Bir aşı dozu, çok azı aktif bileşen olan immünojen olan birçok bileşen (stabilizatörler, adjuvanlar, artık inaktive edici bileşenler, artık hücre kültürü materyalleri, artık antibiyotikler ve koruyucular) içerir. Tek bir dozda sadece nanogram virüs partikülleri veya mikrogram bakteri polisakkaritleri bulunabilir. Bir aşı enjeksiyonu, ağızdan damla veya burun spreyi çoğunlukla sudur. Bağışıklık yanıtını güçlendirmek, güvenliği sağlamak veya depolamaya yardımcı olmak için diğer bileşenler eklenir ve üretim sürecinden arta kalan çok az miktarda malzeme bulunur. Çok nadiren, bu malzemeler kendilerine karşı çok hassas olan kişilerde alerjik reaksiyona neden olabilir.

Hacim[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir aşı dozunun hacmi, uygulama yolundan etkilenir. Bazı aşılar ağızdan veya burundan verilirken, çoğu enjeksiyon gerektirir. Aşılar damar yoluyla kan dolaşımına enjekte edilmez. Çoğu enjeksiyon küçük bir dozu kas içine bırakır, ancak bazıları deri yüzeyinin hemen altına yüzeysel olarak veya derinin altına daha derine verilir.^[1]

Çocuklar için canlı bir grip aşısı olan Fluenz Tetra, her bir burun deliğine 0,1 ml sıvı püskürtülerek nazal yolla uygulanır. Canlı tifo aşısı Vivotif^[2] ve sadece askeri kullanım için ruhsatlı olan canlı adenovirüs aşısının her ikisi de gastro-dirençli sert tabletler olarak gelir.^[3] Sabin oral canlı çocuk felci aşısı, geçmişte küçük çocuklara verildiğinde küp şekerlere eklenen acı tuzlu bir sıvıdan iki adet 0.05 ml damla olarak alınır.^[4] Canlı bir rotavirüs aşısı olan Rotarix, tadını daha iyi hale getirmek için 1 g şeker içeren yaklaşık 1,5 ml sıvıya sahiptir.^[5] Dukoral kolera aşısı, 3 ml süspansiyon ve 5,6 g efervesan granül ile birlikte gelir; bunlar karıştırılır ve tatlı ahududu aromalı bir içecek yapmak için yaklaşık 150 ml suya eklenir.^[6]

Hacim ölçeğinin diğer ucunda yer alan çiçek aşısı, çatallı bir iğnenin yaklaşık 100 doz içeren bir şişeye batırılmasıyla elde edilen 0,0025 ml'lik küçük bir damlacıktır. Bu iğne, derinin küçük bir bölgesine 15 kez batırılır ve sadece bir damla kan oluşturacak kadar sıkılır.^[7] Biraz daha büyük olan BCG tüberküloz aşısı, bebekler ve 12 yaşın altındaki çocuklar için 0,05 ml, diğerleri için ise 0,1 ml'dir. Bu küçük doz derinin birkaç milimetre altına yerleştirilir ve küçük beyaz bir kabarcık oluşturur.^[8] Kas içi enjeksiyon için birçok aşıda 0,5 ml sıvı vardır, ancak birkaçında 1 ml vardır.^[a]

Bazı aşılar, aktif bileşenleri çözelti içinde süspanse edilmiş ve şırınga önceden doldurulmuş olarak gelir (örneğin, Bexsero meningokok Grup B aşısı).^[10] Diğerleri ise ayrı bir flakondan veya önceden doldurulmuş şırıngadan seyreltici kullanılarak uygulamadan önce sulandırılan dondurularak kurutulmuş tozdan oluşan bir flakon olarak tedarik edilir (örn. KKK aşısı).^[13] Altı hastalığa karşı koruma sağlayan 6'sı 1 arada aşı Infanrix hexa, bir kombinasyon yaklaşımı kullanmaktadır: toz halinde Hib aşısı ve süspansiyon halinde DTPa-HBV-IPV.^[9] Alternatif olarak iki ayrı aşı solüsyonu uygulamadan hemen önce karıştırılır (ViATIM hepatit A ve tifo aşısı).^[19]

İmmünojenler[değiştir | kaynağı değiştir]

Yirminci yüzyılda geliştirilen birçok aşı, inaktive edilmiş (öldürülmüş), zayıflatılmış ya da insanlarda zararsız olması için seçilmiş bir tür olan bütün bakteri ya da virüsleri içermektedir. Bunlar çok küçük olduklarından, çok küçük bir miktarı bile çok sayıda birey içerir.^[21]

Bakteriyel aşılarda bunu yaklaşık bir bakteri hücresi sayısı ile sayabiliriz. Canlı tifo aşısı, zayıflatılmış ve hastalığa neden olamayan iki milyar canlı Salmonella enterica subsp. enterica serovar Typhi hücresi içerir.^[2] Kolera aşısı, ısı veya formalin ile inaktive edilen dört Vibrio cholerae suşunun her birinden otuz milyardan fazla içerir.^[6] BCG aşısı, bebek dozu, 100.000 ila 400.000 arasında canlı zayıflatılmış Mycobacterium bovis koloni oluşturucu birim içerir.^[8]

Virüsleri saymanın bir yolu da doku kültürlerinde konak hücreler üzerindeki etkilerini gözlemlemektir. Biri adenovirüs tip 4 ve diğeri tip 7 içeren iki adenovirüs aşısı tabletinin her biri 32.000 doku kültürü enfektif dozu (104,5 TCID50) içerir.^[3] Mevcut canlı çocuk felci aşısı iki poliovirüs serotipi içerir: 1 milyardan fazla doku kültürü enfektif doz (10⁶ TCID₅₀) tip 1 ve 630.000'den fazla (10^5,8 TCID₅₀) tip 3.^[4] Çiçek aşısı doz başına 250.000 ile 1.250.000 arasında plak oluşturan canlı aşı virüsü birimi içerir. KKK aşısı 1.000 TCID₅₀ kızamık, 12.500 TCID₅₀ kabakulak ve 1.000 TCID₅₀ kızamıkçık canlı zayıflatılmış virüsleri içerir.^[13]

Birçok modern aşı, patojenin sadece bağışıklık tepkisi oluşturmak için gerekli olan kısımlarından (bir alt birim aşı) yapılır - örneğin sadece virüsün yüzey proteinleri veya sadece bir bakterinin polisakkarit kaplaması. Bazı aşılar, bakterinin kendisi yerine bakteri tarafından üretilen toksine karşı bir bağışıklık tepkisi oluşturur. Bu toksoit aşılar tetanos, difteri ve boğmacaya karşı kullanılır. Bakteri polisakkarit kaplaması tek başına sadece zayıf bir bağışıklık tepkisi üretiyorsa, güçlü bir tepkiye neden olan bir proteinle birleştirilebilir (üzerinde taşınabilir) ve bu da zayıf bileşene verilen tepkiyi artırır. Bu tür konjuge aşılar, taşıyıcı protein olarak bir toksoid kullanabilir.^[21] Tüm bunlar için immünojen miktarı ağırlık olarak verilir ve bazen uluslararası birim (IU) olarak ifade edilir. HVP aşısı, dört tip insan papilloma virüsünden 120 mikrogram L1 kapsid proteini içerir.^[15] Pnömokok konjuge aşısı, CRM₁₉₇ (bir difteri toksini) ile konjuge edilmiş 32 mikrogram pnömokok polisakkarit içerir.^[11]

Diğer bir varyant ise lipid (yağ) nanopartiküllerine gömülü mRNA içeren RNA aşısıdır. mRNA, vücudun kendi hücre mekanizmasına bağışıklık tepkisini uyaran proteinleri üretme talimatı verir.^[21] Pfizer-BioNTech COVID-19 aşısı otuz mikrogram BNT162b2 RNA içermektedir.^[22]

Eksipiyanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Eksipiyanlar, aşıda bulunan ve temel immünolojik ajanlar olmayan maddelerdir. Bunlar aşının gücünü artırmak, güvenliğini sağlamak, depolamaya yardımcı olmak veya üretim sürecinden arta kalanlar için mevcut olabilir.^[23]

Adjuvanlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Canlı aşılar uzun süre devam eden güçlü bir bağışıklık tepkisi oluşturur, ancak bağışıklık sistemi zayıf olan kişiler için uygun değildir. Patojenin inaktive edildiği veya patojenin sadece bir kısmını içeren diğer aşı türleri, genellikle tek başlarına daha zayıf bir yanıt üretir ve takviye dozları gerektirir. Bu aşılarda, bağışıklık tepkisini daha güçlü ve daha uzun süreli hale getirmek için adjuvan adı verilen bir madde eklenir.^[21][24]

En yaygın kullanılan adjuvanlar alüminyum hidroksit, alüminyum fosfat veya potasyum alüminyum sülfat (kısaca şap olarak da adlandırılır) gibi alüminyum tuzlarıdır.^[24][25] Bu alüminyum tuzları aşı yerinde ağrı ve kızarıklığa neden olabilir ancak insan sağlığına uzun vadede herhangi bir zarar vermez. Bu aşılardaki alüminyum miktarı pnömokok konjuge aşısında 0,125 miligram ile 6'sı 1 arada aşıda 0,82 miligram arasında değişmektedir. Meningokok Grup B aşısı 0,5 miligram içerir ve Birleşik Krallık Bağışıklama Programı'nda 6'sı 1 arada aşı ile aynı anda sekiz ve on altı haftada verilir ve 1,32 miligramlık bir kombine alüminyum dozu verir. Alüminyum tuzları yaygın ve doğal olarak küçük miktarlarda tüketilmektedir ve bu kombine aşı dozundaki miktar haftalık güvenli alım seviyesinden daha düşüktür.^[25] Alüminyum adjuvan içeren aşılar dondurulamaz veya buzdolabında kazara donmasına izin verilemez, çünkü bu partiküllerin pıhtılaşmasına ve antijene zarar vermesine neden olur.^[26]

Bazı grip aşılarında kullanılan bir başka adjuvan da su içinde yağ emülsiyonudur. Bu yağ, skualen, tüm bitki ve hayvan hücrelerinde bulunur ve ticari olarak köpekbalığı karaciğerinden elde edilip saflaştırılır. Yaşlı yetişkinlere yönelik grip aşısı Fluad, skualen (9,75 miligram), sitrik asit (0,04 miligram) ve üç emülgatör içeren MF59 markalı bir adjuvan kullanmaktadır: polisorbat 80, sorbitan trioleat, sodyum sitrat (sırasıyla 1,175, 1,175 ve 0,66 miligram).^[27] H1N1 domuz gribi aşısı Pandemrix, skualen (10,69 miligram), DL-α-tokoferol (11.86 miligram) ve polisorbat 80 (4,86 miligram) içeren AS03 markalı adjuvanı kullanmıştır.^[28]

Koruyucular[değiştir | kaynağı değiştir]

Koruyucular bakteri ve mantarların üremesini engeller ve daha çok çok dozlu flakon olarak üretilen aşılarda kullanılır. Ayrıca kullanılan dozda toksik olmamalı ve aşının immünojenisitesini olumsuz etkilememelidir.^[29] Tiyomersal en iyi bilinen ve en tartışmalı koruyucudur. Birleşik Krallık aşılarından 2003 ve 2005 yılları arasında aşamalı olarak çıkarılmıştır ve Birleşik Krallık'ta hiçbir rutin aşıda kullanılmamaktadır. ABD ve Avrupa da önlem olarak, herhangi bir zararı olduğuna dair kanıt olmamasına rağmen tiyomersali aşılardan çıkarmıştır.^[25] Rutin pediyatrik programdaki ABD lisanslı aşılarda genellikle hiç tiyomersal yoktur; birkaçında üretimden kalan kalıntı olarak sadece eser miktarda vardır (bir mikrogramdan az). Bu durum, ABD'de tek dozluk flakonlarda veya önceden doldurulmuş şırıngalarda bulunan grip aşıları için de geçerlidir. Bazı grip aşıları çok dozlu flakon olarak da mevcuttur ve bu formda tiyomersal (24,5 mikrogram cıva) içerir.^[30]

Fenol %0,25 v/v, bir pnömokok polisakkarit aşısı olan Pneumovax 23'te ve çiçek aşısında kullanılır. Ancak fenol, difteri ve tetanoz toksoidi içeren aşıların etkisini azaltır. Benzer şekilde, tiomersal inaktive poliovirüs aşısının immünojenitesini zayıflatır, bu nedenle IPOL aşısı bunun yerine 2-3 mikrolitre 2-fenoksietanol içerir.^[31][32]

Stabilizatörler[değiştir | kaynağı değiştir]

Stabilizatörler aşıyı sıcaklığın etkilerinden korur ve depolamada bozulmamasını sağlar. Dondurularak kurutulan aşılar için gerekli bir hacim sağlarlar. Bunlar olmadan aşı tozu gözle görülemeyecek kadar küçük olur (nanogramdan birkaç on mikrograma kadar) ve flakon camına yapışır. Aşılar için kullanılan stabilizatörler arasında şekerler (sukroz, laktoz), sorbitol, amino asitler (glisin, monosodyum glutamat) ve proteinler (hidrolize jelatin) bulunmaktadır. Çok nadiren (iki milyon aşılamada bir) jelatindeki proteinlere karşı alerjik reaksiyon vakaları görülmüştür.^[25][33] Jelatinin kaynağı olan domuz eti, Yahudi ve Müslüman topluluklar için dini bir endişe kaynağıdır, ancak bazı liderler bunun yutulmak yerine enjekte edilen veya solunan aşıları reddetmek için bir neden olmadığına karar vermiştir. Jelatin içeren bazı aşılar için alternatifler bulunmaktadır.^[25][34]

Fosfat tuzları gibi asitlik düzenleyiciler, üretim sırasında ve nihai üründe pH'ı gerekli aralıkta tutar. Diğer tuzlar aşının vücut sıvıları ile izotonik olmasını sağlamaya yardımcı olur.^[35]

Üretim artıkları[değiştir | kaynağı değiştir]

Nihai aşıda hiçbir işlevi olmayan ancak üretim sürecinden arta kalan malzemeler vardır. Bakteriler ve virüsler formaldehit kullanılarak inaktive edilebilir. ABD'de ruhsatlı difteri veya tetanos toksoid aşılarında kalan miktarın 0,1 miligramdan (%0,02) az olması gerekmektedir. Formaldehit yüksek dozlarda potansiyel olarak toksik ve kanserojen özelliklere sahip olsa da kanda (doğal biyokimyasal süreçler nedeniyle) aşılarda izin verilenden çok daha yüksek konsantrasyonlarda bulunur. Bazı aşılarda kullanılan alternatifler arasında glutaraldehit ve β-propiolakton bulunmaktadır. Aşı üretimi sırasında bakteri üremesini önlemek için antibiyotikler kullanılabilir ve bunların izleri kalabilir. Bazı kişilerin alerjik olduğu antibiyotikler (sefalosporinler, penisilinler ve sülfonamidler gibi) kullanılmaz. Kullanılanlar arasında kanamisin, gentamisin, neomisin, polimiksin B ve streptomisin bulunmaktadır.^[25][36]

Virüsleri büyütmek için kullanılan materyalden az miktarda protein kalabilir ve bazı insanlar buna karşı aşırı duyarlı olabilir. Bazı grip ve sarıhumma aşıları tavuk yumurtasında üretilir ve kızamık veya kabakulak aşıları civciv embriyo hücre kültüründe üretilebilir. Hepatit B için rekombinant bir DNA aşısı olan Engerix-B mayada üretilir ve yüzde beşe kadar maya proteini içerebilir.^[36] Bir HPV aşısı olan Cervarix, lahana güvesinden elde edilen bir hücre hattında yetiştirilmektedir.^[37] Geriye kalan böcek proteini miktarı kırk nanogramdan daha azdır.^[36]

Aşı flakonunun veya şırınganın bazı bileşenleri lateks kauçuk içerebilir. Bu, latekse karşı ciddi alerjik reaksiyonu olanlar için bir sorundur, ancak lateks eldiven giydikten sonra kontakt dermatit olanlar için sorun değildir.^[25][38]

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Oxford Aşı Grubunda aşı içerikleri (İngilizce)
• Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezlerinde (CDC) Aşı Yardımcı Madde Özeti (İngilizce)
• Full Fact'te aşı içerikleri (İngilizce)