Diyarbakır
İl
İlin Türkiye'deki konumu
İl sınırları haritası
Ülke	Türkiye
Coğrafi bölge	Güneydoğu Anadolu Bölgesi
İl merkezi	Diyarbakır
İdare
• Vali	Ali İhsan Su
Yüzölçümü
• Toplam	15.168 km²
Nüfus [1]
• Toplam	1.635.048
• Kır	-
• Şehir	1635048
Zaman dilimi	UTC+03.00 (TSİ)
İl alan kodu	412
İl plaka kodu	21
Resmî site T.C. Diyarbakır Valiliği

Diyarbakır, Türkiye'nin bir ilidir. Merkezi Diyarbakır olan ilin yüzölçümü 15.168 km²'dir. Adıyaman, Batman, Bingöl, Elazığ, Mardin, Muş, Malatya ve Şanlıurfa illeri ile komşudur. 17 tane ilçeye sahiptir.

Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]

Diyarbakır, Güneydoğu Anadolu Bölgesinin orta kısmında, El Cezire'nin (Mezopotamya) kuzeyinde yer almaktadır. Doğuda Batman ve Muş, batıda Şanlıurfa, Adıyaman, Malatya, kuzeyde Elazığ ve Bingöl, güneyde ise Mardin illeri bulunmaktadır.^[2] Yeryüzü şekilleri açısından genelde dağlarla çevrili, ortası hafif çukurlaşmış görünümdedir ve Güneydoğu Torosların kollarıyla çevrilidir. En yüksek dağı Muş sınırı yakınındaki Andok Dağı'dır (2830 m).

İklim[değiştir | kaynağı değiştir]

Diyarbakır'da sert bir kara iklimi egemendir.^[3] Yazları çok sıcak geçer fakat kışları Doğu Anadolu Bölgesi kadar soğuk geçmez. Bunun başlıca nedeni Güneydoğu Toroslar yayının kuzeyden gelen soğuk rüzgârları kesmesidir.^[4] En sıcak ortalaması 40,2 derece, en soğuk ay ortalaması ise -10,1 derecedir.^[3] Günümüze kadar ölçülen en yüksek sıcaklık 48,4 derece ile 29 Temmuz 1946 gününde, en düşük sıcaklık ise -25,7 derece ile 11 Ocak 1933 gününde yaşanmıştır.^[5]

Yıllık yağış ortalaması 496 milimetre olan şehirde, bu yağışın %2'lik kısmı yaz aylarında düşmektedir. Kuzeydeki dağların eteklerine doğru gidildikçe yağışlar da artar.^[3]

Bitki örtüsü[değiştir | kaynağı değiştir]

Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin doğal bitki örtüsü olan bozkır, Diyarbakır'da da egemendir.^[6] Bozkır bitki örtüsü içinde otsu bitkiler daha fazladır. Bunlar ilkbaharda kısa bir süre içinde yeşerip çiçeklenir, ama yağışların kesilmesiyle yaz başında kururlar. Çevredeki dağlar, yer yer meşe ormanlarıyla kaplıdır.^[3] Diyarbakır topraklarının %33’ü orman ve fundalık, %40’ı ekili arazi ve %22’si çayır ve meralarla kaplıdır. İlkbaharda her yer yemyeşildir. Yaz aylarında ise dere kenarları dışında her yer bozkırdır, otlar tamamen kurur. Vadilerde söğüt, çınar, ceviz ve kavak ağaçları, yükseklerde ise meşe, ardıç ve yabani meyve ağaçları yer alır. Ormanlık arazi her ne kadar %33 görülmekteyse de muntazam ormanlık saha çok azalmıştır.

Akarsular[değiştir | kaynağı değiştir]

Diyarbakır şehrinin en önemli akarsuyu Elazığ ili sınırları içinden çıkan Dicle nehridir. Nehir, Diyarbakır şehrinin bulunduğu lav sahanlığının doğu kesimine paralel akar. Burada nehir vadisinin tabanı 600 m’ye iner. Diyarbakır’ın güneyinde 8 km mesafede doğuya yönelir. Dicle, Diyarbakır ilindeki akarsuların tümüne yakınını toplar. Yalnızca ilin kuzeybatı köşesindeki küçük bir alanın suları Fırat ırmağına gider.^[3] Ayrıca Dicle nehri üzerinde inşa edilen Dicle, Devegeçidi, Kralkızı, Silvan gibi barajlar sayesinde hidroelektrik enerjisinin üretimi artmış bunun yanında sulama faaliyetleri de gelişmiştir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Yönetim[değiştir | kaynağı değiştir]

Merkezî yönetim[değiştir | kaynağı değiştir]

Büyükşehir illerinde Merkezi yönetim Vali, İl Müdürleri ve İl Danışma Kurulundan oluşur.

Diyarbakır, bir ‘büyükşehir’dir. Bu özelliğine göre yönetimi belirlenmiştir. Protokolde ilk sırada yer alan Vali, merkezi yönetimi temsil eder ve Cumhurbaşkanı tarafından atanır.

Büyükşehir yapılan illerde, İl Genel Meclisi, yetki ve görevlerini Büyükşehir Belediye Meclisi’ne devretmiş ve kaldırılmıştır.

Diyarbakır Valisi 1959-Konya doğumlu Ali İhsan SU, 12.5.2022/209 sayılı kararla Mersin Valisi iken atanmıştır.

Vali ve Kaymakamlara ait bilgiler Diyarbakır'ın ilçeleri sayfasında gösterilmiştir.

Yerel yönetim[değiştir | kaynağı değiştir]

Büyükşehir Belediyelerinde yerel yönetim, Büyükşehir Belediye Başkanı, Büyükşehir Belediye Meclisi ve Büyükşehir Belediye Encümeni'nden oluşur.

Yerel yönetimi temsil eden Büyükşehir Belediye Başkanı, ildeki tüm seçmenlerin oy çokluğu ile seçilir. Yerel seçimlerde İlçe Belediye Başkanı ve İlçe Belediye Meclisi için de oy kullanılarak ilçelerin belediye meclisleri oluşur. İlçe Belediye meclislerinden alınan üyelerle (başkan kontenjanı, ilçe nüfusu ve parti oy oranına göre) de Büyükşehir Belediye Meclisi oluşur. Bu mecliste ilçe belediye başkanları da yer alır.^[7][8] Meclisin başkanı Büyükşehir Belediye Başkanı'dır.

Büyükşehir belediye encümeni, belediye başkanının başkanlığında, belediye meclisinin kendi üyeleri arasından bir yıl için gizli oyla seçeceği beş üye ile biri genel sekreter, biri malî hizmetler birim amiri olmak üzere belediye başkanının her yıl birim amirleri arasından seçeceği beş üyeden oluşur. (5216 saylı kanun 16.madde)

Büyükşehir yapılan illerde, İl Genel Meclisi, yetki ve görevlerini Büyükşehir Belediye Meclisi’ne devretmiş ve kaldırılmıştır.

2019 Türkiye yerel seçimleri sonunda Diyarbakır Büyükşehir Belediye Başkanlığını kazanan Adnan Selçuk Mızraklı (HDP), 19 Ağustos 2019 tarihinde görevden alınmış, yerine Diyarbakır Valisi Hasan Basri Güzeloğlu kayyum olarak atanmıştır.^[9]

17 ilçe belediyesinin 14'ünü HDP'li adaylar kazanmıştır. YSK bunlardan Bağlar Belediye Başkanı seçilen HDP'li aday Zeyyat Ceylan'ın (KHK kapsamında ihraç edildiği için) yerine seçimi ikinci tamamlayan Hüseyin Başoğlu'na (AK Parti) mazbatayı vermiştir. Diğer ilçelerden Bismil, Eğil, Ergani, Hazro, Kayapınar, Lice, Kocaköy, Kulp, Silvan, Sur ve Yenişehir belediye başkanları ise göreve geldikten sonra İçişleri Bakanlığı tarafından görevden alınmış, yerlerine ilçe kaymakamları kayyum atanmıştır.^{[10][11][12][13][14][15]} Son durumda 17 ilçe belediyesinin 11'ini kayyum olarak atanan kaymakamlar, 2'sini HDP, 3'ünü AK Parti, 1'ini SP yönetmektedir.

Diyarbakır Büyükşehir Belediye Meclisi bazı üyelerin görevden uzaklaştırılması nedeniyle belirsizleşmiştir.^[16]

Büyükşehir ve ilçe belediye başkanlarına ait bilgiler Diyarbakır'ın ilçeleri sayfasında gösterilmiştir.

Nüfus[değiştir | kaynağı değiştir]

Güncel Nüfus Değerleri (TÜİK 6 Şubat 2024 verileri^[17])

Diyarbakır İl Nüfusu: 1.818.133 (2023 sonu). İlin yüzölçümü 15.168  km²'dir. İlde  km²'ye 120 kişi düşmektedir. (Yoğunluğun en fazla olduğu ilçe: 919 kişi ile Bağlar’dır)

İlde yıllık nüfus artış oranı %0,73 olmuştur. Nüfus artış oranı en yüksek ve en düşük ilçeler: Eğil (%10,10)- Bağlar (-% 3,03)

06 Şubat 2024 TÜİK verilerine göre 17 İlçe ve belediye, bu belediyelerde toplam 1.046 mahalle bulunmaktadır.

Diyarbakır il nüfus bilgileri
Yıl	Toplam	Sıra	Fark	Şehir - Kır
1927[19]	194.316	32		%24     46.595 147.721     %76
1935[20]	214.142	38	%10	%23     50.316 163.826     %77
1940[21]	257.321	33	%20	%26     66.103 191.218     %74
1945[22]	249.949	37	-%3	%25     63.377 186.572     %75
1950[23]	293.738	35	%18	%25     72.267 221.471     %75
1955[24]	343.903	29	%17	%29     98.798 245.105     %71
1960[25]	401.884	29	%17	%31     124.718 277.166     %69
1965[26]	475.916	25	%18	%34     162.467 313.449     %66
1970[27]	581.208	20	%22	%41     238.504 342.704     %59
1975[28]	651.233	21	%12	%43     281.960 369.273     %57
1980[29]	778.150	16	%19	%48     374.264 403.886     %52
1985[30]	934.505	13	%20	%51     472.055 462.450     %49
1990[31]	1.094.996	13	%17	%53     600.640 494.356     %47
2000[32]	1.362.708	10	%24	%60     817.692 545.016     %40
2007[33]	1.460.714	11	%7	%59     855.389 605.325     %41
2008[34]	1.492.828	11	%2	%70     1.051.511 441.317     %30
2009[35]	1.515.011	12	%1	%71     1.079.160 435.851     %29
2010[36]	1.528.918	12	%1	%71     1.090.172 438.786     %29
2011[37]	1.570.943	12	%3	%72     1.132.351 438.592     %28
2012[38]	1.592.167	12	%1	%73     1.155.258 436.909     %27
2013[39]	1.607.437	12	%1	Şehir ve kır ayrımı kaldırılmıştır.
2014[40]	1.635.048	12	%2
2015[41]	1.654.196	12	%1
2016[41]	1.673.119	12	%1
2017[41]	1.699.901	12	%2
2018[41]	1.732.396	12	%2
2019[41]	1.756.353	12	%1
2020[41]	1.783.431	12	%2
2021[41]	1.791.373	12	%0
2022[41]	1.804.880	12	%1
2023[41]	1.818.133	12	%1

Ekonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Diyarbakır'da geniş tarım arazileri bulunur insanlar çoğunlukla da tarım ile uğraşır ekilen başlıca tarım ürünleri: buğday, arpa, kırmızı mercimek, nohut ve pamuktur. Bahçelerde ve bostanlarda ise üzüm, elma, karpuz, kavun ve çeşitli sofralık sebzeler yetiştirilir. Ergani ilçesinde bakır çıkarılmaktadır. Ayrıca son dönemlerde Diyarbakır'da yapılan petrol aramalarında petrol kaynakları bulunmuştur^[42]

Kültür[değiştir | kaynağı değiştir]

Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri, UNESCO tarafından 2015'te Dünya Mirası olarak tescil edildi.^[43] Devlet Tiyatrosu ve Büyükşehir Belediye Tiyatrosu, Diyarbakır il merkezinde yer almaktadır. Kentte ayrıca Diyarbakır Kitap Fuarı düzenlenmektedir.

Diyarbakır; Uluslararası Gazeteciler ve Yazarlar Derneği tarafından şehirlerin turistik mekanları, konaklama yerleri, şehir halkının misafirperverliği gibi özelliklerin değerlendirildiği, Turizmin Oscarı olarak da anılan Altın Elma Ödülünü 2018 yılında kazanmıştır.^[44]

Mutfak[değiştir | kaynağı değiştir]

Binlerce yıl Arap, Ermeni, Kürt, Süryani, Türk, Yahudi ve Zaza halklarının iç içe yaşadığı Diyarbakır'da, bu kültürlerin bileşiminden meydana gelen yemek kültürü bir hayli zengindir. Mutfağın temel malzemeleri kuzu eti, yöresel baharatlar (sumak, kişniş, karabiber vs.), pirinç, sakatat çeşitleri, tereyağı ve bulgurdur. Bu nedenle Diyarbakır mutfağı ağır yemeklerden oluşur. Diyarbakır lahmacunu ve kadayıfının yanı sıra peyniri ile de ünlüdür. En ünlü yemekleri kaburga dolması, içli köfte, sac tava, meftune ve ciğer kebabıdır.

Karpuzu ile ünlenen Diyarbakır, ana yemek olarak ciğer kebabı, içli köfte, çiğ köfte, bulgur pilavı, kaburga, keşkek, lebeni; tatlılardan ise burma kadayıf ve sütlü nuriye ile yemek kültürü açısından da zengindir.^[45]

İbadethaneler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ulu Camii[değiştir | kaynağı değiştir]

Çok sağlam, bazalt taştan yapılmış, Anadolu’nun en eski camilerindendir. Diyarbakır Kalesi'nin surları üzerinde Harput Kapısı ile Mardin Kapısı'nı birleştiren eksenin batısında yer alır. MS 639 yılında İslam orduları Diyarbakır’ı fethedince Mar-Toma Kilisesi’nin camiye çevrilmesiyle kurulmuştur. İslam aleminde ''5. Harem-i şerif'' olarak tanınmaktadır. Duvarlarında birçok uygarlığın kitabesi bulunmaktadır.

Safa Camii[değiştir | kaynağı değiştir]

Palu (Parlı) Camii ismi de verilen yapı 1532 yı­lında yapılmış bir Akkoyunlu eseridir. Çini ve motiflerle süslen­miş çok zarif olan minaresinin son zamanlara kadar kılıfla muhafaza edildiği söylenmektedir. Batısında büyük Hekim Muslihiddin-i Lari’nin mezarı vardır. 15. yüzyılda, Akkoyunlular döneminde, Uzun Hasan tarafından yaptırılmıştır ve dönemin mimari başyapıtlarındandır. Özellikle minaresinin taş işçiliği dikkat çekicidir. Minaresinin harcının Diyarbakır çevresinde yetişen kokulu bitkilerle karıldığı için yakın zamanlara kadar sadece Cuma hutbelerinde minarenin kılıfının çıkarıldığı bilinmektedir.

Behram Paşa Camii[değiştir | kaynağı değiştir]

Behram Paşa Camii, 1572 yılında Diyarbakır Valisi Behram Paşa tarafından Mimar Sinan’a yaptırılmış Osmanlı eseridir. Caminin yapımına kapısı üzerindeki kitâbesine göre 972 (1564-65) yılında başlamış ve 980 (1572) tarihinde tamamlamıştır. Ayrıntılarıyla Diyarbakır’ın yerel mimarisini yansıtan yapı, boyutlarıyla İstanbul’daki sadrazam camilerinden geri kalmıyor. Caminin çok süslü minberi bir sanat harikasıdır. Tamamen kesme taştan yapılmıştır. tek kubbeli bir yapıdır. Sakıflı son cemaat yeri, aynı üslupta yapılmış önündeki şadırvanı ile sütunlu bir saray girişini anımsatmaktadır. Bu tip sakıflı girişlere Osmanlı Dönemi yapılarında rastlanmakla birlikte burada olanakların sonuna kadar zorlandığını görüyoruz. Güneye özgü taş işçiliğinin eklenmesi, yerel özelliklerin katılmasıyla Osmanlı Mimarisinin ana şemalar kalmakla beraber bulunduğu yerlerde yerli geleneklerle beslenerek, az da olsa değişik bir karaktere büründüğünü izlemekteyiz. Giriş kapısının üstündeki sağ ve sol sahanların ters düzeninin bugünkü in­şaatlarda kullanılan modern sıkıştırma usulünün günümüzden 400 sene önce taş inşaatına tatbiki suretiyle yapılması fen adamları­nın dikkatini çekmekte ve takdirini kazanmaktadır. 5 Mayıs 1828’de Behram Paşa Camisi minaresine yıldırım düştü ve ancak 1930’da onarılabildi.

Nebi Camii[değiştir | kaynağı değiştir]

Akkoyunlu eseri olup, 15. yüzyıldan kalma taşla örtülü tek kubbeli bir camidir. Minaresinde Muhammed'den (Kaalen Nebiye) diye bahseden kitabelerin çokluğundan dolayı Nebi veya Peygamber Camii denildiği sanılmaktadır. 1530 yılında Hacı Hüseyin adlı bir kasap tarafından yaptırılan minare­si 1960 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü’nce yeri değiştirilerek onarılmıştır.

Fatihpaşa Camii[değiştir | kaynağı değiştir]

Kurşunlu Cami de denilmektedir. 1516-1520 yılları arasında şehrin ilk Osmanlı valisi Diyarbakırlı Bıyıklı Mehmet Paşa tarafından yaptırılmıştır. ilk Osmanlı eseri­dir. Duvarları çok güzel Osmanlı çinileri ile kaplıdır. Mihrabı ve min­beri görkemli bir sanat yapıtı olan caminin ayrıntıları Selçuklu tarzındadır. Cumhuriyet devrinde onarılan caminin yanında bir de türbe vardır. Daha önce çok geniş olan cami havlusu doksanların ortasında bölünmüştür. Cami bünyesinde bir kûmbette bulunmaktadır.

Hüsrev Paşa Camii[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı devri Diyarbakır valile­rinin ikincisi olan Hüsrev Paşa tarafından 1512-1528 tarihleri ara­sında yaptırılmıştır. Bina önce Üsreviye Medresesi adı ile yaptırılmıştır. Kesme taştan yaptırılmış olan minaresi Selçuklu tar­zında olup, sarkıtlarla süslüdür.

Melek Ahmed Camii[değiştir | kaynağı değiştir]

Melek Ahmed Paşa tarafından 16. yüzyılda yaptırılmıştır. Tümü çiniden yapılmış mihrabı çok ilgi çe­kicidir. Minaresine yarıya kadar birbirini görmeyen iki merdiven­le çıkılır, yarıda bu iki merdiven birleşir. Kaidesinin süslemeciliği oldukça inceliklidir. Çini mozaiklerle süslü kabartmalar ince ve ustalıklı bir beğeni örneğidir. Ayrıca Melek Ahmet'in kabri burada bulunmaktadır.

İskender Paşa Camii (Merkez)[değiştir | kaynağı değiştir]

Diyarbakır’da İskender Paşa Mahallesi’nde bulunan bu camiyi Diyarbakır’da 14 yıl valilik yapan İskender Paşa 1551 yılında yaptırmıştır. Bazı yazmalarda bu caminin Mimar Sinan eseri olduğuna dair bilgiler bulunuyorsa da Mimar Sinan’ın eserlerini derleyen Tuhfetûl Mimarin’de ismi geçmemektedir.

Osmanlı mimarisinde belirli bir plan tipinin uygulandığı bu caminin önünde şadırvanı, doğusunda da türbesi bulunmaktadır. Son cemaat yeri dört sütun ve köşelerdeki L şeklinde ayakların taşıdığı beş bölümden meydana gelmiştir. Sivri kemerlerle birbirine bağlanmış olan sütunların başlıkları oldukça sadedir.

Kare planlı, 14,76 x 14,76 m ölçüsündeki ibadet mekanının üzeri merkezî bir kubbe ile örtülüdür. Buradaki tromplar da çok aşağıdan başlamakta ve ortası bir çizgi ile ikiye ayrılmaktadır. Trompların arası da birer kemerle birbirlerine bağlanmıştır. Bu tromplara dayanan kubbe dışarıdan onaltıgen bir kasnağa oturmaktadır.

Mihrap taştan olup mukarnaslıdır. Osmanlı mihraplarının bir benzeridir. Minber orijinalliğinden uzaklaşmış ahşap bir eserdir.

İskender Paşa Camisi Erken Osmanlı devri mimarisinin özelliklerini taşımasına rağmen, bir bakıma da Diyarbakır camilerinin etkisinde kalarak yapılmıştır. Caminin sol tarafına silindirik gövdeli, tek şerefeli taş minare eklenmiştir.

Kale Camii (Hz. Süleyman–Nazıriye Camii)[değiştir | kaynağı değiştir]

Hz. Süleyman Camii, Nisanoğlu Ebul Kasım tarafından 1155-1169 yılları arasında yaptırılmıştır. Cami bitişiğinde Osmanlılar döneminde yapılan Halid Bin Velid'in oğlu Süleyman ile Diyarbakır'ın Araplar tarafından alınışı sırasında şehit düşen diğer sahabelerin yattığı Meşhed bulunmaktadır. Diyarbakır’ın fethi sırasında şehit olan Halid Bin Velid'in oğlu Süleyman dâhil 27 sahabe bu bölgede, 13 sahabe ise surların farklı bir yerinde öldü. Yaralanan Sultan Sasa’nın da 6 ay sonra şehit olmasıyla birlikte bölgeye toplam 41 sahabe defnedildi. Diyarbakır’da mezar yerleri kesin olarak bilinen 30 sahabenin 27'sinin kabri bu camidedir. 27 şehit sahabenin kabirleri Türkiye'nin her yerinden ziyaretçi akınına uğramaktadır.

Dört Ayaklı Minare[değiştir | kaynağı değiştir]

Akkoyunlu Kasım Han tarafından yaptırılan Şeyh Mutahhar Ca­misinin dört ayaklı minaresi yekpare dört sütun üzerinde inşa edilmiş ilginç anıtlardandır. Balıkçılarbaşı semtindeki Kasım Padişah diye de adlandırılır. Cami Şeyh Mutahhar türbesinin bulunduğu arsa üzerinde inşa edildiği için bu adı almıştır. Minaresindeki kitabesinde caminin 1500 tarihinde Akkoyunlu sultanı Kasım Bey'in zamanında yapıldığı yazar. 4 yalın sütun ile başlıklar üzerinde oturan kare mimarisi ile Anadolu camileri içinde tek örnek oluşturmaktadır.

Mesudiye Medresesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ulu Camii'nin kuzeyinde ve cami­ye bitişiktir. 1198 yılında Artuklu Melikül Mesut Kutbudin Ebu Muzaffer Sokman zamanında inşasına başlandığı üzerindeki ki­tabeden anlaşılmaktadır. Motif ve kitabeleriyle çok değerli bir sanat eseri olan medresenin avlusundaki mihrabın iki yanına ustaca yer­leştirilmiş döner taş sütunlar binanın herhangi bir yerinde mey­dana gelecek çökmeyi veya kaymayı tespit için konulmuştur. Bina kesme taştan iki katlı olarak yapılmıştır. Mesudiye Medresesi içinde öğrenim yapılan Anadolu’nun ilk üniversitesidir.

Zinciriye Medresesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Sincariye Medresesi de denilir. Bina 1198 yılında yapılmış olup, mimarının adı İsa Ebu Dirhem’dir.

Meryem Ana Kilisesi[değiştir | kaynağı değiştir]

3. yüzyıldan kalmadır. Zamanla bir­çok onarım görmüş olup, Bizans devrinden kalma mihrabı, Ro­ma biçimi kapısı ilginçtir. Kilisede bazı azizlerin türbesi bulunmaktadır. Şehrin en güzel Süryani Kadim Yakubi mez­hebi kilisesidir. Diğer bir kilisede Keldani Kilisesidir. Ortodoks Süryanilere ait bir kilisedir. 3. yüzyılda yapıldığı tahmin edilen yapı, günümüze dek birkaç kez yanmış, yıkılmış, yenilenmiş, defalarca onarım geçirmiştir. Mardin'deki Deyr-ül Zafaran'dan gelen Patrik 2. Yakup, 1871 yılında ölene kadar burada yaşamış ve yapı o dönemde Patriklik Merkezi olarak hizmet vermiştir.

Surp Giragos Kilisesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Kırkdamaltı Kilisesi olarak da bilinen Surp Giragos Kilisesi 3. yüzyılda Diyarbakır Belisırma Bölgesi'ndeki en yüksek kilise olup, Amirarzes Basileios ve eşi Tamara tarafından yaptırılmıştır. 1283-1295 yılları arasında dekore edilmiştir. Birapsisli bazilikal planlı olan kilisede bulunan fresklerde, incilin hikâye ettiği tüm konular ile Selçuklu Sultanı II. Mesud’un resmi tasvir edilmiştir. Giriş bölümünü oluşturan mekân, kayanın bir bölümünün kopması sonucu tahrip olmuştur.

Saint George Kilisesi[değiştir | kaynağı değiştir]

İç Kale'nin Dicle'ye bakan yüksek kayalıkları üzerinde yer almakta, böylece Sur içinde yer almayan tek kilise özelliğini taşımaktadır.

Mar Petyun Kilisesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Özdemir Mahallesi'nde, Yeni Kapı Caddesi'ndedir. Ne zaman inşa edildiği tam olarak bilinmeyen ve 17. yüzyıla tarihlenen kilise, Katolik mezhebinden Keldaniler tarafından günümüzde de kullanılmaktadır.

Diğer önemli camiler[değiştir | kaynağı değiştir]

Ömer Şeddat Camii, Kadı Camii, Hacı Büzürk Camii, Arap Şeyh Camii, Lala Kasım Camii, Kurt İsmail Paşa Camii, Hadım Ali Paşa Camii şehrin diğer önemli camileridir.

Müzeler[değiştir | kaynağı değiştir]

Diyarbakır (Arkeoloji) Müzesi, Ziya Gökalp Müze Evi, Gazi Köşkü müze evi, Cahit Sıtkı Tarancı Müze Evi günümüzde Diyarbakır'ın aktif müzeleridir. Robotik bilimin babası^{[kaynak belirtilmeli]} sayılan Diyarbakırlı El Cezeri adına yakın zamanda bir müze açılacaktır.^{[kaynak belirtilmeli]} Müze Dicle Üniversitesi, Dicle Teknokent'te yer alacaktır.

Diyarbakır Müzesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Diyarbakır'da ilk müze 1934 yılında Ulu Cami'nin devamı olan Senceriye (Zinciriye) Medresesinde açılmıştır. 1985 yılında ise Elâzığ Caddesi üzerinde bulunan yeni binasına taşınmıştır. Müzede Neolitik Çağ'dan itibaren Eski Tunç, Urartu, Asur, Hellenistik, Roma, Bizans, Selçuklu, Akkoyunlu ve Osmanlı devirlerine ait eserler kronolojik olarak sergilenmektedir. Çoğunluğu Artuklular döneminden kalma çok sayıda sikke ile yöresel, etnografik nitelikli eserler de müzede teşhir edilmektedir.

Arkeoloji Müzesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Diyarbakır'da ilk müze 1934 yılında Ulu Cami'nin devamı olan Zinciriye Medresesi'nde açılmıştır. 1985 yılında ise Elazığ caddesi üzerinde bulunan Dedeman Oteli arkasında bulunan yeni yapısına taşınmıştır. Müzede Diyarbakır yöresinden kazılar, satın alma ve müsadere yoluyla edinilen eserler, Neolitik Çağ'dan itibaren Eski Tunç, Asur, Urartu, Helenistik, Roma, Bizans, Artuklu, Selçuklu, Akkoyunlu ve Osmanlı devirlerine ait eserler kronolojik olarak sergilenmektedir. Ayrıca bunlardan başka birçok başka eser de sergilenmektedir.

Cahit Sıtkı Tarancı Müzesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Şair Cahit Sıtkı Tarancı'nın doğduğu bu ev geleneksel Diyarbakır evlerine güzel bir örnek teşkil etmektedir. 1973 yılında Kültür Bakanlığı tarafından satın alınıp müze haline getirtilmiştir. Müzede Cahit Sıtkı Tarancı'nın eşyaları, mektupları ve kitapları sergilenmektedir.

Ziya Gökalp Müzesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ziya Gökalp'in yaşadığı bu ev 1956 yılında müze haline getirtilmiştir. Gökalp'in eşyaları, mektupları ve kitapları sergilenmektedir.

Sosyal aktiviteler[değiştir | kaynağı değiştir]

El sanatları[değiştir | kaynağı değiştir]

Diyarbakır'ın el sanatları içerisinde kuyumculuk, ipekçilik, bakırcılık önde gelmektedir. Diyarbakır el sanatları, I. Dünya Savaşı'na kadar çok ileri bir düzeydeydi. Örneğin Konya'daki Mevlana türbesinin ikinci kapısı, Bağdat'taki İmam-ı Azam türbesinin altın ve gümüş işlemeli kapısı ile avize, şamdan ve kandilleri Diyarbakır'da yapılmıştır.

Eskisi kadar olmamakla birlikte günümüzde önemini koruyan bu el sanatlarında hasır bilezik, kişmiş gerdanlık, gümüş işlemeli nalın ve çekmeceler Diyarbakır'ın kuyumcularının beğenilen ürünleri arasındadır. Köylerde el dokumacılığı ve halı, kilim üretimi de yapılmaktadır.

Halk oyunları[değiştir | kaynağı değiştir]

Davul, zurna eşliğinde oynanan Diyarbakır oyunları yörenin aşk, ıstırap ve bazen de aşiretlerinin sosyal durumlarını konu alır. Oyunlardan bazıları Delilo, Halay, Esmerım, Çaçan, Tekayak, Çiftayak, Şîrani, Avare, Bave Teyar ve Çepik'tir. Bu oyunların kendilerine özgü özellikleri, ayrı figür ve hareketleri vardır.

Önemli yerleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Diyarbakır Kalesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Surların uzunluğu 5,5 km, yüksekliği 10-12 metre, kalınlığı 4-5 metredir. Çin Seddi'nden sonra en büyük sur olma özelliğini taşımaktadır. Dicle vadisinden yaklaşık 100 metre yükseklikte geniş bir düzlük üzerine kurulmuştur. Dış kalenin 82 burcu vardır. Burçlar arasında geniş bir yol vardır, bu duvarlar 70 santimetre kalınlığındadır. Burçlar çoğunlukla yuvarlaktır, ancak dört ve altı köşeli olanlar da vardır.

Diyarbakır Surları[değiştir | kaynağı değiştir]

Diyarbakır Surları: Diyarbakır Surları 5,5 km uzunluğunda ve 7–8 m yüksekliğindedir. 16 kalesi ve 5 çıkış kapısı olan siyah bazalt surlar, kentin en ilgi çekici yeridir. Orta Çağ askerî mimarisinin muhteşem örneğini oluşturan bu surlar yazıtlar ve kabartmalarla dekore edilmiştir.

Zerzevan Kalesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Roma İmparatorluğu döneminde askeri yerleşim alanı olarak kullanılmıştır. Çınar ilçesine 13 km uzaklıktadır. 60 dönüm arazi üzerinde 1200 metre sur kalıntısı, 21 metrelik gözetleme kuleleri, kilise, depolar, yer altı ibadethaneleri, evler, sığınaklar, kaya mezarları, su kanalları, sarnıç ve diğer binalar bulunmaktadır. Ayrıca kalede bulunan Mithras Tapınağı, Roma İmparatorluğu'nun doğudaki ilk tapınağı olma özelliğini taşımaktadır.^[46]

Malabadi Köprüsü[değiştir | kaynağı değiştir]

Silvan ilçesinde bulunan, Artuklular zamanından kalma bir köprüdür. Ayrıca dünyanın, en geniş taş kemerli köprüsüdür.

Hanlar ve kervansaray[değiştir | kaynağı değiştir]

Diyarbakır’ın önemli yapıları arasında hanların önemli bir yeri vardır. Bunların başında Deliller Hanı, Hasan Paşa Hanı, Çifte Han ve Yeni Han gelmektedir.

Diyarbakır, İpek Yolu'nun üzerinde oluşundan ötürü belirli güzergahlar üzerinde han ve kervansaraylar yapılmıştır. Anadolu Selçuklularının da uyguladığı bu düzeni Osmanlılar da sürdürmüşlerdir.

Deliller Hanı (Hüsrev Paşa Hanı)[değiştir | kaynağı değiştir]

Hüsrev Paşa Hanı adıyla anılan yapı 1527 yılında aynı şahıs tarafından yaptırılmıştır. Halk arasında Deliller hanı denilmesinin nedeni her yıl islam ülkelerinden Hicaza gitmek üzere bu handa toplanan hacı adaylarını götürecek delillerin burada kalmalarındandır. Yapı iki katlıdır. Restore edilerek 120 yataklı turistik modern bir otel olarak hizmete açılmıştır. ^{[kaynak belirtilmeli]}

Hasan Paşa Hanı[değiştir | kaynağı değiştir]

Ulu Camii'nin karşısındadır. Osmanlı valilerinden Vezirzade Hasan Paşa tarafından 1572-1573 yıllarında yaptırılmıştır. ^{[kaynak belirtilmeli]}Günümüzde kafelere, restoranlara, kitapçılara, antikacılara ev sahipliği yapmaktadır.

Sülüklü Han[değiştir | kaynağı değiştir]

Sülüklü Han 1683 yılında Hanilioğlu Mahmut Çelebi ve kız kardeşi Atike Hatun tarafından yaptırılmıştır.

Köprüler[değiştir | kaynağı değiştir]

Dicle Köprüsü (On Gözlü Köprü)[değiştir | kaynağı değiştir]

Dicle Köprüsü. Köprü, yazıtından anlaşılacağı üzere Mervaniler devrinde Diyarbakır hükümdarı Nizamüddevle Nasr tarafından 1065 tarihinde yaptırılmıştır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Haburman Köprüsü[değiştir | kaynağı değiştir]

Köprünün beş satırlık kitabesinden Zübeyde Hatun tarafından 1179'da yaptırıldığı öğrenilmektedir. Zübeyde Hatun Artuklu Necmüddin Albi'nin (1152-1176) kızı olup, bu köprüyü kendi parası ile yaptırmıştır.^[47]

Konum[değiştir | kaynağı değiştir]

Konum Bilgileri
İlçe	Kuruluş Yılı[48]	Önceden bağlı olduğu ilçe	Alanı km2	Rakım mt.	Merkeze km[49]*	Ulaşan Yollar[49]
Bağlar	2008	Merkez	429	705	3	/ -08
Bismil	1936	Merkez	1.679	548	54	-01, ,
Çermik	Cumh.önce		948	686	86	-11 (Ergani)=> ,
Çınar	1937	Merkez	1.934	673	35	-09
Çüngüş	1953	Çermik	512	978	110	-11=> (Çermik)=>
Dicle	1936	Merkez	738	939	85	-11=>
Eğil	1987	Merkez	449	855	48	-11=> ,
Ergani	1926		1.510	951	55	-11, ,
Hani	1958	Lice	436	900	70	-08=> ,
Hazro	1954	Silvan	426	1.012	70	-09=>
Kayapınar	2008	Merkez	480	747	8	/ -08
Kocaköy	1990	Merkez	248	969	61	/ -08, -11, -09
Kulp	Cumh.önce		1.560	1.015	123	-08=>Lice=>
Lice	Cumh.önce		982	997	84	-08=>
Silvan	Cumh.önce		1.252	840	78	/ -09
Sur	2008	Merkez	1.227	674	2	/ -08, -11, -09
Yenişehir	2008	Merkez	358	668	2	-11, -09
DİYARBAKIR	Cumh.önce		15.168	674

*Metropol ilçelerin merkeze uzaklıkları, kaymakamlık ile valilik arasındaki uzaklıktır.

Spor[değiştir | kaynağı değiştir]

Diyarbakırspor 24 Haziran 1968'de, amatör futbol liginde olan Diclespor ve Yıldızspor'un birleşmesi ile kurulmuştur, renkleri kırmızı ve yeşilden oluşmaktadır. Amblemi ise Diyarbakır Suru ile Diyarbakır karpuzundan oluşmaktadır. Diyarbakırspor'un ilk başkanı, o zamanın Belediye Başkanı Nejat Cemiloğlu olmuştur.

2021-2022 Sezonu sonunda, Amed Sportif Faaliyetler 2. Ligde grubunu 2.sırada, Diyarbekirspor ise 2. Ligi 15.sırada tamamlamış, Diyarbakırspor ise Bölgesel Amatör Lig 1. Bölge 2. Grubu 5. Sırada tamamlamasına rağmen statü gereğince Diyarbakır Süper Amatör Ligine düşmüştür. Diyarbakır’ın futbol Bölgesel Amatör Ligde 4, kadın futbol liglerinde 2 takımı daha vardır. Ayrıca voleybol 2. Liglerinde 7, bölgesel liglerde 5 takımı daha bulunmaktadır. Bu sezon basketbol ve hentbol liglerine katılan takımı olmamıştır.

Ziraat Türkiye Kupası'nda Diyarbakır Yolspor ve Amed Sportif, katıldıkları ilk turda elenmişlerdir. Diyarbekirspor ise 4.turda Gençlerbirliği'ne elendi.

Önemli spor tesisleri: Diyarbakır Stadyumu (33.000), Seyrantepe Spor Salonu (6.200), Köşkler Spor Salonu (2.000), Yenişehir Kapalı Yüzme Havuzu (1.000), Diyarbakır Hipodromu (1.577).

Eğitim[değiştir | kaynağı değiştir]

2009 yılında, Diyarbakır ilinde 1281^[50] okul bulunmaktadır:

• Ana Okulu Sayısı: 90
• İlköğretim Okulu Sayısı: 3096
• Genel Lise Sayısı: 540
• Özel Okullar Sayısı: 97
• Meslek Lisesi Sayısı: 25
• Yabancı Dil Eğitimi Veren Liselerin Sayısı: 116

Öğretmen sayısı 15.021'dir. Erkek öğrenci sayısı 214.462, kız öğrenci sayısı 181.413 olmak üzere Diyarbakır ilinde toplam öğrenci sayısı 395.875'tir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Dicle Üniversitesi[değiştir | kaynağı değiştir]

1978'de Ankara Üniversitesi bünyesinde açılmıştır. Şu an bünyesinde 13 fakülte, 11 meslek yüksekokulu, 5 yüksekokul, 1 konservatuvar, 3 enstitü, 8 uygulama ve araştırma merkezi, 1 eğitim ve araştırma hastanesi yer almaktadır. Dicle Üniversitesi, Dicle'nin doğusuna kurulmuştur ve 60 hektarlık bir alana sahiptir. Yüzölçümü bakımından Dicle Üniversitesi, Türkiye'nin en büyük üniversitelerinden biridir.^{[kaynak belirtilmeli]}

Selahaddin Eyyubi Üniversitesi[değiştir | kaynağı değiştir]

İldeki ilk vakıf üniversitesi olarak 2013'te kuruldu. 2016'da FETÖ ile ilişkili olduğu gerekçesiyle kapatıldı.[1] 29 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Altyapı[değiştir | kaynağı değiştir]

Ulaşım[değiştir | kaynağı değiştir]

İle havayolu, karayolu, demiryolu ile ulaşmak mümkündür.

Havayolu[değiştir | kaynağı değiştir]

Diyarbakır'a her gün Ankara, İstanbul ve İzmir’den düzenli olarak Antalya, Adana ve Bursa'ya ise haftanın belirli günlerinde seferler düzenlenmektedir. Sivil-askerî havalimanı olan Diyarbakır Havaalanı şehir merkezine 6 km uzaklıktadır.

Yurt Dışına Uçuşlar Almanya'nın Düsseldorf, Hannover ve Frankfurt eyaletlerine haftada üç gün Kürdistan Bölgesel Yönetimi başkenti Erbil'e de haftada 4 gün tarifeli uçak seferleri yapılmakta. Ayrıca Suudi Arabistan'ın Cidde, Medine şehirleriyle KKTC'nin başkenti Lefkoşe'ye tarifesiz uçuşlar gerçekleştirilmekte.

Demiryolu[değiştir | kaynağı değiştir]

Diyarbakır demiryolu ağına bağlıdır. Bu ulaşımın merkezi Diyarbakır garıdır.Bölgesel trenler bazında Batman-Diyarbakır, Diyarbakır-Batman, anahat trenler bazında ise Diyarbakır-Kurtalan güzergahları vardır.

Karayolu[değiştir | kaynağı değiştir]

Diyarbakır'dan Türkiye'nin her yerine otobüs ile yolculuk mümkündür. Otogar şehir merkezine 4 km uzaklıktadır. İlin bazı illere olan karayolu uzaklıkları şöyledir:

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Diyarbakır (il) ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• T.C. Diyarbakır Valiliği