Geçmişten günümüze merkez sağ liderler

Kronolojik sıralama: (soldan sağa)

• Adnan Menderes, Demokrat Parti (1946)
• Süleyman Demirel, Adalet Partisi (1961-1981)
• Turgut Özal, Anavatan Partisi
• Mesut Yılmaz, Anavatan Partisi
• Tansu Çiller, Doğru Yol Partisi
• Recep Tayyip Erdoğan, Adalet ve Kalkınma Partisi
• Meral Akşener, İYİ Parti
• Ali Babacan, Demokrasi ve Atılım Partisi

Türkiye'de merkez sağ, uzun süreler boyunca iktidarda kalan ve önemli bir siyasi düşünce olarak kabul edilir. 2007 tarihine kadar Türkiye'de merkez sağ kabul edilen partiler Anavatan Partisi ve Doğru Yol Partisiydi. 27 Mayıs 2007 tarihinde DYP kendini kapatarak Demokrat Parti ismini aldı. ANAP ile DP'nin birleşerek genel seçimlere girecekleri düşünülürken, parti liderlerinin görüşleri yüzünden gerçekleşmedi. 22 Temmuz 2007 seçimlerine Demokrat Parti tek başına katıldı ve %5,42 oy ile merkez sağın en düşük oy oranını elde etti. 22 Temmuz 2007 seçimlerinden sonra iktidarda bulunan Adalet ve Kalkınma Partisi yeni "merkez sağ" parti olarak gösterilmeye başlandı. 2009 yılında kurulan ve faaliyetlerine devam eden Merkez Sağ Hareketi ise bu siyasi ekolün felsefesini yeniden tanımlamak üzere çalışmaktaydı.^[1][2][3][4]

Oluşum[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye'de merkez sağ siyasi hareketi, uzun süreler boyunca iktidarda kalan ve önemli bir siyasi düşünce olarak kabul edilir. Merkez sağ partilerin aktif siyasette ve halkın gündeminde yer alması, özellikle 90'lı yıllardan itibaren akademik çalışmaların da odak noktası olmuştur. Ancak merkez sağ konusunda ortak bir analize varılamaması nedeniyle tartışmalar devam etmektedir.^[5]

Türkiye'de merkez sağ siyasi hayatına 1946 yılında kurulan Demokrat Parti (DP) ile başlamıştır. DP'nin 10 yıllık iktidarı sonrasında Adalet Partisi (AP) 1961 yılında DP'nin yerini almış ve merkez sağı temellendirmiştir. 1980 darbesi sonrasında ise merkez sağ, Anavatan Partisi (ANAP) ve Doğru Yol Partisi (DYP) ile devam etmiştir. Bu nedenle, DP'den DYP'ye uzanan bir siyasi hareketten bahsetmek mümkündür. 1960'lı yıllarda Ülkücü Hareket ve Milli Görüş siyasi hareketlerinin ortaya çıkması, merkez sağı ılımlılık ve merkeziyetçilik bakımından farklılaştırmıştır.^[5]

Günümüzde Adalet ve Kalkınma Partisi (AK Parti) ülkenin en uzun süre iktidarda kalan sağ partisi olmuştur. AK Parti'nin popülerliği, kitle partisi olması ve ideolojik içeriği (2002-2013) nedeniyle merkez sağ partisi olarak nitelendirilebilir. Günümüzde AK Parti'nin tam olarak merkez sağ içinde yer alıp almadığı tartışmalıdır.^[5]

Merkez sağın siyasi hareket olarak incelenmesinin yanı sıra, bir siyasi düşünce olarak ele alınması akademik açıdan önemlidir.^[6] Merkez sağın siyasi düşüncesi, demokrasi ve sivil toplum, milliyetçilik, (dini) muhafazakârlık ve laiklik gibi unsurlardan oluşmaktadır. Bu unsurlar, merkez sağın siyasi fikrini oluşturur.^[5][7]

Merkez sağ siyasi düşüncesinin anlaşılması için sağ, Türk sağı ve merkez sağ kavramlarına kısaca değinilmiş ve merkez sağın ideolojik özellikleri üzerinde durulmuştur.^[8] Bu ideoloji, demokrasi, milliyetçilik ve muhafazakârlık, dini muhafazakârlık ve Atatürkçülük olmak üzere dört temel başlık altında incelenebilir.^[5]

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünyada merkez sağ[değiştir | kaynağı değiştir]

Sağ-sol ayrımı, siyasi düşünceleri sınıflandırmada en yaygın kullanılan yöntemlerden biridir. Bu ayrım, Fransız Kurucu Meclisi'nin ilk toplantısındaki oturma düzeninden bu yana sağ ve sol kavramlarının kullanımına dayanır. Sağ kavramı genellikle kraliyet yanlılığı ve gericilikle ilişkilendirilirken, sol kavramı ise radikallik, devrim ve eşitlikle ilişkilendirilir. Ancak günümüz dünyasında sağ ve sol ayrımı, basit bir şekilde gericilik ve devrim arasındaki ayrımı yansıtmamaktadır.^[5][8]

Siyasi düşünür Anthony Giddens, sağ ve sol kavramlarına felsefi bir yaklaşımla yaklaşarak, sağın var olanı koruma eğilimiyle ilişkilendirilirken, solun ise var olan eşitsizliklere karşı çıkma ve değişimci bir yaklaşımı temsil ettiğini ifade eder. Norberto Bobbio ise sağ ve sol ayrımında gelenekleri referans alır; sağcıyı gelenekleri koruyan, solcuyu ise geleneklerden öteye geçerek tüm ayrımcılıklara karşı duran olarak tanımlar.^[6] Ancak sağ ve sol değerlerini belirlemek ve bazı değerlerin hangi tarafa ait olduğunu belirlemek zor olabilir. Özgürlük ve demokrasi gibi değerler bu ayrımı karmaşık hale getiren değerlerdir.^[5][6]

Siyasi ideolojilerin sağ ve sol olarak sınıflandırılması ise daha mümkündür. Genel kabul göre, sol ile sağ arasında doğrusal bir çizgiye yerleştirildiğinde, komünizm sol ucu, faşizm ise sağ ucu oluşturur. Sosyalizm sol tarafta yer aldıktan sonra sağa doğru liberalizm, muhafazakârlık ve milliyetçilik gelir. Marksizm ise sosyalizmin içinde yer alırken, sosyal demokrasi ondan sonra gelir.^[9]

Bu bağlamda, merkez sağ siyasi düşüncesinde gelenekçilik, bireyselcilik ve (liberal) demokrasi gibi değerlerin önemli olduğu ve liberalizm, muhafazakârlık ve milliyetçilik gibi ideolojileri içeren bir siyaset anlaşılmalıdır.^[5][10]

Türkiye'de merkez sağ[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye'de merkez sağ terimi, genellikle bir siyasi hareketi ifade etmektedir. Bu hareketin temsil ettiği merkez sağ düşüncesi, Demokrat Parti (DP) tarafından partileşme süreciyle birlikte başlatılmıştır. Türk siyasetini inceleyen önemli akademisyenlere göre, DP'nin kuruluşu kitlesel bir muhalefeti tetiklemiştir.^[11] Bu muhalefet, Cumhuriyet sonrası dönemde yoğunlaşan radikal değişikliklere ve tek parti yönetiminin otoriter yapısına karşı kültürel bir tepki olarak ortaya çıkmıştır. DP'nin kapatılmasından sonra, bu kesim Adalet Partisi'nde (AP) bir araya gelmiş ve AP yöneticileri DP'nin devamı olduğunu beyan etmiştir. AP, DP'nin temel programını yeni anayasanın gerekliliklerine uyarlayarak kurulmuş bir parti olarak tanımlanabilir. AP sadece merkez sağı devam ettirmekle kalmamış, aynı zamanda 1960'lar ve 1970'lerde ideolojilerin sağda ayrıştığı dönemde merkez sağın temelini atmıştır.^[12] Bu süreçte Ülkücü Hareket ve Milli Görüş'ten ayrılması da önemli bir rol oynamıştır. 12 Eylül 1980 sonrasında siyasi hayatın yeniden başlamasıyla birlikte merkez sağ kitlesi öncelikle Anavatan Partisi'nde (ANAP) toplanmış, ancak daha sonra büyük ölçüde AP kadrolarını barındıran Doğru Yol Partisi (DYP) merkez sağın ana partisi haline gelmiştir.^[5]

Merkez sağ siyasi akımını veya düşüncesini, belirli bir dünya görüşüne dayanan sistemli bir düşünce topluluğu olarak tanımlayabiliriz. Yani, merkez sağ ideolojisi kavramından bahsedilebilir ve bir kişi kendisini merkez sağcı olarak tanımlayabilir. Ancak merkez sağ, milliyetçilik ve muhafazakârlık gibi net fikirleri ifade eden klasik ideolojilerden farklıdır.^[13] Burada önemli olan, merkez sağın belirli siyasi düşüncelerle açıklanabilen, sistemli ve bütüncül bir düşünce olduğudur. Türkiye'de akademik alanda, merkez sağın bütüncül bir siyasi düşünceye veya ideolojiye sahip olmadığı şeklinde ciddi iddialar bulunmaktadır. Bu iddialar genellikle merkez sağa atfedilir. Ancak merkez sağın bütüncül bir ideolojiye veya net tezlere sahip olması zorunlu değildir. Ayrıca, kültürel muhalefet ve çevreyi temsil etme gibi birçok tezi sağa atfetmek mümkündür. Başka bir iddia ise merkez sağ partilerinin ve liderlerinin genellikle pragmatik ve popülist davrandıkları için ortak bir siyasi düşünceden bahsetmenin mümkün olmadığı yönündedir. Ancak merkez sağı bir pragmatizm alanı olarak gören bir bakış açısı, onun siyasi konumunu karmaşıklaştırmaktadır. Türkiye'de pragmatizm sadece sağa ve merkez sağına atfedilemez, benzer genellemeler 1970'lerde popülist CHP için de yapılabilir. Ayrıca, siyasi devlet anlayışı gereği merkez sağ partileri ve liderleri çoğu zaman pragmatik amaçlardan uzak olarak devlet politikalarını yürütmüşlerdir. Örneğin, merkez sağ hükümetler güvenlik politikalarını bu şekilde yürütmüşlerdir. Dolayısıyla, Türkiye'de iktidara gelen her siyasi akım veya hareketin pragmatizmi ve siyasi patronajı kullandığı iddia edilebilir.^[5][14]

Popülist demokrasi[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye'de merkez sağın tarihi, demokratikleşmenin de tarihini yansıtmaktadır. 1946 yılında Demokrat Parti'nin kurulmasıyla birlikte çok partili sistem ve serbest seçimler başlamıştır. Türkiye'deki demokratikleşme süreci, toplumsal ve siyasi yapıdan kaynaklanan bir zorunluluk olarak gerçekleşmiştir. Bu süreç, Kemalist inkılaplara ve otoriter yönetimlere karşı kitlesel muhalefetin artık siyasete ve partileşmeye dönüşmesinin kaçınılmazlığı ile açıklanmaktadır. Merkez sağ partileri, kendilerini Türkiye'de demokrasinin öncüsü olarak sunmaktadırlar. DP'nin var olma mücadelesi verdiği dönemde, demokrasi temel bir söylem olmuştur. Hem parti programlarında hem de seçim kampanyalarında, her sorunun çözüm yolunun demokrasi olduğu vurgulanmıştır. DP'nin demokrasi söylemi, iktidar döneminde Adnan Menderes'in konuşmalarında ve parti programlarında devam etmiştir. DP'nin son yıllarında ise milli iradeye dayalı demokrasi söylemi, CHP'nin DP'ye yönelik otoriterleşme iddialarına karşı bir muhalefet olarak ortaya çıkmıştır.^[15] Demokrat Parti'nin ardılı olan Adalet Partisinin (AP) parti tüzüğünde de demokratik ilkeler önemli bir yer tutmaktadır. AP'nin temel söylemlerinden biri de demokrasidir ve Süleyman Demirel AP döneminden itibaren bir demokrasi savunucusu olarak tanınmaktadır. Demirel, demokrasi savunuculuğu açısından net, tutarlı ve uygulanabilir görüşlere sahiptir. Demirel'in demokrasi anlayışı, Batı'da kullanılan kavramı yerli değerlerle uyumlu hale getirerek o dönemdeki siyasi şartlara uygun bir şekilde şekillenmiştir.^[5][16]

Merkez sağda demokrasi anlayışıyla ortaya çıkan milli irade vurgusu, temel bir öneme sahiptir. Merkez sağ partileri, kendilerini milletin tek temsilcisi olarak sunmaktadırlar. Demokrasi anlayışı çoğunlukçu ve sınırlanabilir bir şekilde şekillenmektedir. Demokratik kurumlarla sağlanan meşruiyet çoğunluğa dayanmaktadır, ancak tüm millet adına kullanılmaktadır. Demokrasi, kutsal ve sınırlanamaz bir kavram değil, yasalar ve hukuk kuralları içinde sınırlanabilen bir sistem olarak görülmektedir. Ayrıca, merkez sağda demokrasi anlayışında yasalara bağlılık ve eşitlik de önemli bir yer tutmaktadır. Demokrasi, güvenlik, eşitlik ve adaletin ancak yasalar ve Anayasa ile sağlanabileceği düşüncesi hakimdir. Merkez sağ partilerinin öncelikli hedefi, askeri müdahaleleri engellemek olmuştur. Sivilleşmeye yönelik adımlardan ziyade askerin siyasete müdahalesini reddetmek ön planda tutulmuştur.^[5]

Özetle, Türkiye'deki merkez sağ partileri demokrasiyi ve milli iradeyi ön plana çıkarmışlardır. Demokrasi, çok partili sistem ve serbest seçimlerin başlamasıyla birlikte merkez sağın temel söylemi haline gelmiştir. Yasalara bağlılık, eşitlik ve adalet gibi demokratik ilkeler de merkez sağın anlayışında önemli bir yer tutmaktadır. Ayrıca, askeri müdahalelere karşı duruşları ve sivilleşmeyi teşvik etmeleriyle bilinmektedirler.^[5]

Milliyetçilik ve muhafazakârlık[değiştir | kaynağı değiştir]

Merkez sağ partileri, milli ve millet kavramlarına büyük önem veren bir söylem benimsemektedir. Bu söylem, popülist milli irade vurgusuyla Jean-Jacques Rousseau'nun sivil milliyetçilik anlayışına benzerlik gösterir. Merkez sağ liderleri olan Menderes ve Demirel, sıklıkla milliyetçi söylemlere başvurmuşlardır. Menderes, milliyetçi söylemleri 1957 seçimleri öncesinde din ve milliyetçilik motiflerini öne çıkararak Vatan Cephesi kurma çağrısı yaparak kullanmıştır.^[5]

Merkez sağ, etnik milliyetçilik yerine kapsayıcı bir sivil milliyetçilik anlayışını benimser. Milli irade anlayışları, ülkede yaşayan herkesi bir bütün olarak ve Türk milletinin bir parçası olarak görmeyi gerektirir. Menderes'in parti programına göre, milliyetçilik anlayışında ırkçılık bulunmaz. Onlar için önemli olan, kişinin kendini Türk hissetmesidir. Demirel'in millet vurgusu da sınıfsız ve bütünsel bir topluluğu ifade eder. Demirel'e göre, bölünmez bütünlük, ülkedeki tüm vatandaşların eşit olduğunu ve hiçbir ırkın üstün olmadığını anlatır.^[5]

Merkez sağda, dinin milliyetçilikle uyumlu olduğu bir muhafazakar milliyetçilik görüşü benimsenir. DP ve AP tabanları, genellikle milliyetçi ve muhafazakar kesimlerle örtüşebilmiştir. Türk sağında hissedilen milli aidiyetin önemli bir yönü de devletle ilgilidir. Merkez sağın milli iradeye dayalı iktidar söylemi, devleti milletle özdeşleştirme anlamına gelir. Devlete olan sadakat, milleti temsil etmenin bir sonucu olarak kabul edilir.^[5]

Merkez sağ milliyetçiliğinin önemli bir özelliği de antikomünizmdir. 1940'lı yıllardan itibaren Türk sağında güçlenen anti-komünizm, DP döneminde parti içinde ve icraatlarında devam etmiştir. Soğuk Savaş döneminde Türkiye'nin NATO'ya üye olması ve ABD ile işbirliği yaparak komünizme karşı duruş sergilemesi, DP hükümetinin anti-komünist politikalarının önemli bir göstergesidir. AP döneminde ise Demirel, popülist milliyetçilik söylemini özellikle 1970'lerin sonlarında milliyetçi muhafazakâr kesimlerin giderek hakim bir ideoloji haline geldiği bir dönemde kullanmıştır.^[5]

Atatürkçülük ve Kemalizm eleştirisi[değiştir | kaynağı değiştir]

Merkez sağ, Kemalizm ile Atatürkçülük arasındaki ayrımı^[17] dikkate alarak, Kemalist değil, ancak Atatürkçü olduğunu ifade edebiliriz. Merkez sağ partileri, Kemalizm'i muhafazakâr bir yaklaşımla ve salt ideoloji olarak değil, farklı bir şekilde benimser. Yani, Kemalizm tam anlamıyla kabul edilmez, ancak Atatürkçülüğü ya da Atatürk'ün reformlarını hedef alan bir anlayışı da kabul etmezler. Parti programlarında Atatürk ve Cumhuriyet değerlerine aykırı hiçbir ifade yer almaz. Ayrıca, parti liderleri Cumhuriyet değerlerini ve Atatürk'ü benimsediklerini sıklıkla vurgulamışlardır.^[5]

Merkez sağda, geleneklere ve geçmişe önemli referanslar yapılmaktadır, ancak Cumhuriyet rejiminden eski rejime dönüş arzulanmaz. DP lideri Menderes, devrimleri halkın benimsemesine göre değerlendirmiş ve olumsuz reformları korumayacaklarını belirtmiştir. Muhafazakâr modernleşme anlayışında, toplumun dini ve geleneksel değerlerin dışarıda bırakılmadan batılı bir hayatın örnek alınması gerektiği savunulur. İlerleme, girişimcilik, demokrasi, özgürlük ve teknik-bilimsel gelişmişlik gibi batı değerleri örnek alınarak gerçekleşmelidir. Karşı çıkılan inkılaplar ise tek parti döneminin baskıcı yönetim anlayışında dini özgürlükleri kısıtlayan ve özellikle dini eğitim alanında yoğunlaşan reformlardır.^[5]

Benzer şekilde, Demirel'in modernleşme anlayışı da muhafazakâr ve Kemalizm'den birçok noktada ayrılır. Demirel, geleneklere bağlı, ıslahatçı ve batılı bir modernleşmeyi savunur.^[18] Batılılaşma, kültürel dönüşümden ziyade ekonomik kalkınma, altyapı geliştirmesi ve köylerde su sağlanması gibi unsurları içerir. Demirel'in söylemi, Cumhuriyetçi modernleşmeye veya inkılaplara tepkiyi popülerleştirmiştir ve halkla iyi iletişim kurmasına yardımcı olmuştur. Ayrıca, Demirel, Cumhuriyet değerlerini korumak amacıyla askeri müdahalelere karşı çıkmıştır, çünkü millet demokrasiye sahip çıktığı gibi Atatürk'e ve Cumhuriyete de sahip çıkacaktır.^[5][19]

2020'ler Türkiyesi'nde merkez sağ[değiştir | kaynağı değiştir]

2023 Türkiye'sinde merkez sağın karakteristiği konusunda Ali Tirali, 1990'ların merkez sağ partilerinin artık güncelliğini yitirdiğini, AK Parti'nin uzun süreli iktidarının ve kimlik politikalarının siyasi peyzajı değiştirdiğini belirtir. Tirali'ye göre, Türkiye'de yeni bir merkez sağ modeli düşünülmelidir; bu model, sosyal muhafazakarlığı ve progresif unsurları birleştirmeli, sağdan çok merkezi temsil etmelidir.^[20]

Tirali, Fransa'daki Emmanuel Macron'un benimsediği muhafazakâr ve ilerlemeci politika karışımının Türkiye'de henüz net bir temsilcisi olmadığını ifade eder. DEVA Partisi'nin kuruluş aşamasında bu tarz bir pozisyon benimsemesine rağmen, bu tarz bir merkez sağ siyasetin Türkiye'de henüz geniş kitlelere ulaşmadığını savunur.^[20] Tirali, İYİ Parti ve DEVA Partisi arasındaki rekabeti, her iki partinin benzer siyasi pozisyonu paylaşma çabalarına bağlar. İYİ Parti'nin parlamenter temsil açısından önde olduğunu ve eşitsiz rekabetin devam ettiğini dile getirir.^[20]

Tanju Tosun ise merkez ve merkez sağ partilerin sosyolojik temelleri ve ideolojik izleri arasında önemli farklılıklar olduğunu söylemektedir:^[21]

İdeolojik izler: Tosun, modern merkez sağ partiler arasında önemli ideolojik farklılıklar olmamasına rağmen, geçmişte merkez sağ partiler arasında önemli farklılıklar olduğunu söylüyor. Ekonomik politikalar ve demokrasi anlayışları açısından benzerlikler olsa da, İYİ Parti daha milliyetçi-demokrat, DEVA Partisi ise daha ılımlı yenilikçi liberal-muhafazakar demokrat ve Demokrat Parti daha gelenekçi demokrat.^[21]

Sosyal temeller: Tosun'a göre partilerin sosyolojik temellerine bakıldığında, İYİ Parti MHP kökenli, milliyetçi, seküler, kentli ve liberal bir kitleye hitap ederken, DEVA Partisi genç ve orta kuşak liberal, yenilikçi ve ılımlı muhafazakarlardan oluşur. Demokrat Parti'nin sosyolojisi, AP'den DYP'ye uzanan sosyolojik tortunun dikkat çektiği ve büyüme potansiyelinin merkez sağda birleşmelerle mümkün olduğunu belirtiyor.^[21]

Merkez sağ ve siyasi partiler[değiştir | kaynağı değiştir]

1983-günümüz[değiştir | kaynağı değiştir]

Anavatan Partisi (ANAP)[değiştir | kaynağı değiştir]

1983 Seçimleri, Türkiye'nin siyasal partilerin de yer aldığı ancak 12 Eylül darbesinin sıkı kontrolü altında olan demokratik parlamenter rejime dönüş yaptığı bir döneme denk gelir. Bu seçimlere sadece Turgut Özal liderliğindeki Anavatan Partisi (ANAP), Milliyetçi Demokrasi Partisi (MDP) ve Halkçı Parti (HP) katılabilmiştir. Büyük Türkiye Partisi (BTP) ise Süleyman Demirel'in bir sloganından esinlenerek kurulan bir parti olarak kapatılmıştır. Bu durumda ANAP'ı Merkez sağ bir parti olarak değerlendirmek, DP-AP geleneğinin tam bir uzantısı olduğunu söylemek doğru değildir. DYP, BTP'nin yerine kurulmuş olmasına rağmen ancak 1987 genel seçimlerinde meclise girebilmiştir. Bu bağlamda, DP-AP çizgisinin devamı niteliğinde olan merkez sağ parti DYP olmuşken, ANAP ise 12 Eylül'ün getirdiği özel koşullarda kendine bir varlık sahası açmış bir parti olarak değerlendirilmektedir.^[22][23]

ANAP için, parçalanmış diğer partilerin devamı olmamasının yanı sıra, bu partilerde bulunan iyi unsurları ve fikirleri bir araya getirebilmiş bir parti olduğu ifade edilebilir. ANAP, Adalet Partisi kadar muhafazakar, gelenekçiler kadar İslamcı, ülkücüler kadar milliyetçi ve CHP kadar ortanın solu olarak kendini nitelendirmiştir. Temelde ANAP, muhafazakarlığa, serbest piyasa ve küresel değerlere bağlı bir parti olarak konumlanmıştır.^[23]

Doğru Yol Partisi (DYP)[değiştir | kaynağı değiştir]

DYP, "demokratikleşme" ve "sivilleşme" kavramlarıyla 12 Eylül'e sert eleştiriler getirmiştir. DYP, DP-AP çizgisinin devamı olduğunu vurgularken ve 1946 ruhuna atıfta bulunurken, ANAP lideri Turgut Özal ise ANAP'ın 1980 sonrasının yeni bir partisi olduğunu belirtmiştir.^[24]

Adalet ve Kalkınma Partisi (AK Parti)[değiştir | kaynağı değiştir]

Refah Partisinin Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılmasıyla Milli Görüş geleneğinden gelen siyasiler Fazilet Partisi altında tekrar birleşti. Ancak değişmeyen politikalar ve değişmeyen yaşlı lider kadro sebebiyle partinin halk tabanında karşılık bulamadığını düşünen Abdullah Gül liderliğindeki Yenilikçiler, Gelenekçiler ile Fazilet Partisi kongresinde başkanlık yarışına girdi. Kongreyi kıl payı bir farkla kaybeden Yenilikçiler artık partide toplum tabanlı bir siyaset yapılamayacağını düşünmeye başladılar. Bu ortam içinde Fazilet Partisi de Refah Partisi ile aynı akıbete uğrayarak kapatıldı. Recep Tayyip Erdoğan'ın da aralarına katılması ile Yenilikçiler yeni parti çalışmalarına başladı. 14 Ağustos 2001 tarihinde kurulan Adalet ve Kalkınma Partisi'nin kurucuları arasında Recep Tayyip Erdoğan, Abdullah Gül, Ali Babacan, Abdüllatif Şener, İdris Naim Şahin, Binali Yıldırım ve Bülent Arınç partinin önde gelen isimleriydi. Bünyesinde Millî Selamet Partisi-Refah Partisi-Fazilet Partisi (Millî Görüş), Anavatan Partisi (Turgut Özal'a yakın isimler) ve Adalet Partisi-Doğru Yol Partisi (merkez sağ) kökenli isimleri barındırmaktaydı.

15 aylık bir parti olarak 3 Kasım 2002 tarihinde yapılan seçimlerde en yüksek oy oranını alarak Abdullah Gül başkanlığında 58. Cumhuriyet Hükümeti'ni kurdu. Aldığı siyaset yasağı^[25] nedeniyle kabine ve TBMM'de yer alamayan genel başkan Erdoğan'ın bu yasağı, Cumhuriyet Halk Partisinin de desteklediği bir anayasa değişikliği ile kaldırıldı. Erdoğan, 8 Mart 2003 tarihinde Siirt'te yapılan yenileme seçimlerinde milletvekili seçilerek meclise girdi. Bunun üzerine Gül başkanlığındaki 58. Hükümetin 11 Mart 2003 tarihindeki istifasının ardından Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer'den hükûmeti kurma görevini alan Erdoğan, 15 Mart 2003'te 59. Cumhuriyet Hükümeti'ni kurdu.

Parti, bazı karşıtları tarafından "millî görüş" hareketinin bir parçası olmakla suçlansa da, partinin önde gelen isimleri bu yakıştırmayı şiddetle reddetmektedir. Bunun basın-yayına yansıyan en belirgin örneği, partinin kurucusu Erdoğan'ın bir konuşmasında "Milli görüş gömleğini çıkardık" şeklindeki açıklamasıdır.^[26] Geçmiş dönemde partinin, Türkiye'nin ABD ile müttefiklik ilişkilerini koruma siyaseti ve AB üyeliği yönünde attığı adımlar, milliyetçi ve sol kesimlerce "ulusal çıkarlardan ödün verildiği" iddiasıyla eleştirildi.^[27] Erdoğan, partinin siyasi yelpazedeki yerinin muhafazakâr demokratlık olduğunu belirtmiştir.^[28] Kurucuları ve önde gelen isimlerinden bir bölümü, eski Fazilet Partisine yakın ya da Fazilet Partisi kadrosundan olup, bu partinin kapatılmasından sonra kurulan ve devam niteliğine sahip olduğu kabul edilen Saadet Partisine katılmayanlardır. Gerek kuruluştaki, gerekse sonraki dönemlerdeki kadroları değişik parti ve siyasi görüşlerden pek çok adı barındırmıştır. Fazilet Partisinin veya ilgili siyasi geleneğin bir uzantısı olarak gösterilmesine şiddetle karşı çıkılmıştır.^[29] Ayrıca Anavatan Partisinin devamı olduğu da iddia edilmiştir.^[30]

Günümüzde ise üçüncü taraf kaynaklar genellikle partiyi milli muhafazakâr, sosyal muhafazakâr ve Yeni Osmanlıcılık ideolojilerini benimseyen bir parti olarak tanımlamaktadır.^[31][32][33] Partinin genellikle siyasi yelpazede sağ kanatta yer aldığı kabul edilir, ancak bazı kaynaklar 2021'den bu yana partiyi aşırı sağ olarak tanımlamıştır.^{[34][35][36][37]} Parti, 2002 yılından bu yana hükümette bulunmaktadır. Siyaset bilimcilere göre cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve Adalet ve Kalkınma Partisi, 2013 yılından bu yana giderek otoriterleşmiştir.^[38]

Adalet ve Kalkınma Partisi, günümüzde merkez sağ bir hareket olarak kategorize edilmemektedir.

İYİ Parti[değiştir | kaynağı değiştir]

Meral Akşener, Koray Aydın; Milliyetçi Hareket Partisi'nden ihraç edilen dört milletvekili Yusuf Halaçoğlu, Nuri Okutan, Ümit Özdağ, İsmail Ok; Cumhuriyet Halk Partisi'nden istifa eden Doğru Yol Partisi kökenli İzmir milletvekili Aytun Çıray ve 200 kişilik kurucu üye ile 25 Ekim 2017 tarihinde, Ankara Yenimahalle'de bulunan Nâzım Hikmet Kongre ve Sanat Merkezi'nde yapılan kongrede İYİ Parti kuruldu; partinin ismi, logosu ve sloganı açıklandı ve Meral Akşener oy birliğiyle partinin ilk genel başkanı seçildi. Kurucu üye listesinde ağırlıklı olarak Milliyetçi Hareket Partisi ve ülkücü kökenli kimseler bulunsa da Refah Partisi, Anavatan Partisi, Doğru Yol Partisi ve Demokratik Sol Parti’de görev yapmış kişiler de bulundu.^[39][40] Parti 2018 yılından bu yana merkez sağ bir hareket olarak çeşitli kaynaklarda nitelendirildi.^{[kaynak belirtilmeli]}

Meral Akşener'e göre; İYİ Parti milliyetçi, kalkınmacı, demokrat ve siyasi yelpazenin tam merkezinde olan bir siyasi partidir.^[41] Merkez ve merkez sağ siyasete uygun olarak İyi Parti; radikal olmayan ve Türk vatandaşlarının haklarını öncelikle savunan, direkt sağ siyasete kıyasla daha ılımlı bir milliyetçiliği benimser. Parti programında özelleştirmeye yer veren İyi Parti,^[42] bireysel özgürlüklerin genişletilmesini savunarak liberal değerleri benimser.^[43] Modern çizgide bir muhafazakârlığı savunur.^[43] İYİ Parti, liberal ve Avrupa bütünleşmesini savunan partilerin bir araya geldiği Avrupa için Liberaller ve Demokratlar İttifakı üyesidir.^[44] Ancak tartışmalı olarak olarak, bazı siyasi analist ve gazeteciler de partinin merkez olma çabasını teyit etmektedir.^[45][46] İYİ Parti STK İlişkileri Başkanı Burak Akburak da partinin merkez bir parti olduğunu belirtmektedir.^[47] Daha sonraki zamanlarda partinin merkezden ziyade merkez sağ çizgide yer almayı hedeflediğine dair görüş ve tespitler vardır.^[48]

Tanju Tosun'a göre İYİ Parti, MHP sosyolojisinden devralınan milliyetçi, sınırlı ölçüde merkez sağa geçmişte oy veren, seküler, kentli, liberal, Atatürkçü ve değişime açık bir kitleye hitap etmektedir.^[21]

Prof. Dr. Tosun ve Prof. Dr. Balta'ya göre, İYİ Parti'nin merkez sağ boşluğu dolduramaması, parti kimliğinin belirsizliği ve kadronun seçmeninden daha milliyetçi olmasının iki ana nedenidir. İYİ Parti'nin MHP ile mücadelesinin zor olduğu vurgulanmaktadır. Bunun nedeni, parti içindeki anlaşmazlıklar, seçim stratejisi ve CHP ile işbirliği konusundaki memnuniyetsizliklerdir. Ek olarak, 2024 yerel seçimlerinde İYİ Parti'nin başarılı olacağı algısı düşüktür.^[49]

Demokrasi ve Atılım Partisi (DEVA Partisi)[değiştir | kaynağı değiştir]

Ali Babacan'ın ekonomi yaklaşımı, AK Parti ile ayrışmasıyla 2010 yılında belirgin hale geldi. Hazine'den Sorumlu Başbakan Yardımcısı olarak görev yaptığı dönemde, uzun vadeli öngörülebilirlik ve mali kuralların önemini vurguladı. Kamu maliyesini kontrol altına almak için "milli bir çıpa"ya ihtiyaç duyduğunu savundu. Erdoğan, Mali Kural uygulamasından vazgeçerek büyümeyi önceliklendirdi. 2011'deki genel seçimler bu süreci etkiledi.^[50] 2015'te Cumhurbaşkanı Erdoğan, faiz konusunda ters bir görüşü savunan Babacan ve Merkez Bankası Başkanı Erdem Başçı'yı eleştirmeye başladı. Mart 2015'in başında Erdoğan, Başçı'nın kendisiyle görüşmek istediğini belirttikten sonra, "Görüşmek için çağıracağım" dedi. Babacan ile birlikte bu konuyu ele aldığını ifade etti. Erdoğan'ın danışmanları, düşük faiz ve kamu harcamalarıyla desteklenen yüksek büyüme senaryosunu savunuyordu. 11 Mart 2015'te yapılan bir toplantıda iddiaya göre Babacan ve Başçı, sıkı para politikasının gerekliliğini Erdoğan'a anlatmaya çalıştı. İddiaya göre Babacan, Erdoğan'ın toplantıya katılmayacağını düşünerek Brifingi dinlemelerini istedi ve Saray'dan ayrılmaya çalıştı. Ancak Erdoğan'ın katılacağını belirtmesiyle toplantı devam etti. Bazı yorumculara göre eğer o gün Saray'ı terk etseydi, 2001 Anayasa kitapçığı krizine benzer bir durum yaşanabilirdi.^{[kaynak belirtilmeli]}

Ali Babacan, 8 Temmuz 2019 itibarıyla 18 yıllık Adalet ve Kalkınma Partisi üyeliğini sonlandırdığını açıkladı. 10 Eylül 2019 tarihinde Ali Babacan, verdiği röportajında ilk defa bir parti kuracağına dair ortaya çıkan haberleri kamuoyuna doğrulayarak yıl sonuna yeni partinin tüzel kişiliğini oluşturmayı amaçladıklarını açıkladı.^[51] İdeolojik olarak AK Parti'nin ilk yıllarındaki liberal muhafazakâr ve Avrupa Birliği yanlısı görüşleri destekliyordu. Eski cumhurbaşkanı Abdullah Gül, Bülent Arınç ve AK Parti'den ayrılan Demokrasi ve Atılım Partisi kurucusu Ali Babacan'ın bu grubun başını çektiği söylenmektedir.^[52]

Demokrasi ve Atılım Partisi, Ali Babacan liderliğinde 9 Mart 2020 tarihinde kuruldu.^[53][54] Partinin kurucuları arasında ayrıca, uzun yıllar Erdoğan kabinelerinde görev yapan eski Adalet Bakanı Sadullah Ergin, eski Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanı Nihat Ergün, eski Devlet Bakanı Selma Aliye Kavaf ve Adalet ve Kalkınma Partisi'nden eski Balıkesir Büyükşehir Belediye Başkanı Ahmet Edip Uğur da yer aldı.^[55] DEVA Partisi kurucular kurulu, ilk toplantısını 10 Mart 2020 tarihinde gerçekleştirdi. Toplantıda Ali Babacan oy birliğiyle genel başkan seçildi.^[53][56] Ali Babacan, 11 Mart 2020 tarihinde partisinin tanıtım toplantısını Ankara'da Bilkent Otel'de yaptı.^[57] Demokrasi ve Atılım Partisi'nin resmi kimlik tanımıyla büyük ölçüde örtüşen yorumlar mevcuttur. Bu yorumlar, DEVA Partisi'ni sağın içerisinde, ancak sağın aşırı uçlarının keskin söylemlerinden uzak duran, liberal demokrasiye önem veren ve ideolojik bir bagaja sahip olmayan tipik bir merkez sağ parti olarak değerlendirmektedir. Parti, uluslararası sözleşmeler ve evrensel değerler aracılığıyla Batılılaşma fikrini benimsemekte ve bu değerlerle ilişki kurmaktadır. Ayrıca, DEVA Partisi'nin Avrupa Birliği (AB) ile olumsuz bir ilişkisi olmadığı, aksine olumlu bir yaklaşım sergilediği belirtilmektedir. Parti programında, AB müktesebatında yer alan hesap verilebilirlik, şeffaflık, katılımcılık ve verimlilik gibi prensipler ön plana çıkmaktadır.^[58]

Tanju Tosun'a göre DEVA Partisi'nin sosyolojik temeli ağırlıklı olarak liberal, genç ve orta kuşak, teknokratik yenilikçi, ılımlı muhafazakar kesimlerden oluşmaktadır. Parti lideri Ali Babacan'ın siyasi kariyeri bu sosyolojik temeli güçlendirmiştir. DEVA Partisi, siyasetle teknolojiyi birleştirme iddiasında olan, yenilikçi genç kuşak siyasal parti kimliği algısı yaratmada diğer partilerden ayrılmaktadır.^[21]

Merkez sağ siyasi partiler ve genel seçimler[değiştir | kaynağı değiştir]

Seçim	Genel başkan	Oy			Sandalye		Meclis	Sıra
		#	%	±	#	±
1946	Celâl Bayar	—	—	—	62 / 503	62	Ana Muhalefet	2.
1950		4,241,393	%52.67	—	415 / 492	353	İktidar	1.
1954	Adnan Menderes	5,151,550	%57.61	4.94	502 / 541	87	İktidar	1.
1957		4.372.621	%47.87	9.74	424 / 610	79	İktidar	1.
1961	Ragıp Gümüşpala	3.527.435	%34,80	—	158 / 450		Koalisyon	2.
1965	Süleyman Demirel	4.921.235	%52,87	18.07	240 / 450	82	İktidar	1.
1969		4.229.712	%46,55	6.32	256 / 450	16	İktidar	1.
1973		3.197.897	%29,82	16,73	149 / 450	107	Ana Muhalefet	2.
1977		5.468.202	%36,89	7.07	189 / 450	40	Ana Muhalefet	2.
1983	Turgut Özal	7.833.148	%45,14	—	211 / 400	212	İktidar	1.
1987		8.704.335	%36,31	8.83	292 / 450	80	İktidar	1.
	Süleyman Demirel	4,587,062	%19.14	—	59 / 450		Muhalefet	3.
1991		6,600,726	%27.03	7.81	178 / 450	119	Koalisyon	1.
	Mesut Yılmaz	5.862.623	%24,01	12.30	115 / 450	177	Muhalefet	2.
1995		5.527.288	%19,65	4.36	132 / 550	17	Koalisyon	2.
	Tansu Çiller	5,396,009	%19.18	7.85	135 / 550	43	Koalisyon	3.
1999	Mesut Yılmaz	4.122.929	%13,22	6.43	86 / 550	46	Koalisyon	4.
	Tansu Çiller	3,745,417	%12.01	7.17	85 / 550	50	Muhalefet	5.
2002	Recep Tayyip Erdoğan	10.808.229	%34,28	34,28	363 / 550	363	İktidar	1.
	Tansu Çiller	2,997,065	%9.54	2.47	0 / 550	85	Baraj Altında Kaldı	3.
	Mesut Yılmaz	1.601.322	%5,12	8.10	0 / 550	86	Baraj Altında Kaldı	7.
2007	Recep Tayyip Erdoğan	16.327.291	%46,58	12,9	341 / 550	22	İktidar	1.
	Mehmet Ağar	1,898,873	%5,41	—	0 / 550		Baraj Altında Kaldı	4.
2011	Recep Tayyip Erdoğan	21.399.082	%49,83	3,25	327 / 550	14	İktidar	1.
	Namık Kemal Zeybek	279,480	%0,65	4,77	0 / 550		Baraj Altında Kaldı	7.
2015 Haziran	Gültekin Uysal	75,217	%0,17	0,49	0 / 550		Baraj Altında Kaldı	9.
2015 Kasım		69,319	%0,14	0,02	0 / 550		Baraj Altında Kaldı	10.
2018	Meral Akşener	4.955.994	%9,96	—	43 / 600		Muhalefet	5.
	Gültekin Uysal				1 / 600	1		—
2023	Meral Akşener	5.275.981	%9,69	0,27	43 / 600			4.
	Gültekin Uysal	—	%—		3 / 600	2		—
	Ali Babacan	[Not 1]			15 / 600 [Not 2]	14

Merkez sağ ve seçimler[değiştir | kaynağı değiştir]

Seçim	Genel başkanlar	Siyasi partiler	Oy			Sandalye
			#	%	± Y	#	±
1946	Celâl Bayar	Demokrat Parti (1946)	Bilinmiyor	%13,1	13.1	62 / 503	62
1950		Demokrat Parti (1946)	4,391,694	%55,2	42.1	416 / 492	352
1954	Adnan Menderes Remzi Oğuz Arık	Demokrat Parti (1946) Türkiye Köylü Partisi	5,208,561	%58,2	4.94	502 / 541	87
1957	Adnan Menderes Fevzi Lütfi Karaosmanoğlu	Demokrat Parti (1946) Hürriyet Partisi	4,819,282	%51,3	6.9	428 / 610	74
1961	Ragıp Gümüşpala Ekrem Alican	Adalet Partisi (1961-1981) Yeni Türkiye Partisi (1961)	4,919,359	%48,5	2.8	223 / 450	205
1965	Süleyman Demirel Ekrem Alican	Adalet Partisi (1961-1981) Yeni Türkiye Partisi (1961)	5,267,749	%56,6	8.1	259 / 450	36
1969	Süleyman Demirel Turhan Feyzioğlu Yusuf Azizoğlu	Adalet Partisi (1961-1981) Güven Partisi Yeni Türkiye Partisi (1961)	5,025,459	%55,4	1.2	277 / 450	18
1973	Süleyman Demirel Ferruh Bozbeyli Turhan Feyzioğlu	Adalet Partisi (1961-1981) Demokratik Parti Cumhuriyetçi Güven Partisi	5,037,742	%47	8.4	207 / 450	70
1977	Süleyman Demirel Ferruh Bozbeyli Turhan Feyzioğlu	Adalet Partisi (1961-1981) Demokratik Parti Cumhuriyetçi Güven Partisi	6,020,399	%40,7	6.3	194 / 450	13
1983	Turgut Özal	Anavatan Partisi	7,833,148	%45,1	4.4	211 / 400	17
1987	Turgut Özal Süleyman Demirel	Anavatan Partisi Doğru Yol Partisi	13,291,397	%55,7	10.6	351 / 450	140
1991	Süleyman Demirel Mesut Yılmaz	Doğru Yol Partisi Anavatan Partisi	12,463,349	%51	4.7	293 / 450	58
1995	Tansu Çiller Mesut Yılmaz	Doğru Yol Partisi Anavatan Partisi	10,923,297	%38,8	12.2	267 / 550	26
1999	Tansu Çiller Mesut Yılmaz	Doğru Yol Partisi Anavatan Partisi	7,868,346	%25,2	13.6	171 / 550	96
2002	Recep Tayyip Erdoğan Tansu Çiller Mesut Yılmaz	Adalet ve Kalkınma Partisi Doğru Yol Partisi Anavatan Partisi	15,435,636	%48,8	23.6	363 / 550	96
2007	Recep Tayyip Erdoğan Mehmet Ağar	Adalet ve Kalkınma Partisi Demokrat Parti (2007)	18,226,164	%51,9	3.1	341 / 550	22
2011	Recep Tayyip Erdoğan Namık Kemal Zeybek Çetin Özaçıkgöz	Adalet ve Kalkınma Partisi Demokrat Parti (2007) Doğru Yol Partisi (2007)	21,743,169	%50,6	1.3	327 / 550	14
Haziran 2015	Gültekin Uysal Çetin Özaçıkgöz	Demokrat Parti (2007) Doğru Yol Partisi (2007)	104,636	%0,2	50.4	0 / 550	327
Kasım 2015	Gültekin Uysal Çetin Özaçıkgöz	Demokrat Parti (2007) Doğru Yol Partisi (2007)	83,450	%0,17	0.03	0 / 550	0
2018	Meral Akşener	İYİ Parti	4,932,510	%10	9.8	43 / 600	43
2023	Meral Akşener Ali Babacan Gültekin Uysal Vecdet Öz İbrahim Çelebi	İYİ Parti Gelecek Partisi Demokrasi ve Atılım Partisi Demokrat Parti (2007) Adalet Partisi (2015) Anavatan Partisi (2011)	5,451,319	%10,04	0.04	62 / 600	29

Zaman çizelgesi[değiştir | kaynağı değiştir]

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

1. ^ Millet İttifakının 7 Nisan 2023'te YSK'ye sunduğu ek protokol gereği genel seçimlere CHP ve İYİ Parti listelerinden katıldı.
2. ^ Seçilen vekiller Sadullah Kısacık, Sadullah Ergin, İdris Şahin,Burak Dalgın, Ertuğrul Kaya, Elif Esen, Hasan Karal, Evrim Rızvanoğlu,Mustafa Yeneroğlu, Medeni Yılmaz, Seda Kaya Ösen, İrfan Karatutlu, Selma Aliye Kavaf, Mehmet Emin Ekmen ve Cem Avşar'dır.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]