Tür kompleksi biyolojide görünüş olarak birbirine çok benzeyen ve aralarında ayrım yapılmasının oldukça güç olduğu ve bu ayrımların tam olarak ne olduğu belirli olmayan birbirleriyle yakın akraba türlerden oluşan bir grubu anlatmak için kullanılan terimdir.

Bilimsel sınıflandırmada türdeş olarak kabul edilen iki ya da daha fazla takson sonradan bakterilerde suş, bitkilerde varyete gibi türiçi taksonlara ayrılabilir ama bunlar tür kompleksi sayılmazlar.

Tür kompleksi çoğu durumda ortak ataya sahip bir monofiletik gruptur ancak bazı istisnalar görülebilir. Türleşmeden hemen sonraki etabın erken dönemlerinde olabileceği gibi morfolojik farklılıklar gösterecek evrimleşme geçirmeden uzun süre geçmiş durumlar da görülebilir. Melez türleşme de tür kompleksinin evriminin bir parçası olabilir.

Tür kompleksleri tüm organizma gruplarında görülür. Tanımlanmalarında bireysel türlerin farklılıklarının araştırılması için detaylı morfolojik karşılaştırmalar, üreme yalıtımı testleri ya da moleküler filogenetik ve DNA barkodlama gibi DNA tabanlı yöntemler kullanılır. Aşırı derecede birbirine benzeyen türlerin varlığı yerel ve küresel tür çeşitliliğinin olduğundan az olarak tahmin edilmesinde neden olabilir. Benzer ama farklı türlerin tanımlanması hastalıkların önlenmesinde, tarımsal mücadelede ve koruma biyolojisinde önem taşımaktadır ancak türler arasında ayırt edici çizgileri çizebilmek özü itibarıyla zordur.

Tanımı[değiştir | kaynağı değiştir]

En azından altı ağaç kurbağası türü Hypsiboas calcaratus–fasciatus tür kompleksini oluşturur.^[1]

Sinek mantarı genetik verilerin gösterdiği üzere çeşitli kriptik türlerden oluşur.^[2]

Resimde gösterilen Afrika orman fili ile Afrika savan fili ikiz türlerdir.^[3]

Malavi Gölü'nde yaşayan Mbuna çiklitleri bir tür sürüsü oluşturur.^[4]

Tür kompleksi genellikle birbirine yakın ancak farklı türlerin oluşturduğu bir grup olarak kabul edilir.^[5] Açıkçası bu kavram tür tanımı ile çok yakından ilintilidir. Günümüzde biyoloji bir türü ayrı olarak evrimleşen metapopülasyon soyu olarak tanımlar ancak türlerin sınırlarını çizmek için gerekli kriterlerin araştırılan gruba bağlı olduğunu da kabul eder.^[6] Dolayısıyla geleneksel olarak morfolojik benzerliklere dayanılarak tanımlanan birçok türün örneğin genetik farklılık ya da üreme yalıtımı gibi farklı kriterler uygulandığında birbirinden farklı türlerden oluştuğu görülmüştür.^[7]

Daha dar anlamda kullanımı ise aralarında melezleşme oluşmuş ya da oluşmakta olan ve ara biçimler ile türler arası sınırların bulanıklaştığı birbirine yakın türleri tanımlamak içindir.^[8] Gayri resmî sınıflandırma olan üst türe örnek olarak üç alt türe ayrılmış ebegümeci zıpzıpı kelebeği verilebilir.^[9]

Bazı yazarlar ise terimi başlangıç aşamasında ya da devam etmekte olan türleşmenin bir emaresi olması muhtemel olan türiçi değişkenlik gösteren türler için kullanırlar. Örnek olarak halka tür^[10][11] ya da ayrı tür olarak sınıflandırılıp sınıflandırılamayacağı çok açık olarak belli olmayan alt türlere sahip türler^[12] gösterilebilir.

Tanıma dahil olan kavramlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Tür kompleksini tanımlamak için çeşitli terimler eşanlamlı olarak kullanılmaktadır ancak bazıları çok az da olsa farklılık içermekte ve bazıları da daha dar anlamda kullanılmaktadır. Zooloji ve bakteriyoloji için bilimsel adlandırma kurallarında alt cins ile tür arasında herhangi bir takson tanımlanmazken^[13][14] botanik adlandırma kuralları cinsin altında dört takson (seksiyon, alt seksiyon, seri ve alt seri) tanımlar.^[15] Tür kompleksini belirtebilmek için farklı resmî olmayan taksonomik çözümler kullanılmıştır.

Kriptik tür[değiştir | kaynağı değiştir]

Kriptik tür ya da gizli tür tanımı birbirinden ayrı olan ancak yanlışlıkla tek bir tür adı altında sınıflandırılmış türler için kullanılan bir terimdir.^[16] Daha genel olarak ise kriptik tür tanımı farklı oldukları bilinse bile morfolojik özelliklerine bakılarak ayırt edilmesinin güvenilir olmadığı türler için kullanılır.

İkiz tür[değiştir | kaynağı değiştir]

İkiz tür ya da sibling tür terimi Ernst Mayr tarafından 1942'de ortaya atılmış^[17] ve başlangıçta kriptik tür ile aynı anlamda kullanılmış^[7] ancak daha sonradan yazarlar ortak filogenetik kaynağı vurgulamışlardır.^[18] Son zamanlarda yayınlanan bir bilimsel makale ikiz türü "kriptik kardeş tür" olarak tanımlar ve "birbirinin en yakın akrabası olan ve taksonomik olarak birbirinden ayırt edilmemiş iki tür" olarak açıklar.^[16]

Tür sürüsü[değiştir | kaynağı değiştir]

Tür sürüsü ya da tür kümesi "tamamı aynı ekosistem içinde yaşayan ve yakın akraba türlerin oluşturduğu monofiletik grup" olarak tanımlanır.^[16] Bu tanımın aksine aynı terim ayrıca birbirine yakın akraba olan ancak hem değişkenlik gösterebilen hem de çok yaygın olarak dağılmış tür gruplarını tanımlamak amacıyla geniş anlamda kullanılmıştır.^[19]

Üst tür[değiştir | kaynağı değiştir]

Üst tür resmî olmayan ancak bazen "temsilci" bir türü temel alarak bir tür kompleksini belirtmek için kullanılan taksonomi hiyerarşisidir.^[20][21] Önceleri, üst tür oluşturan türlerin allopatrik dağılıma sahip olması gerekliliği ile birlikte ilk olarak Bernhard Rensch, sonra Ernst Mayr tarafından yaygınlaştırılmıştır.^[22] Üst türü oluşturan türler için de allotür terimi önerilmiştir.^[22]

Tür yığını[değiştir | kaynağı değiştir]

Tür yığını terimi özellikle poliploitlik ve apomiksisin yaygın olduğu bitki taksonları için kullanılır. Adolf Engler tarafından aynı anlamda kolektif tür tanımı ortaya atılmıştır.^[23] İkili sınıflandırma tür isminden sonra İngilizce "aggregate" sözcüğünden gelen agg. kısaltması ile gösterilir.^[8][24]

Sensu lato[değiştir | kaynağı değiştir]

Sensu lato, Latince olan bu terim "geniş anlamda" anlamına gelir ve ikili adlandırma tür isimlerinden sonra sıklıkla s.l. olarak kısaltılarak kullanılır ve kullandıldığı tür tarafından temsil edilen tür kompleksini belirtir.^[25][26][27]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]