Fatih Paşa Camii

Temel bilgiler
Konum	Sur, Diyarbakır, Türkiye
Koordinatlar	37°54′42″K 40°14′29″D / 37.91167°K 40.24139°D / 37.91167; 40.24139
İnanç	İslam
Açılış	16. yy. başı
Durum	Etkin
Mimari
Mimari tür	Osmanlı mimarisi
Özellikler
Kapasite	750 kişi[1]
Minare sayısı	1

Fatih Paşa Camii (ayrıca Kurşunlu Cami ve Bıyıklı Mehmet Paşa Camii olarak da bilinir), Türkiye'nin Diyarbakır şehrinde yer alan bir camidir. Şehrin ilk Osmanlı Valisi Bıyıklı Mehmed Paşa tarafından 1516-1520 tarihleri arasında inşa ettirilmiştir.

Şehrin kuzeydoğusunda, Fatih Paşa Mahallesi, İç Sokak’ta bulunmaktadır.^[2] Şehrin ilk Osmanlı Camisi’dir^[3] ve Diyarbakır’daki yapıların en boyutlu ve özenlisi olduğu kabul edilmektedir.^[4] Diyarbakır’ı Osmanlılar adına zapt etmiş olan Bıyıklı Mehmet Paşa’ya Diyarbakır halkının “Fatih Paşa” sanını vermesinden ötürü Fatih Paşa Camii; kubbe ve çatısının tamamen kurşun tabakasıyla kaplanmış olmasından dolayı “Kurşunlu Cami” olarak da anılır. Mehmet Paşa caminin doğusundaki hazirede gömülüdür.^[5]

Çevresinde yer alan, medrese ve hamam olmaları muhtemel harap yapılarla ve önündeki baniye ait türbe ile birlikte bir külliye meydana getirir. Kuzeydoğusunda da bir başka 16. yüzyıl Osmanlı valisi Özdemiroğlu Osman Paşa'nın türbesine yer verilmiştir. Kuzeydoğudaki Şafiîler bölümü, camiyi çevreleyen bugünkü avlu duvarının dışında kalmıştır.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Fatih Paşa Camii, Diyarbakır'ın ilk Osmanlı Valisi Bıyıklı Mehmed Paşa tarafından 1516-1520 tarihleri arasında inşa ettirilmiştir. Diyarbakır Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından "Kurşunlu Camii ve Hazire" adı ile 12 Haziran 1991 tarih ve 784 sayılı kurul kararı ile tescillenmiş ve korumaya alınmıştır.^[1] Cami, Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 1960, 1975-1976, 1981-1983 ve 2008 yıllarında onarılmıştır.^[2] Cami, Aralık 2015'te caminin etrafında PKK ile Türkiye Cumhuriyeti güvenlik güçleri arasında çıkan çatışmada ciddi hasar almış ve yanmıştır. Bu hasarın ve yangının sorumlusu ortaya çıkarılamamış, farklı kaynaklarca PKK mensupları da Türkiye Cumhuriyeti güvenlik güçleri de sorumlu tutulmuştur.^[6][7][8] Onarım çalışmalarının tamamlanmasıyla 7 Mart 2019'da cami tekrar ibadete açıldı.^[9][10]

Mimari özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Cami merkezi plan şemasına sahiptir. Ortada dört kare ayağın taşıdığı pandantifli ana kubbe, dört yönde yarım kubbelerle genişletilmiştir. Bu yarım kubbeler de duvarlara ve kemerlere birer büyük, sonra da daha küçük eksedralarla bağlanır.^[4]

Harimin kuzeyinde yedi kubbeli son cemaat yeri bulunmaktadır. Son cemaat yerinin sekiz adet olan sütun ve başlıkları beyaz mermerdendir. Yapının kuzey cephesinde yer alan son cemaat yerinin ortasında caminin taçkapısı bulunur. Taçkapının iki yanında sütünceler yer almaktadır. Sütuncelerin başlıkları geometrik ve bitkisel karakterli motiflerle süslenmiştir. Asıl giriş kapısı basık kemerlidir. Taçkapının sağ ve solunda, harime açılan birer pencere ve almaşık taç örgülü küçük mihraplar yer alır.

Duvarları genelde sade olan yapının, en hareketli kısmını kıble duvarı ortasındaki mihrap ve minber oluşturur.^[2] Caminin mihrabı düzgün kesme kireç taşındandır ve kıble duvarından dışa taşıntılıdır. Mihrabın sağında yer alan mermer minberin köşk bölümü, korkuluk ve özellikle mermer kapı kanatları bezemelidir.^[4] Caminin mihrabı düzgün kesme kireç taşındandır ve kıble duvarından dışa taşıntılıdır. Mermer minberin köşk bölümü, korkuluk ve özellikle mermer kapı kanatları bezemelidir.

Caminin kuzeybatı köşesinde yer alan minare kare kaideli silindirik gövdeli ve tek şerefelidir.^[2] Şerefe, altı sıra mukarnaslıdır. Korkulukları taş şebekeli olup altı kollu yıldızlardan gelişen bir kompozisyona sahiptir. Sade silindirik petek pramidal bir külahla örtülmüştür.

Kitabesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Yapının inşa kitabesi günümüze ulaşmamıştır. Caminin avlusuna giriş için kullanılan dış kapı üzerinde bir inşa kitabesi olduğu belirtilmekteyse de, 1819 yılında Diyarbakır’da çıkan ayaklanmalar esnasında, iç kaleden atılan topların isabet etmesiyle yıkılan bu kapı ve üzerindeki kitabe kaybolmuştur.

Süslemeleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Yapıda süsleme taş ve ahşap malzeme üzerine uygulanmıştır. Taş süslemeler bazalt, kalker ve mermer üzerine oyma, kabartma ve kafes oyma teknikleriyle oluşturulmuştur. Minberde kullanılan mermer üzerinde, bu tekniklere ek olarak boyama tekniği de kullanılmıştır.^[5] Cami iç mekânında çini süslemenin de bulunduğunu belirten kaynaklar mevcuttur ancak çiniler günümüze ulaşmamıştır.

Dış mimaride kuzey cephe ve minarede süsleme görülür.

Külliyesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Caminin kuzeybatısında yapıya bitişik bir türbe yer almaktadır. Kuzeydoğusunda da bir başka 16. yüzyıl Osmanlı valisi Özdemiroğlu Osman Paşa'nın türbesine yer verilmiştir. Kuzeydoğudaki Şafiîler bölümü, camiyi çevreleyen bugünkü avlu duvarının dışında kalmıştır.^[2]

Enine dikdörtgen planlı Şafiler kısmının üzeri düz dam ile örtülüdür. Yapım tarihini verecek bir belge yoktur ancak 16. yüzyılın ikinci yarısına tarihlendiği düşünülür.^[4] Geçmişte medrese olarak hizmet veren bu bölüm, 2004 yılından itibaren Fatih Paşa Kadın ve Çocuk Eğitim Merkezi olarak hizmet vermektedir.^[4]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]