Artvin
İl
Artvin'in Türkiye'deki konumu
Ülke	Türkiye
Bölge	Karadeniz Bölgesi
İdare
• Vali	Cengiz Ünsal[1]
Yüzölçümü
• İl	7.393 km²
Rakım	345 m
Nüfus  (2020)
• İl	169,403[2]
• Yoğunluk	23/km²
• Kent	106,858
• Kırsal	62,643
Zaman dilimi	UTC+03.00 (TRS)
Alan kodu	(+90) 466
Plaka kodu	08
Resmî site Artvin Valiliği Artvin Belediyesi

Artvin, Türkiye'nin Karadeniz Bölgesi'nin Doğu Karadeniz Bölümü'nde yer alan, Karadeniz'e kıyısı bulunan bir ildir. İl, Türkiye'nin Gürcistan'la olan sınırında yer alan kuzeydoğu köşesidir. Doğusunda Ardahan ili, güneyinde Erzurum ili ve batısında Rize ili vardır.

2019 Yılı verilerine göre nüfusu 170.875’dir.^[4] Bu nüfusun %62,4'ü şehirlerde yaşamaktadır. İlin yüzölçümü 7.436 km²'dir. İlde km²'ye 23 kişi düşmektedir. (Bu sayı merkez ilçede 30'dur.) İl merkezinin denizden yüksekliği: 530 m.'dir.

2020 yılında TÜİK verilerine göre merkez ilçeyle beraber 9 ilçe, 9 belediye, bu belediyelerde 39 mahalle ve ayrıca 320 köyü vardır.^[2]

Coğrafi ve kültürel yapısıyla Anadolu'nun diğer bölgelerinden keskin çizgilerle ayrılır. Yüzey şekilleri çok engebelidir. İklim çeşitliliği fazladır. İlin en önemli akarsuyu, 1956 yılına kadar adını veren Çoruh Nehri'dir. Artvin boğalarıyla meşhur bir il olup simgesi boğadır. Artvin il topraklarının yaklaşık %55’ini ormanlık alanlar kaplamıştır. Murgul'da bakır madeni vardır. Tarihte genellikle Livane ve Çoruh adıyla bilinir. Artvin il nüfusunu Gürcüler, Hemşinliler, Türkler ve Lazlar oluşturur.

Millî parklarıyla ünlüdür. Şavşat ilçesinde bulunan Karagöl Sahara Millî Parkı içerisinde bulunan Şavşat-Karagöl ve Borçka-Karagöl turistik yerlerden bazılarıdır. Efeler-Gorgit Tabiatı Koruma Alanı esas olmak üzere Camili yöresi Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü tarafından biyosfer rezerv alanı olarak belirlenen Türkiye'deki tek bölgedir ve bir dünya mirası olarak görülmektedir.^[5]

İlin bir önceki adı Çoruh olup, TBMM'nde kabul edilen 17 Şubat 1956 tarih ve 6668 sayılı kanunla Artvin olmuştur.^[6]

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Antik çağlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Toprak yapısının elverişsiz olması ve bilim merkezlerinden uzaklığı nedeni ile planlı ve bilimsel tarzda arkeolojik çalışmalar yapılamamıştır. 1933 ve 1955 yıllarında Yusufeli ve Şavşat yörelerinde halkın bulduğu bakır baltaların MÖ 4000-3000 yıllarına ait olduğu sanılmaktadır. Aynı yörede bulunan tunç baltaların MÖ 3000-2000 yıllarına ait oldukları bilinmektedir.

Artvin ve çevresi tarih öncesi devirleri Cilalı Taş Devri'nden başlayarak Bakır, Tunç ve Demir çağlarını sırası ile yaşamıştır. MÖ 10 bin ile 8 bin yıllarından kalma Cilalı Taş Devri'ne ait insan izleri Artvin’de de bu çağlarda insanların yaşamış olduğu izlenimini vermektedir. Bulunan madeni eşyalar ise tarih öncesi devirlerin sırası ile yaşandığını belgelemektedir.

Osmanlı dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Artvin ilinin Osmanlı yönetimine ne zaman geçtiği konusunda kesin bir bilgi ya da belge yoktur. II. Mehmed’in Tzaniti Krallığı'nı yıkarak Karadeniz bölgesinin sahil kıyısını Artvin ilinin kıyı kesiminden itibaren ele geçirdiği bilinmektedir. Bu sırada Artvin, Yusufeli, Ardanuç, Borçka, Çıldır Atabeyliği'nin elinde bulunuyordu.

I. Selim Trabzon valisiyken Gürcistan’a yaptığı seferde Batum’un güneybatısında bulunan Güney Kalesini ele geçirmiştir. Bu kalenin adı ile sancak kuran I. Selim sancağa Borçka, Hopa ve Artvin’i bağlamıştır. 1534'te Erzurum beylerbeyi Mehmed Han, Yusufeli civarına akınlar yapmıştır. Ardanuç Atabeyi II. Keykavus ayaklanınca I. Selim’in oğlu padişah I. Süleyman ikinci veziri Kara Ahmed Paşa'yı isyanı bastırmakla görevlendirmiştir. Kara Ahmet Paşanın ikinci seferi ile Pert-Eğekte adlı ilk Livane Sancağı kuruldu. 1549-51 yılları arasında Şavşat-Yusufeli arasındaki Ardanuç bölgesi iki yıl kadar II. Keykavus’un elinde kaldı. 13 Haziran 1551 günü Ardanuç Kalesi'ni de fetheden Erzurum Beylerbeyi İskender Paşa bu bölgeyi de Osmanlı'ya kattı.

Artvin ve çevresi yaklaşık 250 yıl Osmanlı Devletinin egemenliğinde kalmıştır. 1828 Osmanlı-Rus savaşı ve savaş sonucu imzalanan Edirne Anlaşması ile Ahıska Osmanlı elinden çıkınca Çıldır eyalet teşkilatı bozuldu. Anlaşma gereği Çıldır eyaletinin bir kısmını Osmanlı kaybetti. Buna karşılık Artvin, Borçka, Ardanuç, Şavşat ve Yusufeli Osmanlı elinde kaldı.

Rusların güneye inme ve dünya imparatorluğu yaratma planı ile 1877-78 (93 Harbi) Osmanlı-Rus savaşı çıktı. 24 Nisan'da Rusya Kars, Ardahan ve Batum’u işgal ettikten sonra Türk topraklarına doğru ilerlemeye başladı. 2 Mayıs 1877’de 800’den fazla askeri şehit ettiler. Ardahan çevresini ele geçiren Ruslara karşı Artvin halkı Ardanuç ve Şavşat’a doğru göç etmeye başladılar.

Şıpka geçidinde hatalı hatlar kuran Süleyman Paşa yüzünden Ruslar bu hatları delerek Doğu Anadolu içlerine kadar ilerlediler. Osmanlı barış teklifinde bulunmak zorunda kaldı. 3 Mart 1878’de Osmanlı ile Rusya arasında 29 maddeden oluşan Ayastefanos Antlaşması imzalandı. 19. maddesinde yer alan 245.207.301 altın tazminatını ödemeyen Osmanlı, Kars, Ardahan, ve Batum topraklarını Rusya’ya tazminat karşılığı vermek zorunda kaldı. Bu barış Avrupalı devletlerin çıkarına aykırı düşünce 23 Aralık 1878’de Berlin Antlaşması imzalandı. Bu barış ile Elviye-i Selâse denen Kars, Ardahan, ve Batum Rusya eline geçti. 8 Şubat 1879’da Osmanlı ile Rusya arasında imzalanan Büyük Muhaide anlaşması ile Kars, Ardahan, ve Batum’da yaşayan Türkler batıya doğru göç etmeye başlamışlardır.

Osmanlı döneminde nüfus[değiştir | kaynağı değiştir]

Artvin mutasarrıfı tarafından 1922 yılının Haziran ayında düzenlenen cetvellere göre, Merkez, Borçka, Şavşat, Hopa, Arhavi, Ardanuç kazaları ve bunlara bağlı nahiyelerinin nüfusları aşağıdaki gibidir.^[7]

Cumhuriyet dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

1924 yılında sancaklar vilâyet haline dönüştürülünce Artvin de vilâyet oldu. Ancak Artvin vilâyeti 1 Haziran 1933'te lağvedildi ve burası bir kaza merkezi olarak merkezi Rize olan Çoruh vilâyetine bağlandı. Bu durum 3 yıl kadar sürdü. Artvin 4 Ocak 1936 tarihinde yeni kurulan Çoruh vilâyetinin merkezi oldu. 17 Şubat 1956 tarihinde ise Çoruh adı kaldırıldı ve ilin adı Artvin haline getirildi.^[6]

Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]

İklim[değiştir | kaynağı değiştir]

Artvin'in iklimi Türkiye'de Karadeniz iklimidir. Kıyı kesimlerinde ılık ve yağışlı iklim tipi egemendir. Artvin merkezinin de ılık ve yağışlı bir iklim tipi vardır. İlin yüksek kesimleri diğer Karadeniz Bölgesi illerinde de olduğu gibi kışları kar yağışlıdır. Sahil kesiminde örneğin Hopa'da en soğuk ay ortalaması 8,4 °C, en sıcak ay ortalaması 22 °C’dir ve bugüne dek sıcaklığın 18 Ocak 1964 ve 2 Şubat 1967 günlerinde -4.8 °C’ye düştüğü, 4 Haziran 1966’da 42,2 °C’ye yükseldiği saptanmıştır. Ancak bütün yıl yağışlı ve serindir. Artvin'in genelinde görülen Türkiye'de Karadeniz iklimi, Şavşat'ın, Ardanuç'un ve merkez ilçenin rakımı yüksek olduğu yerlerde kışları daha sert geçer. Bu bölümde ise en soğuk ay ortalaması 3.4 °C, en sıcak ay ortalaması ise 21,1 °C olup, bugüne dek en düşük sıcaklık 14 Ocak 1950’de -16.1 °C,en yüksek sıcaklık ise 18 Ağustos 1961’de 43 °C olarak saptanmıştır.^[8]

Artvin iklimi
Aylar	Oca	Şub	Mar	Nis	May	Haz	Tem	Ağu	Eyl	Eki	Kas	Ara
En yüksek sıcaklık (°C)	18,9	21,2	28,4	34,4	36,4	39,0	42,0	43,0	39,5	33,9	27,9	20,9
Ortalama en yüksek sıcaklık (°C)	6,2	8,2	12,3	17,9	21,8	24,1	25,7	26,2	23,8	19,6	13,3	7,8
Ortalama sıcaklık (°C)	2,8	3,9	7,0	12,0	15,9	18,7	20,8	21,0	18,1	14,0	9,0	4,5
Ortalama en düşük sıcaklık (°C)	−0,3	0,3	2,8	7,2	11,1	14,2	16,8	17,0	14,0	10,2	5,6	1,6
En düşük sıcaklık (°C)	−16,11	−11,9	−9,8	−7,1	−0,6	3,7	9,5	9,5	4,2	−1,6	−8,2	−10,8
Ortalama yağış (mm)	87,4	73,7	61,6	54,0	52,2	48,7	31,9	29,4	35,9	60,7	76,4	87,8
Kaynak: [1]

Depremsellik[değiştir | kaynağı değiştir]

Artvin deprem bölgesi değildir. İlin sahil şeridi 4. derece, iç bölgeleri ise 3. derece deprem bölgesidir. Ardahan sınırında ise küçük bir bölüm 2. derece deprem bölgesidir.^[9] Kentteki sarsıntılar küçük çaplıdır.

Jeoloji[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu alt başlığın geliştirilmesi gerekiyor.

Bitki örtüsü[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu alt başlığın geliştirilmesi gerekiyor.

Yönetim[değiştir | kaynağı değiştir]

İllerde protokolde ilk sırada yer alan Vali, merkezi yönetimi temsil eder ve Cumhurbaşkanı tarafından atanır. Büyükşehir dışındaki illerde yerel yönetim, şehirler düzeyindedir. Belediye Başkanı, belediye sınırları içinde kalan seçmenin oy çokluğu ile seçilir. Ayni seçmen İlçe Belediye Meclisi için de oy kullanarak ilçelerin belediye meclislerini oluşturur. İldeki bütün seçmenler ayrıca il genel meclisi için de oy kullanarak, İl Genel Meclisinin oluşumunu sağlarlar.

İl genel meclisi ve belediye meclisi üyelikleri için yapılan seçimlerde, onda birlik baraj uygulamalı nispi temsil sistemi, belediye başkanlığı seçiminde ise çoğunluk sistemi uygulanır. İl genel meclisi ve belediye meclisi üye sayıları ilçe nüfusuna göre, kontenjandan kalan sayıların partilere dağılımı ise D'Hondt Sistemine göre belirlenir (Kanun:2972-Madde:23)

İl Genel Meclisi, İl Özel İdaresinin karar organıdır, başkanını üyeleri arasından gizli oyla seçer. Ayrıca, İl Genel Meclisi kendi içinden gizli oyla bir yıl görev yapacak 5 kişilik İl Encümenini seçer.^[10][11]

Merkezi yönetim, Vali ve İl Müdürlerinden oluşur. İl Özel İdaresi (İl Genel Meclisi ve İl Encümeni) seçilmişlerden oluşur, ancak Vali başkanlığında görev yapar. Yerel yönetim ise belediye başkanları ve belediye meclislerinden oluşur.

Artvin Valisi, 1975-Hekimhan doğumlu Cengiz ÜNSAL'dır. Ağustos 2023/376 sayılı kararla, Sincan Kaymakamı iken atanmıştır.^[12]

Artvin Belediye Başkanı, 1960-Artvin doğumlu Demirhan Elçin (CHP), 31 Mart 2019 seçimlerinde %50,96 oy oranıyla seçilmiştir.^[13]

2019 Türkiye yerel seçimleri sonuçlarına göre Artvin İl Genel Meclisi üye sayısı, 11 AK PARTİ, 9 CHP ve 1 MHP olmak üzere 21’dir.^[14] Artvin Belediye Meclisi ise 7 CHP, 4 AKP, 2 İYİ Parti, 2 de MHP olmak üzere 15 üyeden oluşur.^[15]

2018 Genel seçimleri sonucu, Artvin'i temsilen TBMM'e AKP'den 1 milletvekili (Ertunç Erkan Balta), CHP'den 1 milletvekili (Uğur Bayraktutan) seçilmiştir.^[16]

Nüfus[değiştir | kaynağı değiştir]

Artvin'in, 1980-1997 yılları arasında artan oranda dışa göç veren iller arasında yer alırken, 1998 yılında Deriner Barajı ile 1999 yılında Borçka ve Muratlı barajlarının inşasına başlanması sonrasında yaratılan yeni istihdam alanlarının yanında, göçün ağırlıklı olarak görüldüğü Marmara bölgesinde yaşam güçlüklerinin etkisi ile dışa göç eğiliminde azalış olmuştur.

Güncel Nüfus Değerleri(TÜİK 6 Şubat 2024 verileri^[17])

Artvin ili nüfusu: 172.356'dır. Bu nüfusun %60,73'ü şehirlerde yaşamaktadır (2023 sonu). İlin yüzölçümü 7.393 km²'dir. İlde km²'ye 23 kişi düşmektedir. (Bu sayı Hopa'da 209’dur.) İlde yıllık nüfus artış oranı'''% 1,71''' olmuştur. Nüfus artış oranı en yüksek ve en düşük ilçeler: Borçka (% 12,41)- Hopa (-%3,81)

6 Şubat 2024 TÜİK verilerine göre merkez ilçeyle beraber 9 İlçe, 9 belediye, bu belediyelerde 39 mahalle ve ayrıca 320 köy vardır.

İlin yıllara göre nüfusları[değiştir | kaynağı değiştir]

Artvin il nüfus bilgileri
Yıl	Toplam	Sıra	Fark	Şehir - Kır
1927[20]	90.066	60		%4     3.502 86.564     %96
1935[21]	271.900	26	%202	%9     24.245 247.655     %91
1940[22]	153.273	51	-%44	%7     10.035 143.238     %93
1945[23]	159.328	51	%4	%7     11.394 147.934     %93
1950[24]	174.977	52	%10	%9     16.494 158.483     %91
1955[25]	176.845	57	%1	%12     20.882 155.963     %88
1960[26]	196.301	57	%11	%13     25.357 170.944     %87
1965[27]	210.065	57	%7	%14     30.068 179.997     %86
1970[28]	225.869	59	%8	%17     39.436 186.433     %83
1975[29]	228.026	61	%1	%19     42.496 185.530     %81
1980[30]	228.997	63	%0	%20     46.208 182.789     %80
1985[31]	226.338	64	-%1	%26     58.302 168.036     %74
1990[32]	212.833	68	-%6	%31     66.097 146.736     %69
2000[33]	191.934	73	-%10	%44     84.198 107.736     %56
2007[34]	168.092	76	-%12	%55     91.860 76.232     %45
2008[35]	166.584	76	-%1	%54     89.614 76.970     %46
2009[36]	165.580	76	-%1	%54     90.008 75.572     %46
2010[37]	164.759	76	-%0	%55     89.960 74.799     %45
2011[38]	166.394	76	%1	%55     91.886 74.508     %45
2012[39]	167.082	76	%0	%56     93.673 73.409     %44
2013[40]	169.334	76	%1	%56     94.316 75.018     %44
2014[41]	169.674	76	%0	%58     98.039 71.635     %42
2015[42]	168.370	76	-%1	%59     99.359 69.011     %41
2016[42]	168.068	77	-%0	%59     99.826 68.242     %41
2017[42]	166.143	77	-%1	%63     104.578 61.565     %37
2018[42]	174.010	76	%5	%59     102.882 71.128     %41
2019[42]	170.875	76	-%2	%62     106.389 64.486     %38
2020[42]	169.501	76	-%1	%63     106.858 62.643     %37
2021[42]	169.543	76	%0	%64     108.181 61.362     %36

Konum[değiştir | kaynağı değiştir]

Konum Bilgileri
İlçe	Kuruluş Yılı[43]	Önceden bağlı olduğu ilçe	Alanı km²	Rakım mt.	Merkeze Uzaklık km[44]	Ulaşan Yollar[44]
Artvin Merkez			1.141	530		-26
Ardanuç	1945	Merkez	958	499	40	-27=> ,
Arhavi	1954	Hopa	407	11	80	/ -25,
Borçka	1928	Merkez	805	123	33	-26, ,
Hopa	Cumh.önce		130	65	69	/ -25
Kemalpaşa	2017	Hopa	74	23	83	/ -25
Murgul	1987	Borçka	301	390	48	-26=>
Şavşat	Cumh.önce		1.316	1.127	70	-27
Yusufeli	Cumh.önce		2.261	603	103	-01=> -06,
ARTVİN	1935	RİZE	7.393

Ekonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Artvin'in ekonomisi tarım açısından incelenecek olursa çay, fındık ve son dönemlerde kivi tarımına dayalıdır. Ayrıca Yusufeli ilçesinde zeytin ve pirinç tarımı yapılmaktadır. Az da olsa narenciye üretimi mevcuttur. Aynı zamanda Karadeniz mısırı Şavşat ve Murgul gibi ilçelerde ön plana çıkmaktadır. Ancak küçük aile işletmeciliği yapılmaktadır. Yeni yapılan baraj sayesinde bu ilçenin ve Artvin'in kışları sert geçen yerlerinin artık daha ılık geçeceği öngörülmekte, çay ve kivi üretimine olanak sağlayacağı düşünülmektedir.

Artvin endüstrisi yoğun bir şehir değildir. çay ve fındık fabrikaları mevcuttur. Aynı zamanda Murgul'da bakır çıkarıldığı için bakır işletmeciliği yapılmaktadır.

Sanayi[değiştir | kaynağı değiştir]

Artvin'de tarıma dayalı sanayi gelişmiştir. Başta çay ve fındık işlenmektedir. Bunun dışında Murgul'da bakır madenini işleyen sanayi kuruluşları vardır. İlçelerde ise küçük çaplı atölye ve imalathaneler bulunur. Buralarda ise metal ürünleri, kereste, dokuma ve mobilya ürünleri işlenir. Bunun dışında ilde büyük bir sanayi kuruluşu yoktur.

Tarım, hayvancılık ve ormancılık[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu alt başlığın geliştirilmesi gerekiyor.

Enerji[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu alt başlığın geliştirilmesi gerekiyor.

Madencilik[değiştir | kaynağı değiştir]

Artvin önemli maden yataklarına sahiptir. MTA, kentte 81 maden yatağı tespit etmiştir. Başlıca madenler bakır, altın, gümüş ve çinko'dur. Madenler Artvin ve Murgul ilçelerinde yoğunlaşır.^[45]

Su kaynakları[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu alt başlığın geliştirilmesi gerekiyor.

Turizm[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu alt başlığın geliştirilmesi gerekiyor.

Ulaşım[değiştir | kaynağı değiştir]

İlin karayolları T.C. Karayolları 10. Bölge Müdürlüğü'ne bağlı olup il sınırları içinde otoyol bulunmamaktadır.^[46] İlde havalimanı ve demiryolu yoktur.

Eğitim[değiştir | kaynağı değiştir]

İlde Millî Eğitim Bakanlığına bağlı 241 kurum ve 1 üniversite vardır.

Kültür[değiştir | kaynağı değiştir]

Artvin'de Karadeniz ve Kafkas kültürü hakimdir. Kafkas kültürü Ahıska ve Kuman Türklerinde ve kısmen Gürcülerde vardır, Karadeniz kültürü ise Laz, Hemşinli ve Gürcülerde vardır. Mısır unu yaygın kullanılır. Ayrıca kıyıda hamsi sıkça tüketilir. Kara lahana Artvin'de Gürcü ve Lazların sık tükettiği bir üründür. Yöresel çalgılar, kemençe, tulum, akordeon, davul ve zurnadır. Artvin yöresinde Bar oyunları ve adı Artvin Barı olan fakat Atatürk'e ithafen adı Atabarı olarak değiştirilen halk oyunu, Artvin ile özdeşleşmiştir. Artvin ilinin simgesi Boğa'dır. Her yıl Geleneksel Boğa Güreşleri Festivali yapılır, Kafkasör festivali bunların içinde en ünlüsüdür.

Spor[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlı İmparatorluğunun son dönemlerinden beri Artvin ilinde güreş ve cirit sporları yaygın iken günümüzde unutulan birer spor dalları haline gelmiştir. Hatta Cumhuriyetin ilk yıllarında Ruslarla yapılan güreş müsabakaları olmuş bu müsabakalarda kazanan güreşçilere devlet tarafından çeşitli ödüller verilmiştir. Cirit sporu arazinin engebeli olmasından dolayı Artvin ilinde pek yaygın değildir fakat Artvinli Ciritciler Erzurumda yapılan Cirit sporlarına katılmışlar ve halende katılmaya devam ediyorlar.

2018-2019 Sezonunda, Futbol takımı Artvin Hopaspor, grubunu 7.sırada bitirmiştir. Bölgesel Amatör Lig takımı Arhavispor da grubunu 7.birmiştir. Basketbol erkekler 1. Liginde Artvin Belediye, Voleybol erkekler süper liginde Arhavi belediyesi yer almıştır. Ayrıca voleybol ve hentbol bölgesel liglerine 4 takımı katılmıştır.

Ziraat Türkiye Kupası'nda Artvin Hopaspor, katıldığı 2.turda elenmiştir. Basketbol Erkekler Federasyon Kupası'nda Artvin Belediye, grup maçları sonunda elendi. Kupa Voley Erkekler'de Arhavi Belediyesi 1.devre maçında elenmiştir.

Önemli spor tesisleri. Artvin Şehir Stadyumu (10.000), Hopa Şehir Stadyumu (3.200), Çoruh Üniversitesi Spor Salonu (1.000), Kapalı Yüzme Havuzu (Y.olimpik-500), Karakucak Güreş Alanı (3.000) ve Atabarı Kayak Merkezi.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Wikimedia Commons'ta Artvin (il) ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Artvin Valiliği 10 Haziran 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Artvin Belediyesi 27 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Artvin İli Tarihçesi 14 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Artvin Çoruh Üniversitesi 1 Mayıs 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Artvin İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 14 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Artvin Devlet Hastanesi^{[ölü/kırık bağlantı]}
• Artvin İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 14 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Artvin İl Sağlık Müdürlüğü 14 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Artvin İl Nüfus ve Vatandaşlık Müdürlüğü 14 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Artvin Emniyet Müdürlüğü 14 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Artvin İl Jandarma Komutanlığı 14 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• MEB Artvin Milli Eğitim Müdürlüğü 14 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• Kurat, Akdes Nimet (2002). Türk Kavimleri ve Devletleri. Murat Kitap ve Yayınevi. ss. 83-84. ISBN 9757734004. 
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin (1992). Yukarı Kür ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar. ss. 148. ISBN 9751604591. 

Dipnotlar[değiştir | kaynağı değiştir]