İnaktif aşı

İnaktif aşı
İnaktif aşı
	Birinci Dünya Savaşı'nda askerler için uygulanan tifo profilaksisi.
Diğer adlar	Ölü aşı
Uzmanlık	Halk sağlığı, immünoloji, aile hekimliği, genel pratisyenlik
Kullanımlar	Bulaşıcı hastalıkların önlenmesi
Sıklık	Doğumdan yetişkinliğe
Sonuçlar	Bireylerde aktif bağışıklık gelişimi; sürü bağışıklığına katkı
	[Vikiveri'de düzenle]

İnaktif aşı (veya ölü aşı), kültürde yetiştirilen ve daha sonra hastalık üretme kapasitesini yok etmek için öldürülen virüs partikülleri, bakteriler veya diğer patojenlerden oluşan bir aşıdır. Buna karşılık, canlı aşılar hâlâ canlı olan (ancak neredeyse her zaman zayıflatılmış) patojenleri kullanır. İnaktif aşılar için patojenler kontrollü koşullar altında yetiştirilir ve enfektiviteyi azaltmak ve böylece aşıdan kaynaklanan enfeksiyonu önlemek için bir araç olarak öldürülür.^[1]

İnaktif aşılar ilk olarak 1800'lerin sonlarında ve 1900'lerin başlarında kolera, veba ve tifo için geliştirilmiştir.^[2] Günümüzde influenza, çocuk felci (IPV), kuduz, hepatit A ve boğmaca dahil olmak üzere birçok hastalık için inaktif aşılar mevcuttur.^[3]

İnaktif patojenler bağışıklık sistemi tarafından canlı patojenlerden daha zayıf bir yanıt üretme eğiliminde olduğundan, patojene karşı etkili bir bağışıklık yanıtı sağlamak için bazı aşılarda immünolojik adjuvanlar ve çoklu "güçlendirici" enjeksiyonlar gerekebilir.^[1]^[4]^[5] Zayıflatılmış aşılar genellikle sağlıklı insanlar için tercih edilir çünkü tek bir doz genellikle güvenli ve çok etkilidir. Bununla birlikte, bazı insanlar zayıflatılmış aşıları alamazlar çünkü patojen onlar için çok fazla risk oluşturur (örneğin, yaşlı insanlar veya bağışıklık yetmezliği olan insanlar). Bu hastalar için inaktive aşı koruma sağlayabilir.

Mekanizma[değiştir | kaynağı değiştir]

Patojen partiküller yok edilir ve bölünemez, ancak patojenler bağışıklık sistemi tarafından tanınmak ve adaptif bir bağışıklık tepkisi uyandırmak için bütünlüklerinin bir kısmını korurlar.^[6]^[7] Doğru üretildiğinde aşı bulaşıcı değildir, ancak yanlış inaktivasyon sağlam ve bulaşıcı partiküllerle sonuçlanabilir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Bir aşı uygulandığında, antijen bir antijen sunucu hücre (ASH) tarafından alınır ve aşılanmış kişilerde boşaltıcı bir lenf düğümüne taşınır. ASH, antijenin bir parçasını, bir epitopu, büyük bir histo-uyumluluk kompleksi (MHC) molekülü ile birlikte yüzeyine yerleştirecektir. Artık T hücreleri ile etkileşime girebilir ve onları aktive edebilir. Ortaya çıkan yardımcı T hücreleri daha sonra antikor aracılı veya hücre aracılı bir bağışıklık yanıtını uyaracak ve antijene özgü bir adaptif yanıt geliştirecektir.^[8]^[9] Bu süreç, spesifik patojene karşı immünolojik bir hafıza oluşturur ve bağışıklık sisteminin bu patojenle daha sonraki karşılaşmalarda daha etkili ve hızlı bir şekilde yanıt vermesini sağlar.^[6]^[8]^[9]

İnaktif aşılar, öncelikle antikor aracılı bir bağışıklık yanıtı üretme eğilimindedir.^[3]^[10] Bununla birlikte, kasıtlı adjuvan seçimi, inaktif aşıların daha güçlü bir hücre aracılı bağışıklık tepkisini uyarmasına olanak tanır.^[1]^[7]

Türler[değiştir | kaynağı değiştir]

İnaktif aşılar genellikle canlı olmayan aşıları ifade eder.^[3]^[8] Patojeni inaktive etmek için kullanılan yönteme bağlı olarak daha da sınıflandırılırlar:^[3]^[4]

Tüm patojen inaktive aşılar, tüm bir patojen ısı, kimyasallar veya radyasyon kullanılarak 'öldürüldüğünde' üretilir,^[5] ancak insan aşılarında yalnızca formaldehit ve beta-Propiolakton maruziyeti yaygın olarak kullanılmaktadır.^[11]^[12]
Alt ünite aşılar, patojenin çoğalması veya hayatta kalması için gerekli olan veya ters reaksiyonlara neden olabilecek diğer bileşenleri çıkarırken, patojene karşı bir yanıt oluşturmak için bağışıklık sistemini en iyi şekilde uyaran antijenlerin saflaştırılmasıyla üretilir.^[4]^[5]^[12]
Bölünmüş virüs aşıları, viral zarfı bozmak için bir deterjan kullanılarak üretilir.^[4]^[13] Bu teknik birçok influenza aşısının geliştirilmesinde kullanılmaktadır.^[14]
Toksoit aşılar, bakteriler tarafından üretilen toksinlerin inaktive edilmesiyle oluşturulur.^[3]^[15] Toksoit, toksine karşı bir bağışıklık tepkisi oluşturur.^[16]

Örnekler[değiştir | kaynağı değiştir]

Türler şunları içerir:^[17]

Viral:
- Enjekte edilmiş çocuk felci aşısı (Salk aşısı)
- Hepatit A aşısı
- Kuduz aşısı
- Çoğu grip aşısı
- Kene kaynaklı ensefalit aşısı
- Bazı COVID-19 aşıları: BBIBP-CorV, CoronaVac, Covaxin, QazVac, TURKOVAC, CoviVac
Bakteriyel:
- Enjekte edilen tifo aşısı
- Kolera aşısı
- Veba aşısı
- Boğmaca aşısı

Avantajlar ve dezavantajlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Avantajlar[değiştir | kaynağı değiştir]

İnaktive patojenler canlı patojenlere göre daha stabildir. Artan stabilite, inaktif aşıların depolanmasını ve taşınmasını kolaylaştırır.^[8]^[16]^[18]
Canlı zayıflatılmış aşıların aksine, inaktif aşılar virülan forma dönüşemez ve hastalığa neden olamaz.^[6]^[10] Örneğin, oral çocuk felci aşısında (OPV) bulunan canlı zayıflatılmış poliovirüs formunun virülan hale geldiği nadir durumlar olmuştur ve bu da kontrollü vahşi tip çocuk felci bulaşmasının olduğu birçok ülkede OPV'nin yerini inaktive çocuk felci aşısının (IPV) almasına yol açmıştır.^[6]^[9]
Canlı zayıflatılmış aşıların aksine, inaktif aşılar çoğalmaz ve bağışıklık sistemi baskılanmış bireyler için kontrendike değildir.^[6]^[7]^[8]

Dezavantajlar[değiştir | kaynağı değiştir]

İnaktif aşıların, canlı zayıflatılmış aşılara kıyasla uzun süreli bağışıklık için güçlü bir bağışıklık yanıtı üretme yeteneği daha düşüktür.^[3] Koruyucu bağışıklığı üretmek ve sürdürmek için genellikle adjuvanlar ve güçlendiriciler gereklidir.^[10]^[16]
Öldürülmüş tüm organizma aşılarının oluşturulması için patojenlerin kültürlenmesi ve inaktive edilmesi gerekir.^[6]^[9] Bu süreç, genetik aşılara kıyasla aşı üretimini yavaşlatmaktadır.^[8]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b ^c Petrovsky N, Aguilar JC (October 2004). "Vaccine adjuvants: current state and future trends". Immunology and Cell Biology. 82 (5): 488-496. doi:10.1111/j.0818-9641.2004.01272.x. PMID 15479434.
^ Plotkin SA, Plotkin SL (October 2011). "The development of vaccines: how the past led to the future". Nature Reviews. Microbiology (3 Ekim 2011 tarihinde yayınlandı). 9 (12): 889-893. doi:10.1038/nrmicro2668. PMID 21963800.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Wodi AP, Morelli V. "Chapter 1: Principles of Vaccination" (PDF). Hall E, Wodi AP, Hamborsky J, Morelli V, Schilllie S (Ed.). Epidemiology and Prevention of Vaccine-Preventable Diseases (14.14yıl=2021 bas.). Washington, D.C.: Public Health Foundation, Centers for Disease Control and Prevention. 30 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2023.
^ ^a ^b ^c ^d WHO Expert Committee on Biological Standardization (19 Haziran 2019). "Influenza". World Health Organization (WHO). 22 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.
^ ^a ^b ^c "Types of Vaccines". Vaccines.gov. U.S. Department of Health and Human Services. 23 Temmuz 2013. 9 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2016.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Vetter V, Denizer G, Friedland LR, Krishnan J, Shapiro M (March 2018). "Understanding modern-day vaccines: what you need to know". Annals of Medicine. 50 (2): 110-120. doi:10.1080/07853890.2017.1407035. PMID 29172780.
^ ^a ^b ^c Slifka MK, Amanna I (May 2014). "How advances in immunology provide insight into improving vaccine efficacy". Vaccine. 32 (25): 2948-2957. doi:10.1016/j.vaccine.2014.03.078. PMC 4096845 $2. PMID 24709587.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Pollard AJ, Bijker EM (February 2021). "A guide to vaccinology: from basic principles to new developments". Nature Reviews. Immunology. 21 (2): 83-100. doi:10.1038/s41577-020-00479-7. PMC 7754704 $2. PMID 33353987.
^ ^a ^b ^c ^d Karch CP, Burkhard P (November 2016). "Vaccine technologies: From whole organisms to rationally designed protein assemblies". Biochemical Pharmacology. 120: 1-14. doi:10.1016/j.bcp.2016.05.001. PMC 5079805 $2. PMID 27157411.
^ ^a ^b ^c Plotkin S, Orenstein WA, Offit PA, (Ed.) (2018). "Technologies for Making New Vaccines". Plotkin's vaccines (7.7isbn=978-0-323-39302-7 bas.). Philadelphia, PA: Elsevier. OCLC 989157433.
^ Sanders B, Koldijk M, Schuitemaker H (2015). "Inactivated Viral Vaccines". Vaccine Analysis: Strategies, Principles, and Control: 45-80. doi:10.1007/978-3-662-45024-6_2. ISBN 978-3-662-45023-9. PMC 7189890 $2.
^ ^a ^b Hotez, Peter J.; Bottazzi, Maria Elena (27 Ocak 2022). "Whole Inactivated Virus and Protein-Based COVID-19 Vaccines". Annual Review of Medicine. 73 (1): 55-64. doi:10.1146/annurev-med-042420-113212. ISSN 0066-4219. PMID 34637324. 15 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2022.
^ Chen J, Wang J, Zhang J, Ly H (2021). "Advances in Development and Application of Influenza Vaccines". Frontiers in Immunology. 12: 711997. doi:10.3389/fimmu.2021.711997. PMC 8313855 $2. PMID 34326849.
^ National Advisory Committee on Immunization (NACI) (May 2018). NACI literature review on the comparative effectiveness and immunogenicity of subunit and split virus inactivated influenza vaccines in adults 65 years of age and older. Government of Canada. ISBN 9780660264387. Cat.: HP40-213/2018E-PDF; Pub.: 180039. 17 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2023.
^ "Toxoid vaccines - WHO Vaccine Safety Basics". vaccine-safety-training.org. World Health Organization (WHO). 4 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2021.
^ ^a ^b ^c Clem AS (January 2011). "Fundamentals of vaccine immunology". Journal of Global Infectious Diseases. 3 (1): 73-78. doi:10.4103/0974-777X.77299. PMC 3068582 $2. PMID 21572612.
^ Ghaffar A, Haqqi T. "Immunization". Immunology. The Board of Trustees of the University of South Carolina. 26 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2009.
^ "Inactivated whole-cell (killed antigen) vaccines - WHO Vaccine Safety Basics". vaccine-safety-training.org. World Health Organization (WHO). 4 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2021.

[PetrovskyAguilar20042-1] Petrovsky N, Aguilar JC (October 2004). "Vaccine adjuvants: current state and future trends". Immunology and Cell Biology. 82 (5): 488-496. doi:10.1111/j.0818-9641.2004.01272.x. PMID 15479434.

[VaccPastFuture2011-2] Plotkin SA, Plotkin SL (October 2011). "The development of vaccines: how the past led to the future". Nature Reviews. Microbiology (3 Ekim 2011 tarihinde yayınlandı). 9 (12): 889-893. doi:10.1038/nrmicro2668. PMID 21963800.

[CDCPinkBook2021Ch1-3] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Wodi AP, Morelli V. "Chapter 1: Principles of Vaccination" (PDF). Hall E, Wodi AP, Hamborsky J, Morelli V, Schilllie S (Ed.). Epidemiology and Prevention of Vaccine-Preventable Diseases (14.14yıl=2021 bas.). Washington, D.C.: Public Health Foundation, Centers for Disease Control and Prevention. 30 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2023.

[WHOinfluenza2-4] WHO Expert Committee on Biological Standardization (19 Haziran 2019). "Influenza". World Health Organization (WHO). 22 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ekim 2021.

[TypesVaccines2-5] "Types of Vaccines". Vaccines.gov. U.S. Department of Health and Human Services. 23 Temmuz 2013. 9 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2016.

[UnderstandingModernVaccines2018-6] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Vetter V, Denizer G, Friedland LR, Krishnan J, Shapiro M (March 2018). "Understanding modern-day vaccines: what you need to know". Annals of Medicine. 50 (2): 110-120. doi:10.1080/07853890.2017.1407035. PMID 29172780.

[ImmunAdvancesVacc2014-7] Slifka MK, Amanna I (May 2014). "How advances in immunology provide insight into improving vaccine efficacy". Vaccine. 32 (25): 2948-2957. doi:10.1016/j.vaccine.2014.03.078. PMC 4096845 $2. PMID 24709587.

[VaccGuide2020-8] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Pollard AJ, Bijker EM (February 2021). "A guide to vaccinology: from basic principles to new developments". Nature Reviews. Immunology. 21 (2): 83-100. doi:10.1038/s41577-020-00479-7. PMC 7754704 $2. PMID 33353987.

[VaccTech2016-9] Karch CP, Burkhard P (November 2016). "Vaccine technologies: From whole organisms to rationally designed protein assemblies". Biochemical Pharmacology. 120: 1-14. doi:10.1016/j.bcp.2016.05.001. PMC 5079805 $2. PMID 27157411.

[PlotkinsVaccines7ed-10] Plotkin S, Orenstein WA, Offit PA, (Ed.) (2018). "Technologies for Making New Vaccines". Plotkin's vaccines (7.7isbn=978-0-323-39302-7 bas.). Philadelphia, PA: Elsevier. OCLC 989157433.

[sanders2015-11] Sanders B, Koldijk M, Schuitemaker H (2015). "Inactivated Viral Vaccines". Vaccine Analysis: Strategies, Principles, and Control: 45-80. doi:10.1007/978-3-662-45024-6_2. ISBN 978-3-662-45023-9. PMC 7189890 $2.

[Hotez-12] Hotez, Peter J.; Bottazzi, Maria Elena (27 Ocak 2022). "Whole Inactivated Virus and Protein-Based COVID-19 Vaccines". Annual Review of Medicine. 73 (1): 55-64. doi:10.1146/annurev-med-042420-113212. ISSN 0066-4219. PMID 34637324. 15 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2022.

[AdvFluVaccines2021-13] Chen J, Wang J, Zhang J, Ly H (2021). "Advances in Development and Application of Influenza Vaccines". Frontiers in Immunology. 12: 711997. doi:10.3389/fimmu.2021.711997. PMC 8313855 $2. PMID 34326849.

[NACISplitSubunitFlu-14] National Advisory Committee on Immunization (NACI) (May 2018). NACI literature review on the comparative effectiveness and immunogenicity of subunit and split virus inactivated influenza vaccines in adults 65 years of age and older. Government of Canada. ISBN 9780660264387. Cat.: HP40-213/2018E-PDF; Pub.: 180039. 17 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2023.

[WHOVSB_Toxoid-15] "Toxoid vaccines - WHO Vaccine Safety Basics". vaccine-safety-training.org. World Health Organization (WHO). 4 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Kasım 2021.

[FundVaccImmuno2011-16] Clem AS (January 2011). "Fundamentals of vaccine immunology". Journal of Global Infectious Diseases. 3 (1): 73-78. doi:10.4103/0974-777X.77299. PMC 3068582 $2. PMID 21572612.

[urlImmunization2-17] Ghaffar A, Haqqi T. "Immunization". Immunology. The Board of Trustees of the University of South Carolina. 26 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2009.

[WHOVSB_Inactivated-18] "Inactivated whole-cell (killed antigen) vaccines - WHO Vaccine Safety Basics". vaccine-safety-training.org. World Health Organization (WHO). 4 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2021.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

İnaktif aşı nedir?, İnaktif aşı anlamı nedir?, İnaktif aşı ne demektir?