Varoluşun özden önce gelir önermesi ( Fransızca: l'existence précède l'essence), bir şeyin özünün (doğasının), varoluşundan (sadece varlığının gerçeğinden) daha temel ve değişmez olduğu yönündeki geleneksel felsefi görüşün tam tersi olacak şekilde çeviren varoluşçuluğun merkezi bir iddiasıdır.^[1] Varoluşçulara göre insan bilinci kendi değerlerini yaratarak yaşamına bir anlam belirler çünkü insan, doğuştan gelen herhangi bir kimliğe veya değere sahip olarak dünyaya gelmez. Bu kimliğin veya değerin birey tarafından yaratılması gerekir. Kendilerini oluşturan eylemleri ortaya koyarak, varlıklarını daha anlamlı hale getirirler.^[2][3]

Varoluş özden önce gelir fikri, Friedrich Schelling'in Aralık 1841'de yaptığı bir konuşmadan kaynaklanmaktadır ^[4] Bu konuşmada Søren Kierkegaard da vardı ve bu fikir Kierkegaard'ın 19. yüzyıldaki eserlerinde bulunabilmektedir,^[5] ancak 20. yüzyılda filozof Jean-Paul Sartre tarafından açıkça formüle edilmiştir. Üç kelimelik formül onun 1945'teki ^[6] " Varoluşçuluk Bir Hümanizmdir " konferansında ortaya çıkmıştır, ancak önceki kavramlar Heidegger'in Varlık ve Zaman adlı eserinde bulunabilmektedir.^[7]

Sonuç olarak, Sartre için "varlık özden önce gelir" yalnızca kendi varoluşçu düşüncesini ya da varoluşçuluk anlayışını değil, aynı zamanda varoluşçu olduğunu ilan eden her türlü düşünceyi ya da felsefeyi de tanımlayıp belirlemektedir. Sartre'ın daha sonra kendisini ve düşüncesini bu ifadeden ve sonuçlarından uzaklaştırma çabalarına rağmen, bu ifade varoluşçuluğun ve teist olmayan varoluşçu düşüncenin en çok alıntılanan, tekrarlanan ve atıfta bulunulan tanımı haline gelmiştir.^[8]

Amaç ve özgürlük[değiştir | kaynağı değiştir]

Sartrecı argüman en iyi şekilde, özün varoluştan önce geldiği şeklindeki geleneksel skolastik tezin tersine anlaşılabilir ; bu geleneksel tez için öngörülen en yaygın iddia, insanın özünde bencil olduğu ya da özünde rasyonel bir varlık olduğudur.

Sartre'a göre "varoluş özden önce gelir", bir kişiliğin önceden tasarlanmış bir modele göre veya kesin bir amaç için inşa edilmediğini, çünkü böyle bir girişimde bulunmayı seçenin insan olduğunu ifade etmektedir. İnsan varoluşunun kısıtlayıcı koşullarını inkar etmemekle birlikte, insanların kendilerini çevreleyen şey tarafından belirlendiğini onaylayan Spinoza'ya yanıt verir. Dolayısıyla, Sartre'a göre baskıcı bir durum kendi başına tahammül edilemez değildir, fakat kendini baskı altında hissedenler tarafından böyle görüldüğünde durum tahammül edilemez bir hal alır. Dolayısıyla, niyetlerimi mevcut durumuma yansıtarak, "onu özgürce eyleme dönüştüren benim". "Dünya benim özgürlüğümün aynasıdır" derken, dünyanın kendimi aşmam için beni tepki vermeye zorladığını kastetmiştir. Sartre'ın aşkınlık olarak adlandırdığı şey, mevcut kısıtlayıcı durumun gelecekteki bir tasarı tarafından bu şekilde aşılmasıdır. "Özgür olmaya mahkum edildiğimizi" de sözlerine eklemiştir.

Varoluşun özden önce geldiğini ileri sürmek, insanlarda önceden belirlenmiş bir öz olmadığını ve bir bireyin özünün, o bireyin hayatını nasıl oluşturduğu ve yaşadığı aracılığıyla tanımlandığını öne sürmektir. Sartre'ın Varoluşçuluk Bir Hümanizmdir adlı eserinde belirttiği gibi: "İnsan her şeyden önce var olur, kendisiyle karşılaşır, dünyada yükselir ve sonra kendini tanımlar." ^[9]

Seçim ve çökelme[değiştir | kaynağı değiştir]

Jonathan Webber, Sartre'ın öz terimini kullanımını zorunlu özellikler gibi modal bir tarzda değil, teleolojik bir tarzda yorumlamaktadır: "Öz, kolektif olarak bazı faaliyetleri gerçekleştirecek şekilde düzenlenmiş bir takım parçalara sahip olmanın ilişkisel özelliğidir".^{[10] :3[11]} Örneğin, kötü havayı dışarıda tutmak bir evin özüne aittir, bu yüzden duvarları ve bir çatısı vardır. İnsanlar evlerden farklıdır çünkü evlerden farklı olarak doğuştan gelen bir amaçları yoktur: kendi amaçlarını seçmekte özgürdürler ve böylece özlerini şekillendirirler, dolayısıyla varoluşları özlerinden önce gelir.

Sartre radikal bir özgürlük anlayışına kendini adamıştır: amacımızı bizden başka hiçbir şey belirleyemez, tasarılarımızın bizim onları onaylamamız dışında bir ağırlığı ya da eylemsizliği yoktur.^[12][13] Simone de Beauvoir ise hayattaki yönümüzü değiştirme girişimlerine direnç gösteren, çökelme terimi altında gruplandırılan çeşitli faktörlerin olduğunu savunuyor. Çökeltilerin kendileri geçmiş seçimlerin ürünüdür ve şimdiki zamanda farklı seçimler yaparak değiştirilebilirler, ancak bu tür değişiklikler yavaş gerçekleşir. Bunlar, geçiş tamamlanana kadar temsilcinin dünyaya ilişkin değerlendirici bakış açısını şekillendiren bir atalet kuvvetidir.^{[10] :5,9,66}

Sorumluluk[değiştir | kaynağı değiştir]

İnsanların kendilerini tanımladığı söylendiğinde, bu genellikle bir şey - herhangi bir şey, örneğin bir kuş - olmayı "dileyebilecekleri" ve sonra da o olabilecekleri şeklinde algılanmaktadır. Ancak Sartre'ın açıklamasına göre bu bir tür kötü niyet olacaktır. İfade ile kastedilen, insanların (1) yalnızca eylemde bulundukları ölçüde tanımlandıkları ve (2) eylemlerinden sorumlu olduklarıdır. Daha açık bir ifadeyle, diğer kişilere karşı zalimce davranan bir kişinin, bu eylemiyle zalim bir kişi olarak tanımlandığı ve aynı durumda (örneğin genlerinin aksine) bu zalim kişi olmasından sorumlu olarak tanımlandığı söylenebilir. Elbette bunun daha olumlu bir tedavi edici yönü de ima edilmektedir: Farklı bir şekilde davranmayı ve zalim bir insan yerine iyi bir insan olmayı seçebilirsiniz. Burada, insanlar zalim ya da iyi olmayı seçebildikleri için, aslında bunların hiçbiri olmadıkları da açıktır.^[14]

Absürt[değiştir | kaynağı değiştir]

Varoluşçuluk, insanın varoluşu ve bu varoluşun koşulları sorununa odaklanma eğilimindedir. Varoluşla kastedilen, her bir bireyin somut yaşamı ve dünyada somut varoluş biçimleridir. Bu somut bireysel varoluş, insanların incelenmesinde birincil bilgi kaynağı olmak zorunda olsa da, bazı koşulların insan varoluşuna "endemik" olduğu kabul edilir. Bu koşullar genellikle bir şekilde evrenin içsel olarak anlamsızlığı ya da absürtlüğü ve bunun normalde bize kendilerini anlamlı olarak sunan düşünüm öncesi yaşamlarımızla bariz zıtlığı ile ilişkilidir. Ana tema, "kendinde" dünya absürt olduğundan, yani "adil" olmadığından, anlamlı bir yaşamın herhangi bir noktada aniden tüm anlamını yitirebileceği yönündedir. Bunun nedenleri, "kişinin dünyasını paramparça eden" bir trajediden, kişinin kendi varoluşuna dair dürüst bir sorgulamanın sonuçlarına kadar çok çeşitlidir. Böyle bir karşılaşma kişiyi zihinsel olarak dengesiz hale getirebilir ve insanları durumlarının farkında ve bununla başa çıkmaya hazır hale getirerek böyle bir dengesizlikten kaçınmak varoluşçuluğun ana temalarından biridir. Örneğin Albert Camus, Sisifos Söyleni'de "Gerçekten ciddi olan tek bir felsefi sorun vardır, o da intihardır" şeklindeki meşhur iddiasıdır.^[15]

Bu "psikolojik" meselelerin yanı sıra, absürd olanla bu karşılaşmaların, insan olarak durumumuzla en çok temas ettiğimiz yer olduğu da öne sürülür. Böyle bir karşılaşma felsefi açıdan anlamsız olamaz ve varoluşçu filozoflar bu karşılaşmalardan birçok metafizik teori çıkarırlar. Bunlar çoğunlukla benlik, bilinç ve özgürlükle olduğu kadar anlamın doğasıyla da ilgilidir.

Popüler kültürde[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilal Tanweer, The Scatter Here Is Too Great (2013) adlı romanında varoluşun özden önce geldiğini kullanmış, kendi özünü keşfetme ve şekillendirme arayışı içindedir. Kendi özgür iradeleriyle seçme kapasitesini kullanarak eylemlerinin sorumluluğunu üstlenirler.^[16]

Eleştiri[değiştir | kaynağı değiştir]

Sartre'ın varoluşçuluk tanımı Heidegger'in başyapıtı Varlık ve Zaman'a (1927) dayanıyordu. Jean Beaufret ile daha sonra Hümanizm Üzerine Mektup olarak yayınlanan yazışmasında Heidegger, Sartre'ın kendi amaçları olan öznelcilik için kendisini yanlış anladığını ve bu eylemler üzerine düşünülmediği sürece eylemlerin varlıktan öncelikli olduğunu kastetmediğini ifade etmiştir.^[17] Heidegger "metafiziksel bir ifadenin tersine çevrilmesi metafiziksel bir ifade olarak kalır" yorumunu yapmıştır, yani Sartre'ın geleneksel olarak öz ve varlığa atfedilen rolleri, bu kavramları ve tarihlerini sorgulamadan basitçe değiştirdiğini düşünmüştür.^[18]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Yapısalcılık
• Boş levha
• Absürdizm

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

• Albert Camus, Sisifos Söyleni, 1948.
• Joseph S. Catalano, Jean-Paul Sartre'ın Varlığı ve Hiçliği Üzerine Bir Yorum, University of Chicago Press 1985.
• Sartre, Varoluşçuluk bir Hümanizmdir (L'existentialisme est un humanisme) 1946 dersi
• Engels, Schelling's Revelation, 1841, MECW Cilt 2, s. 181ff
• Stanford Felsefe Ansiklopedisi, makale Varoluşçuluk