arttırdı. Bu hayatta kalan insanların yaşamını kolaylaştırmıştır. Askeri kapasite zayıflamış ve bu da orduya etki etti.^[37]

Sosyal Etki ve Sonuçlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Veba toplumsal hayatı derinden etkilemiştir. Avrupa'da 14 ve 15. yüzyıllarda köylü isyanları çıktı. Köylü ve işçilerin özgürleşmesinde vebanın önemi büyüktür çünkü bu salgınla beraber değerleri bilinmeye başlandı. Kilisenin bu salgın hakkında bir şey yapamaması kiliseye olan güveni sarstı. Aile bireylerinin ölümü aile yapılarını bozdu. Birçok kişi hastalıktan korktuğu için aile ve akrabalarını terk ederek onlardan uzaklaştı. Göçler arttı. Toplum hastalık neticesinde temizlik adabını öğrenmek zorunda kaldı.^[37]

Ölümler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ölüm sayıları hakkında dönem kaynaklarının yetersiz olmasından dolayı kesin bir rakam yoktur. Avrasyada 75 ile 200 milyon arasında insan öldürdüğü tahmin ediliyor.^[1][2][3] Bu ölüm sayıları, içinde yüzlerce hatta binlerce iskelet kalıntısının bulunduğu toplu mezarlara sebep oldu. Kazılan toplu mezarlar uzmanlara Kara Ölüm'ün biyolojik, sosyolojik, tarihi ve antropolojik sonuçlarını incelemelerine ve yorumlamalarına katkıda bulundu.^[38]

Not listesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca Bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Salgınlar listesi
• Veba doktoru
• Veba
• Hıyarcıklı Veba
• Pnömonik Veba
• Septisemik Veba
• Salgın
• Pandemi
• Hastalık

Dış Bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Kara Ölüm ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• www.1911encyclopedia.org7 Haziran 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• www.britannica.com7 Mart 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• www.historyguide.org29 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• www.emedicine.com1 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.