Omurgalıların evrimi

Omurgalıların evrimi, 665 milyon yıl önce ortaya çıktığı düşünülen hayvanlardan,^[1] kökeni Kambriyen dönem'e dayanan kordalıların omurga geliştirmesini ve ana omurgalı gruplarının oluşumunu konu alır.

Omurgalıların tanımlayıcı özelliği, fosil kayıtlarında ilk olarak Kambriyen döneminde yaklaşık 530-500 milyon yıl önce ortaya çıkan anatomik bir özellik olan omurgalarıdır. Omurgaların ilk olarak çenesiz balıklar tarafından geliştirildiği ve gelecek nesillere aktarıldığı düşünülüyor.

Kordalıların evrimi[değiştir | kaynağı değiştir]

*Myllokunmingia*, Çin'in Alt Kambriyen Maotianshan şeyllerinden bir omurgalı olduğu düşünülen, bazal kordalı cinsidir. 28 mm uzunluğunda ve 6 mm yüksekliğindedir.^[2]

Pek çok bilim insanı, kordalıların kökeninin 590 milyon yıl öncesine dayandığını düşünüyor.^[3]

E. J. W. Barrington (1965), derisidikenliler ile kordalıların ortak atasının, Kambriyen'in plankton bakımından zengin ortamında yaşayan, sapsız bir siliyer kol besleyici (sessile ciliary arm feeder) olduğunu öne sürdü. Barrington'un modelinde; tulumluların (Urochordata) larvaları, bulundukları çevrede hareketli beslenmenin daha avantajlı olması nedeniyle, neoteniyle batrak benzeri bir kordalıya dönüşmüştür. Kafatassız benzeri atalar, Ascidiacea (tulumlular) sınıfının larvalarında zaten mevcut olan kordalı özelliklerinin mükemmelliği ve genişlemesiyle evrimleşmiştir. Bu tür ilkel kordalıların fosilleri Kambriyen çökellerinde bulunmuştur – örn. Pikaia gracilens.^[4]

Çenesiz balıklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Çenesiz Balıklar (Agnatha)[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk omurgalılar çenesiz balıklardı. Bu hayvanların vücutlarını kaplayan sert kemikli plakaları vardı ve adından da anlaşılacağı gibi çeneleri yoktu. Ek olarak, bu erken balıklarda eşleştirilmiş yüzgeçler yoktu. Çenesiz balıkların yiyeceklerini yakalamak için filtreyle beslenmeye güvendiği ve büyük olasılıkla deniz tabanından su ve döküntüleri ağızlarına çekerek solungaçlarından su ve atıkları serbest bıraktığı düşünülüyor. Ordovisyen döneminde yaşayan çenesiz balıkların tümü, Devoniyen döneminin sonunda yok oldu. Hala çenesi olmayan bazı balık türleri olsa da (örn. taşemen), bu günümüzün çenesiz türleri, Agnatha üst sınıfının doğrudan hayatta kalanları değil, bunun yerine kıkırdaklı balıkların uzak kuzenleridir.^[5]

Zırhlı Balıklar (Placodermi)[değiştir | kaynağı değiştir]

Zırhlı balıklar Silüryen döneminde gelişti. Kendilerinden öncekiler gibi, onlar da çene kemiklerinden yoksundu ama çift yüzgeçleri vardı. Devoniyen döneminde çeşitlendi, ancak Devoniyen devrinin sonundaki yok oluş olayında soyu tükendi.^[5]^[7]

Çeneli balıklar[değiştir | kaynağı değiştir]

Çenenin evrimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Çenelerin kökenine ilişkin 'klasik teori', modifiye ön solungaç kemerlerinden oluştuklarıdır. Çenesiz balıklarda solungaç yarıkları kemikli veya kıkırdaklı kemerlerle ayrılır. Sekiz solungaç yarığı ve dokuz solungaç kemerine sahip varsayımsal bir ata omurgalı, dört solungaç yarığının kaybı, ön üç solungaç kemerinin füzyonu ve modifikasyonu ile erken bir gerçek çeneliye dönüşür. En ön kısım, beyin kabuğunun tabanının kısımlarını oluşturabilir. İkinci solungaç kemeri, üst çenenin ana kısmı olan palatoquadratı ve alt çenenin (mandibula) çekirdeği olan Meckel kıkırdağını oluşturacak şekilde değiştirilmiş olabilir. Üçüncü solungaç arkının daha sonra kısmen bir kafatası kemiği ve çene ekleminin bir parçasını oluşturan mandibula kemiği, kafatasındaki hyomandibular ve alt çenedeki ceratohyal sağlamak üzere değiştirildiği varsayılmıştır. Tüm bu değişimler splanchnocranium'u, solungaç kemerini ve kafatasının nöral tepeden embriyolojik olarak türetilen ağız kısmını etkiler.^[8]

Havalandırma Teorisi[değiştir | kaynağı değiştir]

'Havalandırma teorisi', çenelerin önce nefes almak için evrimleştiğini öne sürüyor: oksijenli su alımını iyileştirmek için önce gnathostomdaki mandibular brankial ark genişledi. Ancak daha sonra, emme beslemesinin gelişmesiyle, çeneler bir besleme işlevi üstlendi. Kanıt, lampreylerdeki solungaç lamellerinin destekleyici iskelete medial olarak geliştiği, oysa gnathostomların solungaçlarının iskelete lateral olarak geliştiğidir, bu nedenle çeneler gelişmeden önce iç solungaç kemerlerinden bir geçiş olmuş olmalıdır.^[8]

Heterotopi teorisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Son olarak, 'heterotopi teorisi', damak ve çenelerin embriyonik öncü dokuları olan sefalik ektomezenşimin farklı bölümlerinin bu iki hayvan grubu arasında ağzın üst ve alt kenarlarını oluşturduğuna dair gelişimsel genetik kanıtlara dayanmaktadır. Başka bir deyişle, lampreylerin (agnatha) dudakları, gnathostome dudakları ile aynı değildir ve çenelerin mevcut bazal omurgalı ağzını çevreleyerek ortaya çıktığını varsaymak yanlıştır. Gnathostomlarda, çeneler, başlangıçta nöral tepden ortaya çıkan hücrelerden gelişir ve benzer hücreler, lamprey gelişiminin erken dönemlerinde görülür. Bununla birlikte, lamprey'de, bu hücreler üst dudak ve velumda gelişmeye devam ederken, gnathostomlarda çenenin öncüsü haline gelirler. Gelişim sırasında büyük bir yeniden şekillenme süreci olduğuna dair kanıtlar vardır ve bu, çenesiz omurgalıların erişkinlerinde çenelerin öncüllerini görmeyi beklemenin yanlış olduğu anlamına gelir.^[8]

Dudakların anteriordan posteriora desenlenmesini tetikleyen gelişimsel genler, cyclostomlarda ve gnathostomlarda aynıdır, ancak anatomik elemanlar ve genler her ikisinde de farklı davranır. Örneğin, lampreyler üst ve alt dudaklarında Dlx genlerini ifade ederken, gnathostomlar bunu yalnızca mandibular (alt) arkta yapar. Lampreylerde dudaklar, postoptik ve mandibular ark nöral tepe alanlarından kaynaklanan doku kısımlarını içerir, oysa gnathostomlarda tüm ağız mandibular ark dokusundan oluşur ve postoptik hücreler ön burun iskeletinin parçaları haline gelir.^[8]

Kıkırdaklı Balıklar (Chondrichthyes)[değiştir | kaynağı değiştir]

Silüryen dönemde köpekbalıkları, vatozlar ve sıçansıları içeren kıkırdaklı balıklar gelişti. Kıkırdaklı balıklar kemikten ziyade kıkırdaktan oluşan iskeletlere sahiptir. Ayrıca diğer balıklardan yüzme keseleri veya akciğerleri olmamasıyla ayrılır.^[5]

Kemikli Balıklar (Osteichthyes)[değiştir | kaynağı değiştir]

Kemikli balıklar ilk olarak geç Silüriyen dönemde ortaya çıktı. Günümüz balıklarının çoğu bu gruba aittir. Kemikli balıklar iki gruba ayrıldı: biri modern balıklara evrimleşirken (ışınsal yüzgeçliler), diğerleri günümüz akciğerli balıklarına, sölekantlara ve tetrapodomorflara evrimleşen et yüzgeçli balıklara yol açtı.^[5]

Kara omurgalıları[değiştir | kaynağı değiştir]

Tetrapodomorflar (Tetrapodomorpha) ve ilk Tetropodlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Yaklaşık 360 milyon yıl önce (Devoniyen) ilk kara omurgalıları (tetrapodlar) görünemeye başladı.^[9] Daha önceki tetrapodomorflarda genel olarak ayaklar bulunmazken ayaklar ilk kez 365 milyon yıl önce yaşamış Acanthostega ve Ichthyostega gibi balıklar tarafından geliştirilip torunlarına miras bırakıldı.^[9] Büyük olasılıkla omurgalı hayvanların karaya çıkışı, 359 milyon yıl önce baş göstermiş olan bir soy tükenmesi olayının dolaysız bir etkisi veya doğrudan bir sonucuydu. Hayatta kalan türler, karalar gibi yeni biyotoplar ve yaşam alanları buldular.^[10]^[11] En eski tetrapodlar, beslenme ve nefes alma biçimlerini değiştirmek zorunda kaldı. Osteolepiformların ve tristichopteridlerin kafatasları oldukça hareketliydi, ancak bu hareketlilik erken tetrapodlarda büyük ölçüde kayboldu. Tetrapodların çene hareketleri de çoğu balığa göre çok daha basittir. Alt çene, kafatasının arkasındaki bir noktada, alt çenedeki eklem kemiği ile kafatasındaki kuadrat arasındaki bir makaralı eklem üzerinde menteşelenir. İlk tetrapodlar muhtemelen küçük balıklarla ve artan sayıda karasal omurgasızlarla beslendi (örümcekler, hamamböcekleri, yusufçuklar vb.).^[12]

Amfibiler (Amphibia)[değiştir | kaynağı değiştir]

Amfibiler, karaya çıkan ilk omurgalılara benzer morfojiye sahiplerdir. İlk amfibiler, birçok balık benzeri özelliği korudu, ancak Karbonifer döneminde çeşitlendi. Bununla birlikte, su ile yakın bağlarını korudular, ancak derilerini nemli tutmak için nemli ortamlara ihtiyaç duydular ve sert koruyucu kaplaması olmayan balık benzeri yumurtalar ürettiler. Ek olarak, amfibiler tamamen suda yaşayan larva evrelerinden geçerler; sadece yetişkin hayvanlar karasal habitatlarda hayatta kalabilir.^[5]

Sürüngenler (Reptilia)[değiştir | kaynağı değiştir]

Sürüngenler, Karbonifer döneminde (310 myö) ortaya çıktı ve hızla kara omurgalılarının baskın formu olarak devraldı. Sürüngenler, amfibilerin olmadığı su habitatlarından kendilerini kurtardı. Sürüngenler, kuru toprağa bırakılabilen sert kabuklu yumurtalar geliştirdiler. Koruma görevi gören ve nemi korumaya yardımcı olan pullardan oluşan kuru bir ciltleri vardı.^[5]

Kuşlar (Aves)[değiştir | kaynağı değiştir]

Jura döneminde, iki grup sürüngen uçma yeteneği kazandı (teruzorlar ve avialan dinozorlar); bu gruplardan biri (Avialae) daha sonra kuşları doğurdu. Kretase devrinin sonunda kuş olmayan dinozorların yok olması ile birlikte, kuşlar, çeşitlendiler ve dünyanın her tarafına dağıldılar. Kuşlar, uçmayı sağlayan tüyler, içi boş kemikler ve sıcak kanlılık gibi bir dizi adaptasyon geliştirdi.^[5]

Memeliler (Mammalia)[değiştir | kaynağı değiştir]

*Morganucodon*, Triyas-Jura sınırına (yaklaşık 200 milyon yıl önce) tarihlenen fosillerden bilinen, soyu tükenmiş minik memeli cinsi. *Morganucodon* en eski memelilerden biriydi. Sadece 27-89 gram (yaklaşık 1-3 ons) ağırlığındaydı ve muhtemelen böceklerle ve diğer küçük omurgasızlarla beslendi.^[13]

Memeliler, sürüngen benzeri atalardan (sinapsid) evrimleşmişlerdir. İlk memelilere ise Jura devri'nin başında (200 myö) rastlanır. Morfolojik olarak memelilere oldukça benzer olan bazal sinodontlar, milyonlarca yılda kıllar ve memeler geliştirdiler. Sinodontların kökeni ise Permiyen dönemde yaşamış terapsitlere dayanır.^[14]^[15]

Memeliler; gövdelerinin alt kısmında duran, dik bacaklar; tek kemikten oluşan bir alt çene; çekiç, örs ve üzengi kemiklerinden oluşan orta kulak kemikleri ve kuşlar gibi sağ ve sol odacıkları birbirinden ayrılmış, dört odacıklı bir kalp geliştirdiler. Sıcaklık düzenlemesini, derilerini kıllarla örtterek sağladılar. Neredeyse hepsi (ornitorenk ve ekidne gibi tek delikliler hariç) yumurta bırakmazlar, bunun yerine genç yaşta doğururlar.^[5]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Maloof, Adam C.; Rose, Catherine V.; Beach, Robert; Samuels, Bradley M.; Calmet, Claire C.; Erwin, Douglas H.; Poirier, Gerald R.; Yao, Nan; Simons, Frederik J. (Eylül 2010). "Possible animal-body fossils in pre-Marinoan limestones from South Australia". Nature Geoscience (İngilizce). 3 (9): 653-659. doi:10.1038/ngeo934. ISSN 1752-0908. 2 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2021.
^ Shu, D.-G.; Luo, H.-L.; Conway Morris, S.; Zhang, X.-L.; Hu, S.-X.; Chen, L.; Han, J.; Zhu, M.; Li, Y.; Chen, L.-Z. (Kasım 1999). "Lower Cambrian vertebrates from south China". Nature (İngilizce). 402 (6757): 42-46. doi:10.1038/46965. ISSN 1476-4687. 2 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2021.
^ "chordate | Definition, Characteristics, & Facts". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 17 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2021.
^ "Origin of chordates | Zoology for IAS, IFoS and other competitive exams" (İngilizce). 17 Eylül 2006. 2 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2021.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h M. S., Applied Ecology; B. S., Biology and Chemistry. "The Basics of Vertebrate Evolution". ThoughtCo (İngilizce). 14 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2021.
^ Ferrón, Humberto G.; Martínez-Pérez, Carlos; Botella, Héctor (6 Aralık 2017). "Ecomorphological inferences in early vertebrates: reconstructing Dunkleosteus terrelli (Arthrodira, Placodermi) caudal fin from palaeoecological data". PeerJ (İngilizce). 5: e4081. doi:10.7717/peerj.4081. ISSN 2167-8359. PMC 5723140 $2. PMID 29230354. 9 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2021. KB1 bakım: PMC biçimi (link)
^ Sallan, Lauren Cole; Coates, Michael I. (1 Haziran 2010). "End-Devonian extinction and a bottleneck in the early evolution of modern jawed vertebrates". Proceedings of the National Academy of Sciences. 107 (22): 10131-10135. doi:10.1073/pnas.0914000107. PMC 2890420 $2. PMID 20479258. 25 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2021. KB1 bakım: PMC biçimi (link)
^ ^a ^b ^c ^d Benton, M. J. (2015). Vertebrate palaeontology. Fourth edition. John Sibbick. West Sussex, England. s. 59. ISBN 978-1-118-40763-9. OCLC 889316918.
^ ^a ^b ^c Encyclopedia of dinosaurs & prehistoric life. American Museum of Natural History. New York, N.Y.: DK Publishing in association with the American Museum of Natural History. 2008. s. 55-58. ISBN 978-0-7566-3836-8. OCLC 181602635.
^ Lauren Cole Sallan, Michael I. Coates: End-Devonian extinction and a bottleneck in the early evolution of modern jawed vertebrates. In: PNAS, Band 107, Nr. 22, 2010, S. 10131–10135, DOI:10.1073/pnas.0914000107
^ "Palaeos Vertebrates: Sarcopterygii: Tetrapodomorpha". palaeos.com. 25 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2021.
^ Benton, M. J. (2015). Vertebrate palaeontology. Fourth edition. John Sibbick. West Sussex, England. s. 87. ISBN 978-1-118-40763-9. OCLC 889316918.
^ "Morganucodon | fossil mammal genus". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 12 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2021.
^ "Sinodont". Evrim Ağacı. 15 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2021.
^ "Ara Geçiş Türleri - 6: Sürüngenlerden Memelilere Geçiş". Evrim Ağacı. 5 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2021.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

"Omurgalılar (Vertebrata)". Evrim Ağacı. 11 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.

Videolar[değiştir | kaynağı değiştir]

Evolution of Placoderms, Acanthods and Sarcoperygii (15:28)
The Evolution of early fish (11:28)
Evolution in Action (5:49)

[1] Maloof, Adam C.; Rose, Catherine V.; Beach, Robert; Samuels, Bradley M.; Calmet, Claire C.; Erwin, Douglas H.; Poirier, Gerald R.; Yao, Nan; Simons, Frederik J. (Eylül 2010). "Possible animal-body fossils in pre-Marinoan limestones from South Australia". Nature Geoscience (İngilizce). 3 (9): 653-659. doi:10.1038/ngeo934. ISSN 1752-0908. 2 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2021.

[2] Shu, D.-G.; Luo, H.-L.; Conway Morris, S.; Zhang, X.-L.; Hu, S.-X.; Chen, L.; Han, J.; Zhu, M.; Li, Y.; Chen, L.-Z. (Kasım 1999). "Lower Cambrian vertebrates from south China". Nature (İngilizce). 402 (6757): 42-46. doi:10.1038/46965. ISSN 1476-4687. 2 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2021.

[3] "chordate | Definition, Characteristics, & Facts". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 17 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2021.

[4] "Origin of chordates | Zoology for IAS, IFoS and other competitive exams" (İngilizce). 17 Eylül 2006. 2 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2021.

[:thoughtco-5] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h M. S., Applied Ecology; B. S., Biology and Chemistry. "The Basics of Vertebrate Evolution". ThoughtCo (İngilizce). 14 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2021.

[6] Ferrón, Humberto G.; Martínez-Pérez, Carlos; Botella, Héctor (6 Aralık 2017). "Ecomorphological inferences in early vertebrates: reconstructing Dunkleosteus terrelli (Arthrodira, Placodermi) caudal fin from palaeoecological data". PeerJ (İngilizce). 5: e4081. doi:10.7717/peerj.4081. ISSN 2167-8359. PMC 5723140 $2. PMID 29230354. 9 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2021. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[7] Sallan, Lauren Cole; Coates, Michael I. (1 Haziran 2010). "End-Devonian extinction and a bottleneck in the early evolution of modern jawed vertebrates". Proceedings of the National Academy of Sciences. 107 (22): 10131-10135. doi:10.1073/pnas.0914000107. PMC 2890420 $2. PMID 20479258. 25 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2021. KB1 bakım: PMC biçimi (link)

[vp-8] Benton, M. J. (2015). Vertebrate palaeontology. Fourth edition. John Sibbick. West Sussex, England. s. 59. ISBN 978-1-118-40763-9. OCLC 889316918.

[:0-9] Encyclopedia of dinosaurs & prehistoric life. American Museum of Natural History. New York, N.Y.: DK Publishing in association with the American Museum of Natural History. 2008. s. 55-58. ISBN 978-0-7566-3836-8. OCLC 181602635.

[10] Lauren Cole Sallan, Michael I. Coates: End-Devonian extinction and a bottleneck in the early evolution of modern jawed vertebrates. In: PNAS, Band 107, Nr. 22, 2010, S. 10131–10135, DOI:10.1073/pnas.0914000107

[11] "Palaeos Vertebrates: Sarcopterygii: Tetrapodomorpha". palaeos.com. 25 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Temmuz 2021.

[12] Benton, M. J. (2015). Vertebrate palaeontology. Fourth edition. John Sibbick. West Sussex, England. s. 87. ISBN 978-1-118-40763-9. OCLC 889316918.

[13] "Morganucodon | fossil mammal genus". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 12 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2021.

[14] "Sinodont". Evrim Ağacı. 15 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2021.

[15] "Ara Geçiş Türleri - 6: Sürüngenlerden Memelilere Geçiş". Evrim Ağacı. 5 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2021.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

g t d Evrimsel biyoloji
Giriş Ana hatlar Evrimsel tarih kronolojisi Yaşamın evrimsel tarihi Dizin
Evrim	Abiyogenez Adaptasyon Adaptif radyasyon Diğerkâmlık Hile yapmak Karşılıklı Baldwin etkisi Kladistik Birlikte evrim Mutualizm Ortak ata Yakınsak evrim Iraksak evrim Yeryüzündeki ilk yaşam Evrimin kanıtları Evrimsel silahlanma yarışı Evrimsel baskı Eksaptasyon Soy tükenmesi Yok oluş Homoloji Son evrensel ortak ata Makro evrim Mikro evrim Uyumsuzluk Adaptif olmayan radyasyon Panspermia Paralel evrim Sinyalizasyon teorisi Handikap ilkesi Türleşme Tür Tür kompleksi Türler sorunu Taksonomi Seçilim birimleri Gen merkezli evrim görüşü
Popülasyon genetiği	Yapay seçilim Biyoçeşitlilik Evrimsel olarak istikrarlı strateji Fisher prensibi Seçilim değeri Kapsayıcı Gen akışı Genetik sürüklenme Akraba seçilimi Ebeveyn yatırımı Ebeveyn-yavru çatışması Mutasyon Popülasyon Doğal seçilim Eşeysel dimorfizm Cinsel seçilim Eş seçimi Sosyal seçilim Trivers-Willard hipotezi Varyasyon
Gelişim	Kanalizasyon Evrimsel gelişim biyolojisi Genetik asimilasyon İnversiyon Modülerlik Fenotipik plastisite
Taksonlara göre evrim	Bakteriler Kuşlar köken Brachiopodalar Yumuşakçalar Kafadan bacaklılar Dinozorlar Balıklar Mantarlar Böcekler Kelebekler Memeliler kediler köpekgiller kurtlar köpekler sırtlangiller yunuslar ve balinalar atlar kangurugiller primatlar insanlar lemurlar deniz inekleri Bitkiler tozlayıcı aracılı Sürüngenler Örümcekler Dört üyeliler Virüsler
Organlara göre evrim	Hücreler DNA Kamçı Ökaryotlar simbiyogenez kromozom endomembran sistemi mitokondri çekirdek plastitler Hayvanlarda göz kıl kulak kemikleri sinir sistemleri beyin
Sürece göre evrim	Yaşlanma ölüm programlanmış hücre ölümü Kuşların uçuşu Biyolojik karmaşıklık Karşılıklı yardımlaşma Renkli görme primatlarda Duygular Empati Etik Gerçek sosyal yaşam Bağışıklık sistemi Metabolizma Tek eşlilik Ahlak Mozaik evrim Çok hücrelilik Eşeyli üreme Gamet farklılaşması/cinsiyetler Yaşam döngüleri/nükleer evreler Çiftleşme tipleri Mayoz Biyolojik cinsiyet belirleme Yılan zehri
Tempo ve biçimler	Tedricilik/Sıçramalı evrim/Sıçramacılık Mikromutasyon/Makromutasyon Üniformitaryanizm/Katastrofizm
Türleşme	Allopatrik Anagenez Katagenez Kladogenez Ortak türleşme Ekolojik Hibrit Ekolojik olmayan Parapatrik Peripatrik Takviye Simpatrik
Tarih	Rönesans ve Aydınlanma Çağı Türlerin transmutasyonu David Hume Tabiî Din Üzerine Diyaloglar Charles Darwin Türlerin Kökeni Paleontoloji tarihi Geçiş fosili Karışmalı kalıtım Mendel genetiği Darwinizmin tutulması Modern evrimsel sentez Moleküler evrimin tarihçesi Genişletilmiş evrimsel sentez
Felsefe	Darwinizm Alternatifler Katastrofizm Lamarkizm Ortogenez Mutasyonizm Sıçramacılık Yapısalcılık Spandrel Teistik Vitalizm Biyolojide teleoloji
Alakalı	Biyocoğrafya Ekolojik genetik Grup seçilimi Kültürel evrim Kültürel grup seçimi İkili kalıtım teorisi Hologenom evrimi teorisi Kayıp kalıtım problemi Moleküler evrim Astrobiyoloji Filogenetik Ağaç Polimorfizm Eobiont Sistematik Transgenerasyonel epigenetik kalıtım
Kategori Commons Vikiproje

Omurgalıların evrimi nedir?, Omurgalıların evrimi anlamı nedir?, Omurgalıların evrimi ne demektir?