Katalin Karikó

Katalin Karikó
Katalin Karikó
	Karikó, 2023
Doğum	17 Ocak 1955 (69 yaşında); Szolnok, Macaristan Halk Cumhuriyeti
Milliyet	Macar
Eğitim	Szeged Üniversitesi
Tanınma nedeni	Pfizer-BioNTech COVID-19 aşısı
Evlilik	Béla Francia
Çocuk(lar)	Susan Francia
Ödüller	Nobel Tıp Ödülü (2023)
Kariyeri
Dalları	Biyokimya, RNA teknolojileri
Çalıştığı kurumlar	Pensilvanya Üniversitesi; BioNTech

Katalin Karikó (d. 17 Ocak 1955, Szolnok), Macar biyokimyager ve bilim insanı. Almanya merkezli biyoteknoloji şirketi olan BioNTech'te kıdemli başkan yardımcısı olan Karikó, Pfizer-BioNTech'in ortaklaşa geliştirdikleri COVID-19 aşısının temel aldığı mRNA teknolojisini geliştirmesi ile tanınmaktadır. COVID-19'a karşı etkili mRNA aşılarının geliştirilmesini sağlayan nükleozit baz modifikasyonlarına ilişkin keşfi nedeniyle Drew Weissman ile birlikte 2023 Nobel Fizyoloji veya Tıp Ödülü'ne layık görüldü.

İlk yılları ve eğitimi[değiştir | kaynağı değiştir]

Katalin Karikó 1956 Macaristan ayaklanması'ndan bir yıl önce 17 Ocak 1955'te Jász-Nagykun-Szolnok vilayetinin merkezi Szolnok'ta doğdu.^[1] Kasap bir baba ve ev hanımı bir annenin kızı olarak Büyük Macaristan Ovası yakınlarındaki Kisújszállás kasabasında büyüdü. Küçük yaştan itibaren bilime ilgi duyan Karikó, lisans eğitimine 23 yaşında Szeged Üniversitesi Biyolojik Araştırmalar Merkezi'nde başladı ve burada doktorasını tamamladı. RNA'ya olan ilgisini ilk kez Szeged Üniversitesi'nde geliştirdi ve akademik kadroya dahil edildi. Ancak komünist Macaristan'ın laboratuvarlarında kaynak yoktu ve 1985'te üniversite yönetimi tarafından görevden alındı. Philadelphia'daki Temple Üniversitesi'nden davet aldıktan sonra eşi ve kızıyla birlikte aynı yıl Macaristan'dan Amerika Birleşik Devletleri'ne göç etti.^[2] Komünist rejim altında Macarların ülke dışına para çıkarması yasaklanmıştı, bu yüzden Karikó ve kocası ABD'ye gidebilmek için arabalarını 1200 dolara satmak zorunda kaldı ve parayı bulunmaması için iki yaşındaki kızlarının oyuncak ayısına sakladılar.^[3]

Kariyeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Kariyerine 1970'lerde başlayan Katalin Karikó, bir süredir yürüttüğü Mesajcı RNA çalışmalarına Pensilvanya Üniversitesi Tıp Fakültesi'nde devam etti. 1980'lerin sonunda, bilim insanları kanser gibi hastalıkların tedavisinin nasıl geliştirileceğini anlamanın anahtarı olarak görülen DNA'ya odaklandı. Ancak Kariko'nun ana ilgi alanı, hücrelere proteinlerin nasıl yapılacağına dair talimatlar veren genetik kod olan RNA idi. O dönemde mRNA araştırmalarına duyulan ilgi azaldığı için hastalıklarla mücadele için bu yola başvurulması güvenilir kabul edilmiyordu. Bu nedenle bilimsel çalışmalarına ödenek bulabilmek için yaptığı başvurular reddedildi. 1995'te Pennsylvania Üniversitesi'nde profesör unvanını almayı beklerken bunun yerine daha düşük bir pozisyona getirildi. Bu sırada Kariko'ya kanser teşhisi konuldu. 1997'de bir fotokopi makinesinin önünde yapılan tesadüfi bir toplantı, Kariko'nun kariyerini hızlandırdı. HIV aşısı üzerinde çalışan immünolog Drew Weissman ile tanıştı. Kariko ve Weissman 2005 yılında beğeni toplayan bir girişim ile, sentetik RNA'nın vücudun bağışıklık sistemi tarafından tanınmamasına izin verecek bir yol geliştirmek için işbirliği yapmaya karar verdiler. İkili, araştırmalarına devam etti ve RNA'yı lipid nanopartiküllere yerleştirmeyi başardılar, bu kaplama çok hızlı bir şekilde parçalanmalarını önledi ve hücrelere girişlerini kolaylaştırdı. Ertesi yıl Karikó ve Weissman, mRNA ilaçları geliştirmek için bir şirket kurdu ve Karikó CEO pozisyonuna getirildi. 2013'te, Almanya'daki Mainz Üniversitesi kampüsünde bulunan ve o sırada bir web sitesi bile olmayan BioNTech'te işe başladı. Ayrıca bu dönemde Amerikan biyoteknoloji ve ilaç şirketi Moderna'dan bir iş teklifi aldı ^[1]

Kariko'nun çalışmaları ve araştırmaları, BioNTech'in aşı antijenleri üreten bağışıklık hücreleri yaratma çabasına katkıda bulundu. Karikó'nun klinik araştırmaları, mRNA'dan gelen antiviral yanıtın, kanser aşılarına tümörlere karşı savunmada ekstra bir destek verdiğini ortaya çıkardı. 2019 yılında Çin'in Vuhan şehrinde ortaya çıkan ve tüm dünyaya yayılan COVID-19 salgını sonrası koronavirüs aşısı bulma çabaları tıp camiası tarafından ilk sıraya konuldu ve bütün araştırma ve geliştirme çalışmaları bu alana yoğunlaştırıldı. 2020'de bu teknoloji, Pfizer ve BioNTech tarafından ortaklaşa üretilen Pfizer-BioNTech COVID-19 aşısı'nda kullanıldı.^[4]^[5]

Ödülleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Moderna'nın kurucularından Derek Rossi, "Bana Nobel Tıp Ödülü'nü kim almalı diye sorsalar bu insanları Katalin Karikó ve Drew Weissman'ı en başa koyardım. Bu temel keşifleri dünyaya katkıda bulunan tıbbi buluşlar arasına girecek" ifadelerini kullandı.^[6] 30 Aralık 2020'de Macaristan'da devlete ait ulusal yayın kuruluşu MTVA tarafından koronavirüse karşı geliştirilen aşılardan birisine çok önemli katkılarından ve RNA aşısı konusundaki çalışmalarından dolayı "Yılın Kişisi" seçildi.^[7] Aralık 2020'de Forbes dergisi tarafından "2020'nin En İlham Verici Göçmenleri" listesinde üçüncü sırada yer aldı.^[8]

Karikó, Uğur Şahin ve eşi Özlem Türeci'nin de yer aldığı altı bilim insanı ile birlikte "Teknik ve Bilimsel Araştırmalar" alanında 2021 Asturias Prensliği Ödülü'ne layık görüldü. Jüri, COVID-19 aşıları'nın bulunmasına katkılarından, yeni bir teknoloji olan RNA'nın geliştirilmesi hem de adenovirüsler bazlı aşıların üretilmesi ve diğer hastalıklara karşı kullanımları konusunda öncü ve yenilikçi rolleri dolayısıyla verildiğini açıkladı.^[9]^[10] Karikó, Özlem Türeci ve Uğur Şahin Almanya'nın en prestijli tıp ödülü olarak kabul edilen 2022 Paul Ehrlich ve Ludwig Darmstaedter Ödülü'ne layık görüldü. Paul Ehrlich Vakfı tarafından yapılan açıklamada, "üç ismin mesajcı RNA (mrNA) teknolojisinin geliştirilmesine yaptıkları katkılardan dolayı" ödüle değer görüldüğünü ve toplam 120 bin euro tutarındaki ödülün 14 Mart 2022'de düzenlenecek törenle sahiplerine takdim edileceği belirtildi.^[11]

Özel hayatı[değiştir | kaynağı değiştir]

Mühendis Béla Francia ile evli olan Katalin Karikó, 2008 ve 2012 Yaz Olimpiyatları'nda altın madalya sahibi kürekçi Susan Francia'nın da annesidir.^[12]

Seçilmiş yayınları[değiştir | kaynağı değiştir]

Anderson BR, Muramatsu H, Nallagatla SR, Bevilacqua PC, Sansing LH, Weissman D, Karikó K (Eylül 2010). "Incorporation of pseudouridine into mRNA enhances translation by diminishing PKR activation" [Pseudouridine'in mRNA'ya dahil edilmesi sonucu PKR aktivasyonunu azaltarak translasyonunun artırılması]. Nucleic Acids Research. 38 (17). ss. 5884-92. doi:10.1093/nar/gkq347. PMC 2943593 $2. PMID 20457754. * Karikó K, Muramatsu H, Welsh FA, Ludwig J, Kato H, Akira S, Weissman D (Kasım 2008). "Incorporation of pseudouridine into mRNA yields superior nonimmunogenic vector with increased translational capacity and biological stability". Molecular Therapy : The Journal of the American Society of Gene Therapy. 16 (11). ss. 1833-40. doi:10.1038/mt.2008.200. PMC 2775451 $2. PMID 18797453.
Karikó K, Buckstein M, Ni H, Weissman D (Ağustos 2005). "Suppression of RNA recognition by Toll-like receptors: the impact of nucleoside modification and the evolutionary origin of RNA". Immunity. 23 (2). ss. 165-75. doi:10.1016/j.immuni.2005.06.008. PMID 16111635.
Karikó K, Weissman D, Welsh FA (Kasım 2004). "Inhibition of toll-like receptor and cytokine signaling--a unifying theme in ischemic tolerance". Journal of Cerebral Blood Flow and Metabolism. 24 (11). ss. 1288-304. doi:10.1097/01.WCB.0000145666.68576.71. PMID 15545925.
Karikó K, Ni H, Capodici J, Lamphier M, Weissman D (Mart 2004). "mRNA is an endogenous ligand for Toll-like receptor 3". The Journal of Biological Chemistry. 279 (13). ss. 12542-50. doi:10.1074/jbc.M310175200. PMID 14729660.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b Trouıllard, Stephanie (18 Aralık 2020). "Katalin Kariko, the scientist behind the Pfizer Covid-19 vaccine". France 24. 25 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020.
^ Bendix, Aria (12 Aralık 2020). "BioNTech scientist Katalin Karikó risked her career to develop mRNA vaccines. Americans will start getting her coronavirus shot on Monday". Business Insider. 16 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020.
^ Kennedy, Dana (5 Aralık 2020). "This scientist's decades of mRNA research led to both COVID-19 vaccines". New York Post. 7 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020.
^ Kollewe, Julia (21 Kasım 2020). "Covid vaccine technology pioneer: 'I never doubted it would work'". The Guardian. 11 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020.
^ Cox, David (2 Aralık 2020). "How mRNA went from a scientific backwater to a pandemic crusher". Wired. 27 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020.
^ "Katalin Kariko: Covid-19 aşısını mümkün kılan mRNA teknolojisinin mucidi Macar bilim insanı". BBC Türkçe. 17 Aralık 2020. 20 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020.
^ "Hungarian Biochemist Katalin Karikó Wins Public Media's Person of the Year Award". Hungary Today. 30 Aralık 2020. 31 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020.
^ "The Most Inspiring Immigrants Of 2020". Forbes. 17 Aralık 2020. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020.
^ "2021 PRINCESS OF ASTURIAS AWARD FOR TECHNICAL & SCIENTIFIC RESEARCH". Prenses Asturias Vakfı. 23 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Haziran 2021.
^ "İspanya'nın en büyük bilim ödülü, Uğur Şahin ve Özlem Türeci ile bir grup bilim insanına verildi". Hürriyet. 24 Haziran 2021. 25 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Haziran 2021.
^ "Türeci ve Şahin'e prestijli tıp ödülü". Deutsche Welle. 21 Eylül 2021. 21 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2021.
^ Zaccardi, Nick (Aralık 2020). "Olympic rowing champ's mom helped pave way to coronavirus vaccine". NBC. 8 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2021.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Szeged Üniversitesi Klebelsberg Kütüphanesi, Katalin Karikó sanal sergisi Szeged Üniversitesi Klebelsberg Kütüphanesi

[France24-1] Trouıllard, Stephanie (18 Aralık 2020). "Katalin Kariko, the scientist behind the Pfizer Covid-19 vaccine". France 24. 25 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020.

[BusinessInsider-2] Bendix, Aria (12 Aralık 2020). "BioNTech scientist Katalin Karikó risked her career to develop mRNA vaccines. Americans will start getting her coronavirus shot on Monday". Business Insider. 16 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020.

[NYP-3] Kennedy, Dana (5 Aralık 2020). "This scientist's decades of mRNA research led to both COVID-19 vaccines". New York Post. 7 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020.

[TheGuardian-4] Kollewe, Julia (21 Kasım 2020). "Covid vaccine technology pioneer: 'I never doubted it would work'". The Guardian. 11 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020.

[Wired-5] Cox, David (2 Aralık 2020). "How mRNA went from a scientific backwater to a pandemic crusher". Wired. 27 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2020.

[BBCTürkçe-6] "Katalin Kariko: Covid-19 aşısını mümkün kılan mRNA teknolojisinin mucidi Macar bilim insanı". BBC Türkçe. 17 Aralık 2020. 20 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020.

[HT-7] "Hungarian Biochemist Katalin Karikó Wins Public Media's Person of the Year Award". Hungary Today. 30 Aralık 2020. 31 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020.

[Forbes-8] "The Most Inspiring Immigrants Of 2020". Forbes. 17 Aralık 2020. Erişim tarihi: 31 Aralık 2020.

[FPA-9] "2021 PRINCESS OF ASTURIAS AWARD FOR TECHNICAL & SCIENTIFIC RESEARCH". Prenses Asturias Vakfı. 23 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Haziran 2021.

[10] "İspanya'nın en büyük bilim ödülü, Uğur Şahin ve Özlem Türeci ile bir grup bilim insanına verildi". Hürriyet. 24 Haziran 2021. 25 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Haziran 2021.

[11] "Türeci ve Şahin'e prestijli tıp ödülü". Deutsche Welle. 21 Eylül 2021. 21 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2021.

[NBC-12] Zaccardi, Nick (Aralık 2020). "Olympic rowing champ's mom helped pave way to coronavirus vaccine". NBC. 8 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ocak 2021.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

g t d Nobel Fizyoloji veya Tıp Ödülü sahipleri
1901-1925	Emil Behring (1901) Ronald Ross (1902) Niels Finsen (1903) İvan Pavlov (1904) Robert Koch (1905) Camillo Golgi / Santiago Ramón y Cajal (1906) Alphonse Laveran (1907) İlya Meçnikov / Paul Ehrlich (1908) Emil Kocher (1909) Albrecht Kossel (1910) Allvar Gullstrand (1911) Alexis Carrel (1912) Charles Robert Richet (1913) Robert Bárány (1914) Jules Bordet (1919) August Krogh (1920) Archibald Hill / Otto Meyerhof (1922) Frederick Banting / John Macleod (1923) Willem Einthoven (1924)
1926-1950	Johannes Andreas Grib Fibiger (1926) Julius Wagner-Jauregg (1927) Charles Nicolle (1928) Christiaan Eijkman / Frederick Gowland Hopkins (1929) Karl Landsteiner (1930) Otto Warburg (1931) Charles Scott Sherrington / Edgar Adrian (1932) Thomas Morgan (1933) George Whipple / George Minot / William Murphy (1934) Hans Spemann (1935) Henry Dale / Otto Loewi (1936) Albert Szent-Györgyi (1937) Corneille Heymans (1938) Gerhard Domagk (1939) Henrik Dam / Edward Doisy (1943) Joseph Erlanger / Herbert Gasser (1944) Alexander Fleming / Ernst Chain / Howard Walter Florey (1945) Hermann Muller (1946) Carl Cori / Gerty Theresa Cori / Bernardo Houssay (1947) Paul Müller (1948) Walter Hess / António Egas Moniz (1949) Edward Kendall / Tadeus Reichstein / Philip Hench (1950)
1951-1975	Max Theiler (1951) Selman Abraham Waksman (1952) Hans Krebs / Fritz Lipmann (1953) John Enders / Thomas Weller / Frederick Robbins (1954) Hugo Theorell (1955) André Cournand / Werner Forssmann / Dickinson Woodruff Richards (1956) Daniel Bovet (1957) George Beadle / Edward Tatum / Joshua Lederberg (1958) Severo Ochoa / Arthur Kornberg (1959) Frank Burnet / Peter Medawar (1960) Georg von Békésy (1961) Francis Crick / James Dewey Watson / Maurice Wilkins (1962) John Eccles / Alan Hodgkin / Andrew Huxley (1963) Konrad Bloch / Feodor Lynen (1964) François Jacob / André Lwoff / Jacques Monod (1965) Francis Rous / Charles B. Huggins (1966) Ragnar Granit / Haldan Hartline / George Wald (1967) Robert William Holley / Har Khorana / Marshall Nirenberg (1968) Max Delbrück / Alfred Hershey / Salvador Edward Luria (1969) Bernard Katz / Ulf von Euler / Julius Axelrod (1970) Earl Sutherland, Jr. (1971) Gerald Edelman / Rodney Porter (1972) Karl von Frisch / Konrad Lorenz / Nikolaas Tinbergen (1973) Albert Claude / Christian de Duve / George Palade (1974) David Baltimore / Renato Dulbecco / Howard Temin (1975)
1976-2000	Baruch Blumberg / Daniel Gajdusek (1976) Roger Guillemin / Andrew Schally / Rosalyn Yalow (1977) Werner Arber / Daniel Nathans / Hamilton O. Smith (1978) Allan Cormack / Godfrey Hounsfield (1979) Baruj Benacerraf / Jean Dausset / George Snell (1980) Roger Sperry / David H. Hubel / Torsten N. Wiesel (1981) Sune Bergström / Bengt I. Samuelsson / John Robert Vane (1982) Barbara McClintock (1983) Niels Jerne / Georges Köhler / César Milstein (1984) Michael Brown / Joseph L. Goldstein (1985) Stanley Cohen / Rita Levi-Montalcini (1986) Susumu Tonegawa (1987) James W. Black / Gertrude B. Elion / George H. Hitchings (1988) J. Michael Bishop / Harold E. Varmus (1989) Joseph Murray / E. Donnall Thomas (1990) Erwin Neher / Bert Sakmann (1991) Edmond Fischer / Edwin G. Krebs (1992) Richard J. Roberts / Phillip Sharp (1993) Alfred G. Gilman / Martin Rodbell (1994) Edward B. Lewis / Christiane Nüsslein-Volhard / Eric F. Wieschaus (1995) Peter C. Doherty / Rolf M. Zinkernagel (1996) Stanley B. Prusiner (1997) Robert F. Furchgott / Louis Ignarro / Ferid Murad (1998) Günter Blobel (1999) Arvid Carlsson / Paul Greengard / Eric Kandel (2000)
2001-günümüz	Leland H. Hartwell / Tim Hunt / Paul Nurse (2001) Sydney Brenner / H. Robert Horvitz / John E. Sulston (2002) Paul Lauterbur / Peter Mansfield (2003) Richard Axel / Linda B. Buck (2004) Barry Marshall / Robin Warren (2005) Andrew Z. Fire / Craig C. Mello (2006) Mario Capecchi / Martin Evans / Oliver Smithies (2007) Harald zur Hausen / Luc Montagnier / Françoise Barré-Sinoussi (2008) Elizabeth Blackburn / Carol W. Greider / Jack Szostak (2009) Robert G. Edwards (2010) Bruce Beutler / Jules A. Hoffmann / Ralph M. Steinman (ölümünden sonra) (2011) John Gurdon / Shinya Yamanaka (2012) James Rothman / Randy Schekman / Thomas C. Südhof (2013) John O'Keefe / May-Britt Moser / Edvard Moser (2014) William C. Campbell / Satoshi Ōmura / Tu Youyou (2015) Yoshinori Ohsumi (2016) Jeffrey C. Hall / Michael Rosbash / Michael W. Young (2017) James P. Allison / Tasuku Honjo (2018) Gregg L. Semenza / Peter J. Ratcliffe / William Kaelin (2019) Harvey J. Alter / Michael Houghton / Charles M. Rice (2020) David Julius / Artem Pataputyan (2021) Svante Pääbo (2022) Katalin Karikó / Drew Weissman (2023)

g t d 2023 Nobel Ödülü kazananlar
Nobel Kimya Ödülü	Moungi Bawendi (ABD) · Louis E. Brus (ABD) · Alexey Ekimov (Rusya ve ABD)
Nobel Edebiyat Ödülü	Jon Fosse (Norveç)
Nobel Barış Ödülü	Nergis Muhammedi (İran)
Nobel Fizik Ödülü	Pierre Agostini (Fransa) · Ferenc Krausz (Macaristan) · Anne L'Huillier (Fransa)
Nobel Fizyoloji veya Tıp Ödülü	Katalin Karikó (Macaristan ve ABD) · Drew Weissman (ABD)
Nobel Ekonomi Ödülü	Claudia Goldin (ABD)
Nobel Ödülü sahipleri listesi: · 2018 · 2019 · 2020 · 2021 · 2022 · 2023

Katalin Karikó nedir?, Katalin Karikó anlamı nedir?, Katalin Karikó ne demektir?