Zazaca Nedir?
Zazaca Nedir?, Zazaca Nerededir?, Zazaca Hakkında Bilgi?, Zazaca Analizi? Zazaca ilgili Zazaca ile ilgili bilgileri sitemizde bulabilirsiniz. Zazaca ile ilgili daha detaylı bilgi almak ve iletişime geçmek için sayfamıza tıklayabilirsiniz. Zazaca Ne Anlama Gelir Zazaca Anlamı Zazaca Nedir Zazaca Ne Anlam Taşır Zazaca Neye İşarettir Zazaca Tabiri Zazaca Yorumu
Zazaca Kelimesi
Lütfen Zazaca Kelimesi İle ilgili Daha Fazla Bilgi Almak İçin Kategoriler Sayfamıza Bakınız. Zazaca İlgili Sözlük Kelimeler Listesi Zazaca Kelimesinin Anlamı? Zazaca Ne Demek? ,Zazaca Ne Demektir? Zazaca Ne Demektir? Zazaca Analizi? , Zazaca Anlamı Nedir?,Zazaca Ne Demektir? , Zazaca Açıklaması Nedir? ,Zazaca Cevabı Nedir?,Zazaca Kelimesinin Anlamı?,Zazaca Kelimesinin Anlamı Nedir? ,Zazaca Kelimesinin Anlamı Ne demek?,Zazaca Kelimesinin Anlamı Ne demektir?
Zazaca Bu Kelimeyi Kediniz Aradınız Ve Bulamadınız
Zazaca Kelimesinin Anlamı Nedir? Zazaca Kelimesinin Anlamı Ne demek? , Zazaca Kelimesinin Anlamı Ne demektir?
Demek Ne Demek, Nedir? Tdk'ye Göre Anlamı
Demek kelimesi, dilimizde oldukça kullanılan kelimelerden birisidir. TDK'ye göre, demek kelimesi anlamı şu şekildedir:
Söylemek, söz söylemek - Ad vermek - Bir dilde karşılığı olmak - Herhangi bir ses çıkarmak - Herhangi bir kanıya, yargıya varmak - Düşünmek - Oranlamak - Ummak, - Erişmek - Bir işe kalkışmak, yeltenmek - Saymak, kabul etmek - bir şey anlamına gelmek - öyle mi, - yani, anlaşılan - inanılmayan, beklenmeyen durumlarda kullanılan pekiştirme veya şaşma sözü
Zazaca Bu Kelimeyi Kediniz Aradınız Ve Bulamadığınız İçin Boş Safyadır
Demek Kelimesi Cümle İçerisinde Kullanımı
Eskilerin dediği gibi beşer, şaşar. - Muşmulaya döngel de derler.
Kamer `ay` demektir. - Küt dedi, düştü. - Bu işe herkes ne der? - Güzellik desen onda, zenginlik desen onda. - Bundan sonra gelir mi dersin? - Saat yedi dedi mi uyanırım. - Kımıldanayım deme, kurşunu yersin. Ağzını açayım deme, çok fena olursun. - Yarım milyon dediğin nedir? - Okuryazar olmak adam olmak demek değildir. - Vay! Beni kovuyorsun demek, pekâlâ! Zazaca - Demek gideceksin.
Demek Kelimesi Kullanılan Atasözü Ve Deyimler
- dediği çıkmak - dediğinden (dışarı) çıkmak - dediğine gelmek
- dedi mi - deme! - demediğini bırakmamak (veya koymamak) - deme gitsin - demek istemek , - demek ki (veya demek oluyor ki) , - demek olmak , - dememek - der oğlu der - deyip de geçmemek - diyecek yok - dediği çıkmak , {buraya- - dediğinden (dışarı) çıkmak - dediğine gelmek i, - dedi mi , {buraya- - deme! - demediğini bırakmamak (veya koymamak) - deme gitsin , - demek istemek - demek ki (veya demek oluyor ki) - demek olmak - dememek - der oğlu der - deyip de geçmemek - diyecek yok
Zazaca
Zazaca Nedir? Zazaca Ne demek? , Zazaca Kelimesi İle ilgili Daha Fazla Bilgi , Almak İçin Kategoriler Sayfamıza Bakınız. İlgili Sözlük Kelimeler Listesi
Zazaca Kelimesinin Anlamı? Zazaca Ne Demek? Zazaca Ne Demektir? ,Zazaca Analizi? Zazaca Anlamı Nedir? Zazaca Ne Demektir?, Zazaca Açıklaması Nedir? , Zazaca Cevabı Nedir? , Zazaca Kelimesinin Anlamı?
Zazaca | |
---|---|
Zazaki | |
Ana dili olanlar | Türkiye, Avrupa'daki Zazalar, Gürcistan,[kaynak belirtilmeli] ABD |
Konuşan sayısı | 730.705 (anadil olarak) 1.740.000[1]-2.000.000[2] (tarih gerekli) |
Dil ailesi | |
Yazı sistemi | Latin alfabesi |
Dil kodları | |
ISO 639-1 | - |
ISO 639-2 | zza |
ISO 639-3 | diq, kiu |
Zaza dilinin üç ana lehçesinin coğrafi dağılımı. |
Zazaca, Hint-Avrupa dil ailesinin İran dilleri grubunda bulunan Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir.[3] Zazalar tarafından Türkiye'nin doğusunda Bingöl, Elâzığ, Erzincan, Erzurum, Sivas ve Tunceli; güneydoğusunda Adıyaman, Diyarbakır, Şanlıurfa ile Muş'un Varto ilçesi ve Bitlis'in batısında Mutki ilçesi civarındaki köylerde yoğunlukla konuşulur.[4] Zazacaya gramer, genetik, dil bilimi ve söz varlığı açısından en yakın diller Hazar Denizi kıyılarında konuşulan Talışça, Tatça, Gilekçe, Simnanca, Sengserce ve Mazenderancadır.[5][6][7][8][9][10][11][12][13][14][15][16]
Zazaların dillerini ve kendilerini tanımlamaları bölgeden bölgeye farklılıklar göstermektedir. Zazaların tanımlama şekli ulusal olmayıp, etnik ya da dini niteliktedir. Zazaca için kullanılan başlıca adlandırmalar şunlardır:
Zazaca üzerine ilk araştırmalar 19. yüzyılın ikinci yarısı itibarıyla başlamıştır. Dil bilimci Peter I. Lerch, Kırım Savaşı'nda Ruslara esir düşen Osmanlı askerlerinin tutulduğu Roslow'a giderek buradaki Zaza kökenli Osmanlı askerleri arasında Zazaca bazı derlemeler yapmıştır.[44] Lerch, 1856 yılında, Zazaca cümle listesi ve hikâyelerden oluşan derlemelerini dil bilimsel analiz yapmadan Rusça[45] ve Almanca[46] olarak yayımlamıştır.[38] Daha sonra Robert Gordon Latham, Dr. H. Sandwith'in derlediği bir Zazaca sözlük listesini 1856[47] ve 1860[48] yıllarında yayımlamıştır. 1862'de Wilhelm Strecker ve Otto Blau tarafından Dersim Zazacasına ait bazı notlar yayımlanmıştır.[49] Daha sonra Friedrich Müller (1864) Lerch'in derlediği metinlerle Zazaca ile üzerine karşılaştırmalı bir inceleme yayımlamıştır.[35][50] Müller çalışmasında Zazacayı Farsçanın bir lehçesi olarak değerlendirmekle birlikte Zazacanın Kürtçe ve Farsçadan daha eski olduğunu ve tarihsel gelişim bakımından Zazacanın Kürtçe ve Farsçadan farklı olduğunu tespit etmiştir.[51] Müller'in bu görüşü daha sonra F. Spiegel (1871), W. Tomaschek (1887), W. Geiger (1891-1901) ve A. Socin (1901) tarafından da desteklenmiştir.[52] Daha sonra, Albert van Le Coq (1903) derlediği bazı Zazaca metinleri Kürtçe metinlerle bazı kısmi karşılaştırmalar yaparak dil bilimsel analiz yapmadan yayımlamıştır.[53] Çalışmalarında Zazaca metin kayıtlarına yer veren ilk dönem araştırmacıları, detaylı dil bilimsel analizini yapmadan diyalekt olarak ele alıp Zazacayı Farsça ve Kürtçe ile birlikte değerlendirmiştir.[51][54]
Zazacayı dil bilimsel olarak inceleyip detaylı analizini yapan ilk araştırmacı Alman dil bilimci Oskar Mann'dır. 1905/1906 yıllarında Prusya Bilimler Akademisi tarafından batı İrani dillerinin dokümantasyonu ve dil bilimsel analizi için görevlendirilen Oskar Mann Bingöl ve Siverek bölgelerinde kapsamlı Zazaca derlemeler ve dil kayıtları gerçekleştirmiştir. Zazacayı ses bilgisi (fonetik), biçim bilgisi (morfoloji), sözcük bilgisi (leksikoloji), köken bilgisi (etimoloji) açılarından inceleyen Oskar Mann yaptığı araştırmaların sonucunda Zazacanın Farsça ya da Kürtçenin bir lehçesi olmayıp başlı başına ayrı bir dil olduğunu tespit etmiştir.[55] Mann'ın ölümünden sonra çalışmalarını devralarak ilerleten Karl Hadank, 1932 yılında bu çalışmaları yaptığı gramer analizleriyle beraber "'Mundarten der Zaza" adıyla kitaplaştırmıştır.[56] Hadank da öncülü Oskar Mann gibi Zazacayı başlı başına ayrı bir dil olarak ele almıştır. Zazacanın modern dil bilimi tarihindeki yeri Oskar Mann (1906) ve Karl Hadank'dan (1932) sonra David Neil MacKenzie (1961–95), Gernot Ludwig Windfuhr (1989), Jost Gippert (1996), Ludwig Paul (1998) ve birçok yabancı dil bilimci ve araştırmacı ve uluslararası dil otoriteleri Glottolog[57] ve Ethnologue[58] tarafından incelenmiş olup başlı başına bir Batı İran dili şeklinde tespit edilmiştir.[59]
Zazaca, Doğu Anadolu’nun Yukarı Fırat ve Dicle havzasında, sayıları kesin olarak bilinmemekle birlikte yaklaşık olarak 2-3[60][61] milyon civarında kişinin konuştuğu dildir. Türkiye'de yaşayan Zazalar dışında özellikle Almanya, Fransa, Avusturya, İsveç, İsviçre ve Hollanda gibi Avrupa ülkelerinde yaşayan önemli sayıda Zaza veya Zazaca konuşan nüfus bulunmaktadır.[62][63]
Zazacanın en yoğun olarak konuşulduğu ve Zazaların en yoğun olarak yaşadığı yerleri, Tunceli (bütün ilçelerde), Bingöl (bütün ilçelerde), Elâzığ (doğu bölgesi, kuzeyi ve güneyi), Diyarbakır (kuzey ve batı bölgeleri Çermik, Çüngüş, Ergani, Eğil, Dicle, Lice, Hani, Kulp, Hazro), Urfa (Siverek, Hilvan ilçeleri), Muş (Varto ilçesi), Sivas (Zara, Ulaş, Kangal ilçeleri), Adıyaman (Gerger ilçesi), Erzincan (Merkez, Tercan, Çayırlı, Refahiye ve yer yer diğer ilçelerde), Batman (Batman, Kozluk), Bitlis (Mutki, Tatvan), Malatya (doğu bölgesi), Ardahan (Göle'nin iki köyünde), Aksaray (Ekecik bölgesinde[64]) ve Erzurum (Hınıs, Tekman, Aşkale, Çat ve yer yer diğer ilçelerinde) oluşturmaktadır.[4][65]
Zazaca dil bilimsel olarak Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İran ana grubunun İran koluna ait bir dildir.[66] Bir Batı İran dili olan Zazaca bu grubun kuzeybatı koluna mensuptur. Zazaca dil biliminde başlı başına ayrı bir dil olarak kabul edilip[67][68][69][70] Kürtçeden ayrı olarak Gorani diliyle beraber Zaza-Gorani olarak adlandırılan genetik bir alt grubun parçasıdır.[68][71]
Glottolog Zazacayı Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Talışça, Tatça ve lehçeleri ile birlikte Eski Azerice'den türeyen Azeri dilleri grubu içinde sınıflandırmaktadır.[72] Alman dil bilimci Jost Gippert[73] ve LeCoq ise Zazacayı Hazar Denizi'nin güneyindeki tarihi Hyrkania bölgesine atıfta bulunarak Hyrkan dilleri grubu (Gurgan, Cürcan) içinde sınıflandırmıştır ve Tatça, Talışça, Sengserce ve Hazar denizi kıyılarında konuşulan diğer dilleri Zazaca ile aynı alt gruba ait saymıştır.[74]
Dil bilimci Ludwig Paul'a göre Zazaca, Kürtçeye nazaran Goranice ve ölü bir İran dili olan Eski Azerice[3] ve Talışçaya[75] daha yakındır. Paul, Zazacanın Talışça, Tatça, Simnanca, Sengserce ve ölü İran dilleri olan Eski Azerice ve Partçaya yakın olup bu dillerle birçok çok benzerlik paylaştığını[76] ve Kürtçenin tarihi olarak geçirmiş olduğu ses değişikliklerinin Zazacada bulunmadığını tespit etmiştir.[77] Benzer şekilde, Elazığ-Keban bölgesinde yapılan bir çalışmada Zazaca ve Kürtçe konuşurları arasında karşılıklı anlaşılırlığın oldukça düşük olduğu tespit edilmiştir.[78] Hazar Denizi kıyısında konuşulan Kuzeybatı İran dilleri ve Zazaca arasında da dil bilgisi ve sözcük dağarcığı bakımından önemli benzerlikler bulunur. Bugün Zazacaya en yakın diller Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Talışça, Tatça, Gilekçe ve Mazenderanca gibi dillerdir.[79]
Ethnologue'a göre Kuzeybatı İran dilleri ve Zazacanın yeri:[80]
Dil sınıflandırma otoritelerinden biri olan SIL International'e göre Zaza dili (zza) bir makro-dil (macrolanguage) olup iki (ISO 639 diq & kiu) ayrı dil olarak sınıflandırılmaktadır.[82]
Prof. Dr. Ludwig Paul[83] ve Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü’ne[84] göre Zaza dili; kuzey, merkez ve güney kolları olmak üzere üç ana lehçeye ayrılmaktadır. Zaza dilinin, bunun yanı sıra, özel bir konuma sahip olan ve hiçbir lehçe grubuna tam olarak dâhil edilemeyen geçiş ve kenar şiveleri de mevcuttur. Bölgeden bölgeye kelimeler çeşitli ses değişimine uğramıştır. Bunlar telaffuz farkından öte Zaza lehçelerinin sözcük dağarcığında da farklılıklar gösterir. Zamanla bazı kelimeler önemini yitirmiş; ya tam unutulmuş ve başka kelime biçimlerine dönüşmüş ya da bu kelimelerin kullanımı ikinci veya üçüncü plana düşmüştür.
Zaza dilinin kuzey, merkez ve güney lehçelerini birbirlerinden ayrı tutan belli başlı karakteristik özellikler bulunmaktadır. Aynı zamanda Zazaların üç mezhebe (Şafi, Hanefi, Alevi) bölünmesi de bu lehçelerin oluşmasına katkıda bulunmuştur. Zaza dilinin ana lehçelerinin arasında şivesel farklılıklar da bulunmakla birlikte konuşulduğu bazı yörelerde dil komşu dillerden daha çok etkilenmiştir. Örneğin Zazacanın kuzey lehçesine bağlı Dersim ağzı fonetik bakımından hayli yenilikler yaşamıştır. Bu yeniliklerden Ermenicenin sorumlu olduğu tahmin edilmektedir. Öte yandan aynı lehçe grubunda yer alan Varto şivesi bu değişimden uzak kalmıştır.[kaynak belirtilmeli] Zaza dilinin üç ana lehçesi şu şekildedir:
Ünlü harflerden daha az değişim gösterdikleri için dillerin tarihsel evrimi ve dil gruplarındaki sınıflandırmanın esas temelini ünsüz harfler oluşturmaktadır. İrani dillerin içinde Batı İran dillerinin kuzeybatı-güneybatı olarak ayırt edilebilmesi için miras sözcüklerden oluşan belirli kıstas sözcükler eş dillilik sınırı (isoglosses) yönünden esas alınmaktadır. Dillerin tarihsel evrimi ve dil gruplarındaki sınıflandırmanın esas temelini oluşturan bu ünsüzlerin oluşumu (eşdillilik/sınırı/isoglosses) Zazacada Talışça, Tatça (Herzendi) , Sengserce, Vefsçe ve bazı merkezi İran dilleri ile hemen hemen aynıdır. Zazaca burada Talışça, Tatça, merkezi İran diyalektleri ve Gilekçe, Simnanca, Sengserce ile bir kuzeybatı İran dilleri kuşağı oluşturmaktadır. Bu kuşağa bağlı diller Farsça, Azerbaycan dili ve Kürtçe konuşurları tarafından, batı kısmında Zazaca, Talışça, Tatça ve doğuda kısmında ise Simnanca, Sengserce, Gilekçe ve diğer Hazar/Merkezi lehçeleri olmak üzere coğrafi olarak ikiye bölünmüştür. Yine de Zazaca Tatça (Herzendi/Azeri), Talışça ve bazı kuzeybatı diyalektleri ile birlikte Batı İrani Proto-Hint Avrupa ünsüz harf köklerini güçlü bir biçimde muhafaza etmiştir ve bu noktada Farsça ve Kürtçeden oldukça uzaktır:[85][86]
Proto Hint-Avrupa | Partça | Azerice/Tatça[a] | Zazaca | Talışça | Simnanca | Hazar dilleri | Merkez Lehç. | Beluçça | Kürtçe | Farsça |
*ḱ/ĝ | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | s/z | h/d |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
*kue | -ž- | -ž- | -ĵ- | -ž | -ĵ, ž- | -ĵ- | -ĵ-, ž, z | -ĵ- | -ž- | -z- |
*gue | ž | ž (y-) | ĵ | ž | ĵ,ž | ĵ | ĵ, ž, z | ĵ | ž | z |
*kw29 | ? | isb | esb | asb | esp | s | esb | ? | s | s |
*tr/tl | hr | (h)r | (hi)r | (h)*r | (h)r | r | r | s | s | s |
*d(h)w | b | b | b | b | b | b | b | d | d | d |
*rd/*rz | r/rz | r/rz | r/rz | rz | l/l(rz) | l/l | l/l(rz) | l/l | l/l | l/l |
*sw | wx | h | w | h | x(u) | x(u) | x(u), f | v | x(w) | x(u) |
*tw | f | u | w | h | h | h | h(u) | h | h | h |
*y- | y | y | ĵ | ĵ | ĵ | ĵ | ĵ (y) | ĵ | ĵ | ĵ |
Zazacanın ses yapısındaki ünlüler olan a, e, ê, ı, i, o, u, ü/û, Güney Zazacasında olan û hariç genelde kısa telaffuz edilmektedir ve ünlülerde uzun : kısa karşıtlığı yoktur. Bazı ağızlardaki ö ünlüsü -ew- çift ünlüsünden dönüşmüştür (> öw~ öy), örn. Doğu-Dersim dewe, Batı-Dersim döwe ~ döe “köy” veya komşu heceden etkilenmeden ötürü şekil değiştirmiştir, örn. Bingöl-Genç yeno > yön “geliyor”. Tarihsel gelişme açıdan e, ı, u ünlüleri Ana/Orta İrancanın kısa a, i, u’nun, a, ê, i, o, û/ü ise Ana İranca uzun ā, ai (> Oİ ē), ī, au (> Oİ ō), ū ünlülerin devamıdır.
Zazacanın komşu dillerle etkileşim içinde olmasına rağmen Orta İrani dönemden bu yana dil bilgisel olarak ve miras sözcükler açısından yapısını gayet iyi koruduğu söylenebilir. Komşu veya egemen dillerden kelime alışverişi dışında dilin diğer alanlarında fazlasıyla etkileşim gözlenmemektedir. Kültürel açıdan da yerli halk olarak komşu halklarla birçok ortak özelliği taşımaktadır. Bulunduğu ve geliştiği şartlara göre değerlendirilecek olursa, zengin bir kelime dağarcığına sahiptir. Zazacada şimdiki zaman fiil takıları Simnanca, Sengserce, Gilekçe, Talışça, Tatça ve Hazar Denizi kıyılarındaki diğer dil/lehçeler ile ortak biçimde fiil kökünden sonra gelen n/ant şimdiki zaman son eki ile oluşturulmaktadır:[85][86][87][88]
Türkçe | Zazaca | Simnanca | Gilekçe | Tatça | Talışça |
---|---|---|---|---|---|
Gitmek | şın- | şenn- | şunn- | şend- | şed- |
Gelmek | yen- | an- | an- | amand- | omed- |
Söylemek | van- | van- | gun- | otn- | voted- |
Görmek | vin- | ? | in | vin- | vin- |
Yapmak | ken- | ken- | kun- | könd- | kerded- |
Giderim | ez şına | e şenni | men şunem | ez meşem/men şenden | ez şedam |
Eski İrani Dönemin sonuna doğru ve Orta İrani Dönemin başlangıcında gerçekleşen geçmiş zamanın kuruluş şekliyle çoğu orta İrani dilde, geçmiş zaman edilgen ortaç (participle perfect passive) soneki -ta- ile oluşturulan fiil çekimin sayesinde meydana gelen biçim-sözcükdizimsel (morphosyntactic) bir fenomen olan bölünmüş ergatiflik (split ergativity), yani tüm geçmiş zaman şekillerinde geçişli fiillerde öznenin bükünlü halde belirtilmesi, nesnenin yalın halde olması, İrani dillerde ayrıca fiilin ergatif alanda da nesneye göre çekimlenmesi, bugün de Zazacada varlığını sürdürmektedir. Örn. Ez ey anan, o mı ano. “ben onu (eril) getiriyorum, o beni getiriyor”, geçmiş zamanda ise mı o ard, ey ez ardan “ben onu getirdim, o beni getirdi” şeklinde çekilmektedir.
Çağrı hali olarak bilinen vocative’i hariç tutulursa, Zazacada bulunan 2 hal (yalın, casus rectus ve bükünlü casus obliquus) de Orta Batı İrani dönemden kalmadır. Zazacada, biri birlikte bir Kuzeybatı İran dilleri kuşağı oluşturduğu Talışça, Tatca , Simnanca, Sengserce gibi diller ile benzer biçimde kökü Ana İranca'ya uzanan -ahya genitiflik ekine uzanan, ismin iki hali yalın (y) ve bükünlü (b) vardır:[85]
Türkçe | Zazaca | Talışça | Tatça | Simnanca | Orta Farsça |
---|---|---|---|---|---|
Baba (y) | pi | pi/pie[89] | piye | piye | pid |
Baba (b) | per | par | piyer | piyer | pidar |
Anne (y) | ma/mae | ma/moe[89] | maye | mar/mey | mad |
Anne (b) | mar | moar | ? | ? | madar |
Tabloya ek olarak Zazaca bıra/bırar; Simnanca bere/berar da yalın ve bükülü hallere örnektir.[85] Tamlamalar noktasında ise isim tamlamasında belirten isimde olduğu gibi, sıfat tamlamasında da sıfat isimden sonra gelmektedir, sıfat da isimle birlikte çekilmektedir, örn. her-o gewr "gri eşek", her-ê gewri "gri eşekler", her-an-ê gewr-an "gri eşekleri(n).
Zazacadaki Eski ve Orta İrani dönemiden kalma diğer bir özellik de, fiilin edilgen çatısı (diathesis, voice) mürekkep şekilde (bireşimsel, synthetic), yani yardımcı fiil olmaksızın da sınırlı fiillerle kurulmasıdır. Eski Hint-İrani edilgen soneki -ya, Pehlevicede bulunan -īh- şekline yansıması Zazacada -i- ile mevcuttur: Nan werino (weriyeno). “ekmek yeniliyor”.
Dilin fiillerdeki şimdiki zamanda belirgin olan bildirme, emir ve istek kipi mevcuttur; istek kipinde (subjunctive) olan özellik, Eski ve Orta İrani dönemde olan fiil kökeninin bu kipe yansımasıdır. Örn. Beno “götürüyor”, berd “götürdü”, eke bero “götürse”; ber- < Ana İranca bar-, proto Hint-Avrupaca *bher-.
Görülen (hikâyeli) geçmiş zamanda (imperfect) tüm şahıslar için kullanılan sonekin -êne (~ -ên, -ê), örn. şiyêne, diyêne “giderdi-, görürdü-” de Partça olan Past Optative ahēndē(h) ile alakalı olmasının olası olduğu düşünülmektedir..
Çoğu Hint-Avrupa dillerinde var olan fiil takıları (preverbs) Zazacada iki şekliyle mevcuttur: Eski Hint-İrani döneminden kalma kimi yön belirten zarfların o dönemde de cümlede fiile yakınlaşarak erişmesi ve fiille bütünleşmesiyle oluşan fiil takıları, örn. ni-šad (< sad- “oturmak”) “(aşağıya doğru) oturmak“ > Zaz. nış-/nıştene “inmek”; ā-bar- “getirmek, ‘geriye götürmek’ ” (< bar- “götürmek”) > Farsça aver-آور/avurden آوردن, Zaz. ar-, an-/ardene “getirmek”. Kalıntı takıların bulunduğu fiiller sınırlı bir şekilde mevcuttur ve dilde takı olarak algılanmamaktadır. İkincisi ise, göreceli olarak Zazacanın kendince yeni oluşturduğu otuza yakın fiil takısı, örn. temel fiil kerdene “yapmak”: a-kerdene “açmak”, ra-kerdene “sermek”, ro-kerdene “dökmek”, de-kerdene “doldurmak”, we-kerdene “ateş yakmak”, tıra-kerdene “sürmek, takmak”, pede-kerdene “batırmak”, cêra-kerdene “ayırmak”, cıra-kerdene “kesmek (gövdesinden ayırmak)”, têra-kerdene “etrafa yaymak; uyandırmak”, tede-kerdene “saymak, saygı göstermek”, têro-kerdene “karıştırmak (kâğıt)”, werê-kerdene “urgan, ip vs. dolayarak bağlamak”. Nıştene “inmek” anlamında kullanılırken, “oturmak” için ro-nıştene kullanılır. Bazı fiilerde yön belirten fiilsel ön edat diyebileceğimiz (verbal preposition) [e]ra, [e]ro biçimler de mevcuttur (bazı ağızlarda sadece kalıntı olarak bulunur veya kaybolmuştur): cı daene “(birine bir şey) vermek”: era cı daene (dan- ra cı) “dayamak”, ero cı nıştene (nışen- ro cı) “binmek”.
İsim ve şahıs zamirlerinden öte fiil çekiminde de Merkez ve Güney’de 2. ve tüm şivelerde 3. kişide de eril ve dişil olarak cinsiyet farkı belirmektedir. O vano "o (erkek) söylüyor", a vana o (bayan) söylüyor”. Şahıs zamirlerinde ise tipik Batı İrani yapısı belirmektedir: yalın hal: bükünlü hal: ben ez : mın, sen tı : to, o (eril) o : ey ~ i ~ yı, o (dişil) a ~ ya : ae ~ ay ~ yê; biz ma : ma, siz şıma ~ sıma : şıma ~ sıma, onlar ê ~ i : inan ~ ine.
Zamir | Zazaca | Talışça [90] | Tatça [91][92] | Simnanca | Sengserce[93] | Osetçe[94] | Farsça |
---|---|---|---|---|---|---|---|
Ben | ez | əz/āz | ez | e | e | æz (ez) | man |
Sen | tı | tı | tı | ti | ti | dɨ (di) | to |
O (eril) | o/ey | əv/ay | u | un | no | uy | ū, ān |
o (dişil) | a/ay | - | nā | una | na | - | - |
Biz | ma | ama/əmə | amā | hamā | mā | max | mā |
Siz | şıma | şema/şıme | şuma | şūmā | şūmā | şımax | şoma |
Onlar | ê, i, ina, ino | əvon/ayēn | ē | e | ey | idon/widon | inan, işan, inha |
Zaza dilinde işaret zamirlerinde aslen 3 boyutlu yakınlık derecesi belirtilse de (Örn. o, n-o, e-n-o; Türkçede de olduğu gibi o, bu, şu), genelde kullanılan 2 derece bulunmaktadır. Uzak derece için olanlar 3. şahıs zamirleri o, a, ê’ye denk gelmektedir. Yakın derece içinse Kuzey ve Güney-Zazacasında n- önekiyle no, na, nê; ney, nae, ninan; bükünlü halde niteleyici (attributive) işlevde (n)ê, (n)a, (n)ê, örn. vengê nê heri / heran “bu eşeğin / eşeklerin sesi” şeklindedir. Merkez Zazacasındai ise yakın derece için genelde en- ~ ın- kullanılmaktadır. Kuzeyde a-, Güneyde e- eki çok yakın derece için genelde niteleyici şekilde kullanılır, örn. eno ~ ano lacek “şu oğlan”.
Osmanlı döneminde yazılan Zazaca metinler Arap harfleriyle yazılmıştır. Bu dönemdeki eserler dini içeriklidir. Sultan Efendi lakaplı İsa Beg bin Ali tarafından 1798 yılında yazılan ilk Zazaca metin Arap harfleriyle Osmanlıcada da kullanılan Nesih yazı tipinde yazılmıştır.[95] Bu eserin ardından 1891-1892 yıllarında Osmanlı-Zaza din adamı, yazar ve şair Ahmed el-Hassi tarafından yazılan ilk Zazaca Mevlit de Arap harfleriyle yazılıp 1899 yılında basılmıştır.[96][97] Bir diğer Osmanlı-Zaza din adamı Osman Esad Efendi tarafından 1901 ya da 1903 yıllarında yazılan bir diğer Zazaca Mevlit de aynı şekilde Arap harfleriyle yazılmıştır.[98] Cumhuriyet sonrası Zazaca eserler ise Arap alfabesi terk edilip Latin harfleriyle yazılmaya başlanmıştır. Yine de günümüzde Zazacanın bütün Zazalar tarafından ortak kullanılan bir alfabesi yoktur. Jacabson alfabesi olarak adlandırılan bir alfabe, Amerikalı dil bilimci C. M Jacobson'un katkıları ile geliştirilmiştir ve Zazacanın standartlaştırılması üzerine çalışmalar yapan Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü tarafından kullanılmaktadır. Aynı zamanda Zazaca Vikipedinin yazı sistemidir.[99] Zülfü Selcan tarafından hazırlanmış ve 2012 itibarıyla Munzur Üniversitesi'nde de kullanılmaya başlanan dir diğer Zaza alfabesi, 8’i sesli ve 24’ü sessiz olan 32 harften oluşup Zazaca için geliştirilmiş başka bir yazı sistemidir.[100] Yayınlarda çoğunlukla kullanılan bir diğer alfabe olan Bedirhan alfabesidir.[101][102] Bu yazı, temelde Celadet Bedirhan tarafından Kürtçe için geliştirilmiş olup, Latin harfleri temellidir. 1996'dan beri Zazaca yayınlar yapan Vate dergisi yayınlarında Kürt alfabelerinden Bedirhan alfabesini kullanmaktadır.
Zaza alfabesi 32 harften oluşmaktadır:[99]
Harf | |||||||||||||||||||||||||||||||
A
a |
B
b |
C
c |
Ç
ç |
D
d |
E
e |
Ê
ê |
F
f |
G
g |
Ğ
ğ |
H
h |
I
ı |
İ
i |
J
j |
K
k |
L
l |
M
m |
N
n |
O
o |
P
p |
Q
q |
R
r |
S
s |
Ş
ş |
T
t |
U
u |
Û/Ü
û/ü |
V
v |
W
w |
X
x |
Y
y |
Z
z |
Ses | |||||||||||||||||||||||||||||||
a | be | ce | çe | de | e | ê | fe | ge | ğe | he | ı | i | je | ke | le | me | ne | o | pe | qe | re | se | şe | te | u | u/ü | ve | we | xe | ye | ze |
/a/ | /b/ | /dz/ | /ts/ | /d/ | /ɛ/ | /e/ | /f/ | /ɡ/ | γε/ | /h/ | /ɪ/ | /i/ | /ʒ/ | /k/ | /l/ | /m/ | /n/ | /o/ | /p/ | /q/ | /r/ | /s/ | /ʃ/ | /t/ | /y/ | /u/ | /v/ | /w/ | /x/ | /j/ | /zε/ |
Zaza edebiyatı Zaza dilinde üretilmiş sözlü ve yazılı metinlerinden oluşmaktadır. Sözlü ve yazılı eserlerden oluşan Zaza edebiyatı, Zaza dili yazıya geçirilene değin ağırlıklı olarak sözlü edebiyat türleriyle ilerlemiştir. Bu bakımdan Zaza edebiyatı sözlü eserler bakımından oldukça zengindir. Dilin deyr (türkü), kılam (şarkı), dêse (ilahi), şanke (fabl), hêkati (öykü), qesê werênan (atasözleri ve deyimler) gibi sözlü edebiyat ürünleri oldukça fazladır. Yazılı eserler ise Osmanlı İmparatorluğu döneminde verilmeye başlanmış olup ilk dönem eserleri dini/inançsal bir nitelik taşımaktadır. Cumhuriyet sonrası ise uzun süreli dil ve kültür yasakları Türkiye ve Avrupa olmak üzere iki merkez üzerinde gelişen Zaza edebiyatının ağırlıklı olarak Avrupa üzerinde canlanmasına neden olmuştur. Gevşeyen yasaklardan sonra Zaza edebiyatı Türkiye üzerinde gelişim göstermiştir.[103]
Zaza edebiyatının bilinen yazılı ilk eserleri Osmanlı döneminde verilmiştir. Osmanlı döneminde verilen Zaza dilindeki yazılı eserler Arap harfleriyle yazılmıştır ve dini bir nitelik taşımaktadır. Bu dönemdeki yazılı Zazaca ilk eser 1700'lü yılların sonunda verilmiştir. Zaza dilinin elde bulunan yazılı bu ilk metni, İslam tarihi yazarı Sultan Efendi lakaplı İsa Beg bin Ali tarafından Hicri 1212 (1798) yılında yazılmıştır. Eser Arap harfleriyle kaleme alınmış olup Osmanlıcada da kullanılan Nesih yazı tipinde yazılmıştır. İki bölümden oluşan eser III. Selim döneminde Doğu Anadolu bölgesini, Ali'nin (halife) hayatını, Alevi doktrini ve tarihini, Nehcü'l-Belâga'nın baz bölümlerinin Zaza diline çevirisini, apokaliptik konuları ve şiirsel metinleri içermektedir.[95] Bu eserden yaklaşık yüz yıl kadar sonra 1891-1892 yıllarında Osmanlı-Zaza din adamı, yazar ve şair Ahmed el-Hassi (1867-1951) tarafından Zaza dilindeki bir diğer eser olan Mevlit (Mewlid-i Nebi) yazılmıştır. Zaza dilindeki ilk Mevlit olan eser Arap harfleriyle yazılıp 1899 yılında basılmıştır.[96][97] Aruz ölçüsü kullanılarak yazılan mevlit Süleyman Çelebi'nin mevlîdine benzemekle birlikte giriş, İslam peygamberi Muhammed'in hayatını ve Allah, tevhit, münacaat, miraç, veladet, doğum ve yaratış vb. dini konuları içerip 14 bölüm, 366 beyitten oluşmaktadır.[96][97] Bu dönemde yazılan bir diğer yazılı eser ise Siverek müftüsü Osman Esad Efendi (1852-1929) tarafından kaleme alınan bir diğer Mevlit'tir. Biyişa Pexemberi (Peygamberin Doğuşu) olarak adlandırılan eser İslam peygamberi Muhammed ve İslam dinine ait bölümlerden oluşmakta olup 1901 (bazı kaynaklarca 1903) yılında Zaza dilinde Arap harfleriyle yazılmıştır. Eser yazarın ölümümden sonra, 1933 yılında basılmıştır.[98] Zaza yazarların dışında Peter Ivanovich Lerch (1827-1884),[44][45][46] Robert Gordon Latham (1812-1888) Dr. Humphry Sandwith (1822-1881)[47][48], Wilhelm Strecker (1830-1890), Otto Blau (1828-1879)[49] Friedrich Müller[50] (1864) ve Oskar Mann (1867-1917)[55] gibi yabancı yazarlar/araştırmacılar Cumhuriyet öncesi dönemde çalışmalarında Zazaca içeriklere (masal, hikâye, sözlük) yer vermiştir.[35]
Cumhuriyet sonrası Zaza edebiyatı Türkiye ve Avrupa merkezli olmak üzere iki kol üzerinden gelişmiştir. Bu dönemde Zaza edebiyatının gelişimi, uzun süreli dil ve kültür yasaklarına bağlı olarak Türkiye'de durağanlaşmıştır. 1980'lerde Avrupa ülkelerine Zaza göçü ve görece özgür ortam, Zaza edebiyatının Avrupa üzerinde canlanmasını sağlamıştır. Cumhuriyet sonrası Türkiye'de yazılmış Zaza dilindeki eserlerden biri 1947-1948 yıllarında Muhammed Aslan (Muhammed Şeyh Ensari) tarafından yazılmış olan Raro Raşt ve Me'lumatê Dînîye isimli akaid ve fıkıh alanında yazılmış iki manzum eserdir.[104] Bu eserin ardından Mehamed Eli Hun tarafından, 1971 yılında, dini konuları ve hikâyeleri içeren bir başka Mevlit yazılmıştır. Mehmet Demirbaş tarafından 1975 yılında yazılmaya başlanıp ve 2005 yılında tamamlanan Zazaca şiir ve kasidelerden oluşan 300 sayfalık bir el yazması Zazaca divan, divan türünde bu dönemde yazılan bir başka edebi eserdir.[105] Yine Abdulkadir Arslan (1992-1995)[106], Kamil Pueği (1999), Muhammed Muradan (1999-2000) ve Cuma Özusan'ın (2009) mevlid ve siyerleri dini içerikli diğer edebi eserlerdir.[96] Yazılı Zaza edebiyatı mevlid ve dini eserler yönünden zengindir ve dilin yazılı ilk eserleri bu türlerde verilmiştir.[96][107] Zaza edebiyatının dergicilik üzerinden gelişmesi ise 1980 sonrası Avrupa'ya göç eden Zazalar tarafından çıkarılıp başlı başına Zaza dili ile yayın yapan dergiler, Zaza dili ağırlıklı olup çok dilli yayın yapan dergiler ve Zaza dilinde olmayıp içeriğinde Zaza dilinde eserlere yer veren dergiler üzerinden gerçekleşmiştir. Kormışkan, Tija Sodıri, Vate tamamı Zaza dilinde yayın yapan dergilerdir. Bunların dışında Zaza milliyetçiliği'nin öncü ismi Ebubekir Pamukçu tarafından dil, kültür, edebiyat ve tarih dergileri olarak çıkarılan Ayre (1985-1987), Piya (1988-1992) Raa Zazaistani (1991) bu dönemdeki Zazaca ağırlıklı olup çok dilli yayın yapan önemli dergilerdir. Ware, ZazaPress, Pir, Raştiye, Vengê Zazaistani, Zazaki, Zerq, Desmala Sure, Waxt, Çıme Zazaca ağırlıklı olup çok dilli yayın yapan diğer dergilerdir. Avrupa ülkelerinde yayımlanan bu dergileri yanı sıra tamamen Zaza dilinde olup Türkiye'de yayımlanan ilk dergi olan Vatı (1997-1998) ile Miraz (2006), Veng u Vaj (2008) Türkiye'de Zaza dilinde yayımlanan diğer önemli dergilerdir. Ağırlıklı olarak başka dillerde yayımlanıp içeriğinde Zaza dilindeki eserler de yer veren dergiler ise Kürtçe ve Türkçe dillerinde yayın yapmış dergilerdir. Roja Newé (1963), Riya Azadi (1976) Tirêj (1979) War (1997) Kürt dilinde olup; Ermın (1991), Ateş Hırsızı (1992), Ütopya, Işkın, Munzur (2000), Bezuvar (2009) ise Türk dilinde olup içeriğinde Zaza dilinde metinlere yer veren dergilerdir.[108] Bunların dışında NewePel (2011-2017) tümüyle Zaza dilinde yayımlanmış ilk gazetedir.[109] Bugün farklı yayınevleri tarafından Zaza dilinde şiir, hikâye ve roman gibi farklı edebi türlerdeki eserler Türkiye ve Avrupa ülkelerinde yayımlanmaktadır.
Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir. Zazaca ve Farsçanın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayıları benzerlik göstermektedir. Aynı kökten gelen Zazaca ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Latinceden türeyen Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca ya da Almanca ve İngilizce arasındaki ayrılıklarla karşılaştırılabilir.
Sayı | Zazaca | Farsça | Rusça | Yunanca | İtalyanca | İspanyolca | Almanca | Fransızca | İngilizce | Kürtçe |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
(1) | yew/ju | yek | odin | ena | uno | uno | eins | un | one | yek |
(2) | dı | do | dva | dyo | due | dos | zwei | deux | two | du |
(3) | hirê | se | tri | tria | tre | tres | drei | trois | three | sê |
(4) | çar | çahar | çetyre | tesera | quattro | cuatro | vier | quatre | four | çar |
(5) | panc | penc | pyatʹ | pende | cinque | cinco | fünf | cinq | five | pênc |
(6) | şeş | şeş | shestʹ | eksi | sei | seis | sechs | six | six | şeş |
(7) | hewt | heft | semʹ | epta | sette | siete | sieben | sept | seven | heft |
(8) | heşt | heşt | vosemʹ | okto | otto | ocho | acht | huit | eight | heşt |
(9) | new | noh | devyat | ennia | nove | nuevo | neun | neuf | nine | neh, noh |
(10) | des | deh | desyatʹ | dheka | dieci | diez | zehn | dix | ten | deh |
(20) | vist | bist | dvadtsatʹ | eíkosi | venti | veinte | zwanzig | vingt | twenty | bist |
Hint-Avrupa dil ailesine bağlı olan Zazaca başta Farsça olmak üzere, kendisiyle aynı kökten gelen ve akraba dilleri olan Rusça, Yunanca, İtalyanca, İspanyolca, Fransızca, Almanca ve İngilizce ile benzerlikler arz eder. Tüm Hint-Avrupa dilleri gibi Zazaca da kökensel olarak Proto Hint-Avrupa diline dayanır. Aynı zamanda diğer İran dilleri ile birlikte Proto İran dilinden türemiştir.
Örneğin; Dersim bölgesindeki Zazalar, inmek veya yere basmak kelimesini Farsçayla daha fazla uyum gösteren "payne Xard biyene" kalıbıyla ifade ederler. Zazacada payn, ayak tabanı; Xard, yeryüzü; biyene ise olmak anlamını taşır. Bu kelimeler karşımıza Farsçada pay (پاى), ayak; arz (ارض), yeryüzü; buden (بدن), olmak şeklinde çıkarken İngilizcede foot, ayak; earth, dünya; being ise olmak şeklinde çıkar. Bu özelliğini tarihsel açıdan da görmek mümkündür ve bu bakımdan geçmişte bir zamanlar konuşulan ama şimdi konuşulmayan Hint-Avrupalı dilleri, bir köprünün iki yakayı birbirine bağladığı gibi, etimolojik yakınlığıyla kendine bağlar. Sarmatça, Avesta dili ve Behistun yazıtlarındaki diller Zazacayla akrabadırlar.[110][111]
Zazaca | Farsça | Rusça | Yunanca | İtalyanca | İspanyolca | Fransızca | Almanca | İngilizce | Türkçe karşılık |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Pi, Pêr, | Pidar | Otec | Pateras | Padre | Padre | Père | Vater/Pater | Father | Baba |
Maye, Mare, | Mamān/Mam/Mader | Mat | Mana | Madre | Madre | Mère | Mutter | Mother | Anne |
Bıra, bırar | Berāder | Brat | Adelfos | Fratello | Hermano | Frère | Bruder | Brother | Erkek Kardeş |
Name | Nām | Imja | Onoma | Nome | Nombre | Nom | Name | Name | İsim/Ad |
Ez | Men | Ja | Ego | Io | Yo | Je | Ich | I | Ben |
To, Tı | To | Ti | Esei | Ti/Te | Te/Ti/Tu | Tu/Toi | Du | Thou | Sen |
Ma | Ma | My | Emais | Noi | Nos(otros) | Nous | Wir | We | Biz |
Mı(n) | Men | Moj | Mou | Mio | Mi | Mon | Mein | My | Benim |
To | To | Tvoe | - | Tuo | Tu | Ton | Dein | Your | Senin |
Ya, Eya | Beli, āre | Da | Nai | Si | Sí | Oui | Ja | Yes | Evet |
Nê, Ney | Ne | Ne | Ochi | No | No | Non | Nein | No | Hayır |
Gırd, pil | Bozorg/Gatte | Gromnji | Megálos | Grande | Gran | Grande | Groß | Great | Büyük |
Meyes | Meges | Moskit | Miga | Mosca | Mosca | Moustique | Mücke/Moskito | Mosquito | Sivrisinek |
Giz, Dêw | Gevel | Gigant | Gigas | Gigante | Gigante | Géant | Gigant | Giant | Dev |
Estare | Sitare | Zvezda | Astéri | Astro | Estrella | Astre | Stern | Star | Yıldız |
Menge; Aşme | Mah | Mesjac | Mí̱nas | Mese | Mes | Mois | Mond | Month | Ay |
Miyan | Meyan | Sredno | Meso | Mezzo | Medio | Moyen | Mitte | Middle | Orta |
Viya | Biwe | Vdova | - | Vedova | Viuda | Veuve | Witve | Widow | Dul |
Rız, | Berinc | Ris | Rizi | Riso | Arroz | Riz | Reis | Rice | Pirinç |
Sole | Nemek | Sol | Alas | Sale | Sal | Sel | Salz | Sal | Tuz |
Newe | Nev | Novyi | Néos | Nuovo | Nuevo | Nouveau | Neu | New | Yeni |
Lew | Leb | Guba | Cheíli | Labbro | Labio | Lèvre | Lippe | Lip | Dudak |
Pa | Pa | Podnožie | Pódi | Piede | Pata | Pied | Fuß | Foot/Leg | Ayak |
Burew | Ebru | Brov | - | Sopracciglio | Ceja | Sourcil | Brau | Brow | Kaş |
Sine | Sine | Sunduk | Sitérno | Seno | Seno | Sein | Brust | Breast | Göğüs |
Nake | Naf | Pup | Afalos | Ombelico | Ombligo | Nombril | Nabel | Navel | Göbek |
de / di | der | - | - | di | de | de | bei | at | -de/da |
Ğezale | Gazal | Gazel | Kazélla | Gazzella | Gacela | Gazelle | Gazelle | Gazelle | Ceylan |
Dından, dızan | Dedan | Zub | Dónti | Dente | Diente | Dent | Zahn | Dental | Diş |
Pırd | Pal | Most | Géfyra | Ponte | Puente | Pont | Brücke | Bridge | Köprü |
Verg | Gurg | Volk | - | Lupo | Lobo | Loup | Wolf | Wolf | Kurt |
Kerge | Murğ | Kurica | Kotópoulo | Pollo | Pollo | Poulet | Küken | Chicken | Tavuk |
Rae, Ray, Rayir | Rah | Doroga | Drómos | Strada | Ruta | Rue | Route | Road | Yol |
Ban, keye | Bina | - | - | Edificio | Edificio | Bâtiment | Baun | Building | Bina |
Merg/merdene | Mord | Mertvyi | - | Morto | Muerto | Mort | Mord | Murder | Ölü/Ölmek |
Merde/merdım | Merd | Muž | - | Maschio | Macho | Homme | Mann | Man | Adam |
Merre | Mosh | Mysh | - | Topo | Ratón | Souris | Maus | Mouse | Fare |
Ver | - | Vront/Pered | Pro | Fronte | Frente | Ventral/Avant | Vor | Front/Pre | Ön |
Va | Bad | Vater | - | Vento | Viento | Vent | Wind | Wind | Rüzgâr |
Raşt/Rast | Rast | Pravo | - | Ritto/Ragione | Recto | Droit | Recht | sağ | Sağ |
Vıle, Vılıkke | Gol | Vyroslo | - | Fiore | Flor | Fleur | Blume | Flower | Çiçek |
Nême, nime | Nem | - | Imi | Semi- | Semi | Demi | Halb | Hemi-/Semi- | Yarım/Yarı |
{| class="mw-collapsible mw-collapsed"
|colspan="4" align="left" style="background-color:#f2f2f2; width:500px" | Farsça-Zazaca-Gilekçe karşılaştırması |- |
Farsi | Türkçe | Gileki | Zazaki |
---|---|---|---|
Ab | Su | Av | Awe |
Ab Tengi Kerden | Susamak | Faşkal Av | Teyşan, Têsan biyaene |
Ab ez cah keşiden | Kuyudan su çekmek için gerekli -v- şeklindeki aletin adı | Du xale, gaç | Gaçık |
Ab demağ | Sümük | Zak | Çhılm, zux |
Ab dehan | Salya, Tükürük | Filik | Gılêzi, tü, aliye |
Ab dide | Göz yaşı, alçak gönüllü bakış | Aw çumus | Hêstır, isire |
Ab raket u saket | Durgun su | Mande aw | Awa mendiye |
Ab gıl, alud | Kirli çamurlu su | Tül aw | Awa lemişte, zadıkıne |
Ab mast | Yoğurt suyu | Keyal aw | Awa masti, awdoe |
Atiş | Ateş | Taş | Adır, ar |
Axer, ağbet, serencam | Son, sonuç | Axera sar | Axıri. Peyniye |
Adem çaq u ferbih | Tombul, şişman adam | Babraz | Goştın |
Adem deraz, lendehur, bi mesraf | İri yarı adam | Ardal | Dest u pai |
Astin | Elbise kolu, ten, etek | Tilif | İsti |
Asiyab desti | El değirmeni | Aseye, das aseye | Dıstarri |
Aşti | Barış | Aşt | Aştiye |
Aşgal | Çöp, çer çöp | Rute | sılond |
Ağel, Ağul | Ağıl | Malge | Gorre |
An çiz, felan çiz | O şey | Hakarey | O çi |
Riz avar kerden | Yıkmak | Dakalas an | Rıjnaene |
Miaverem | Getiriyorum | Havaram | Ez anane |
Biyaverem | Getireyim | Biyaram | Ez biari |
Mi averdem | Getirirdim | Haverded bum | Mı ardêne |
Averde budem | Getirmiştim | Biyardah bum | Mı ardi bi |
Ez kodam rah, koca | hangi yoldan | Kami rah | Kamci rae |
Oftaden | Düşmek | Katan | Waro gınaene, Kewtene |
Efşanden | Serpmek, dağıtmak | Şondan | Pışkıtene |
Eknun, hala | Şimdi, hala | İse | Nıka |
Umid | Umut | Nanje | Umıd |
İncaha | Buralar | İyan | İtyay, Nacay |
İnqeder, kemi ez çizi | Bu kadar, birşeyden az | Hançey, hanei | Hende |
Baran | Yağış | Varaş, baraş | Varan, varış |
Baran mi barid | Yağmur yağıyor | Varaş vare | Varış/Varan vareno |
Darem ber mi gerdem | Dönmekteyim | Vagerdesederem | Ezo geyrenan a |
Baz hem, du bare | Tekrar, yine | hande | Anci, reyna |
Berader | Kardeş | Abrar | Bıra |
Ber xizanden, bolend kerden | Yükseltmek, ayağa kaldırmak | Varasanen | Berz kerdene, Werznaene |
Berf barid | Kar yağıyor | Varf ba varas | Vewre Varena |
Boriden | Kesmek-ayırmak-kopuk | Ben | Bırrnaene |
Bozorg şoden | Büyümek, erişkin olmak, irileşmek, başkan olmak | Pille vabaon | Pil biyaene |
Bestankar, delepkar | İstekli, alacaklı | Qarze xa | Waştoğ |
Beliden | Yutmak | Fabarasan | Qult kerdene, Rıqılotnaene |
Bolend kerden | Kaldırmak, yükseltmek | Jaora gutan | Berz kerdene |
Benefşe | Menekşe | Mişin | Menemşe, bınewşe |
Bu | Koku | Uffa, Uffye | Boe |
Bute | Çalı, geven | Gavand, abarak | Gone |
Biyaid | Gelin | Beyey | Bêrê |
Bişter, ziyadter | Çok fazla | Veştar | Vêşêri, zêdêri |
Eblaq | Alacalı | Kalaç | Belekın |
Ez pa derd amaden, xeste şoden | Yorulmak, bıkmak | Va katan | Qefeliyaene, kewtene |
Ez pa derd averden, xeste kerden | Yormak, bıktırmak | Vargentan | Qefelnaene, xêğ kerdene |
Pertab kerden | Fırlatmak, atmak, bırakmak | Tuadan | Eştene, partav kuwıtene |
Porsiden - Sual kerden | Sormak | Vapursen | Persaene, Pers kerdene |
Girdu | Ceviz | Gardakan | Goze |
Gerdiden-Geşten | Dolaşmak, dönmek, tur atmak | Gardasan | Geyraene |
Gerdanden | Döndürmek, değiştirmek | Gardanen | Çarnaene |
Gorosne, guşne | Açlık | Vaşna | Veyşan, gest |
Mirevem bazar suzan migrem | Pazara iğne almaya gidiyorum | Şunam bazar darzan haginam | Şonan suke/bacar derzine herinenan |
Gırye | Ağlama | Borme | Bermayış, berbış |
Girye kerden | Ağlamak | Burme gudan | Bermaene, berbaene |
Girye mikoned | Ağlayan | Burme kuna | Bermeno/bermena |
Goften | Söylemek | Gutan | Vaten |
|}
Zazaca | Türkçe |
---|---|
Namê to çıko/çıto/çıçiyo? | Adın ne? |
Name şıma çıko/çıto/çıçiyo? | Adınız nedir? |
Tı çend serriya / Tı çend serriya? | Kaç yaşındasın? |
Senêna, weşiya? / Çıturia, wesa? / Tı senina hola? | Nasılsın iyi misin? |
Se kena, weşiya? | Nasılsın, iyi misin? |
Tı weş be / merxudar be | Sağol (teşekkür). |
Teşekur kenan / Homa razi bo | Teşekkür ederim. |
Homa to ra razi bo | Allah senden razı olsun. |
No çıko? / No çıçiyo? | Bu nedir? |
Tı se kena? | Ne yapıyorsun? |
Şıma xeyr amey | Hoş geldiniz |
esto (eril) / esta (dişil) | var |
çino/ çıniyo (eril) / çiniya (dişil) | yok |
Eya | evet |
Nê | hayır |
şo | git |
bê | gel |
vace | söyle |
Tı se vana | Ne diyorsun? |
keye/çê | ev; aile |
Zazaca | Türkçe |
---|---|
kewe, kiho | mavi |
kesk, aşıl | yeşil |
gewr | gri |
zerd | sarı |
sur | kırmızı |
sipê, sipî | beyaz |
sîya | siyah |
qewa | kahverengi |
kej | sarışın (insanlar için) |
Zazaca | Türkçe |
---|---|
maye, mar | anne |
pi, per | baba |
waye | kız kardeş |
bıra, bırar | erkek kardeş |
maye u pi | ebeveyn |
ded, ap | amca |
nacnîye, emcinî | amcanın karısı |
xal | dayı |
xalceniye, xalcıni | dayının karısı |
emike/amike | hala |
xalıke | teyze |
veyve | gelin |
zama | damat |
Zazaca | Türkçe | İngilizce | Farsça | Kurmancca | Soranca[112] |
---|---|---|---|---|---|
balışna | yastık | pillow | bâleş | balif | Serin |
şayene | yapabilmek | can | şuden (olmak fiilinin şimdiki zaman hali)
tevanisten |
kanin/karin/şa kırın | twanin |
tiya-uca | ora-bura | there-here | anca-inca | wıra-vıra | êre, lewê |
şıma kendêne | (Siz) yapıyordunuz | You were doing | (şoma) mikerdid | we dıkır | (êwe) detankırd |
o nêşeno | O yapamıyor. | He can't | u nêmituned | ew nıkare/nıkane, ew neşêt (güneydoğu lehçeleri), ew şa nake (batı) | ew natwanêt |
herinayene | satın almak | to buy | xariden | kırin | kırin |
esto | var | available | hest | heye | heye |
masayene | şişmek | to swell | Amasadan | perçıftın | |
bermayene | ağlamak | to cry | gerye kerden | gırin/gıriyan | gırin |
şımıtenene | içmek | to drink | aşamiten | vexwarın/vexwartın | xwardınewe |
mı rê | bana | to me | beraye men/beram | jı mın ra/jı bo mın | bo mın/bom |
to rê | sana | to you | beraye tu/berat | jı te ra/jı bo te | bo to/bot |
şıma rê | size | to you | baraye şuma/beratan | jı we ra/jı bo we | bo êwe/botan |
ma rê | bize | to us | baraye ma/beraman | jı me ra/jı bo me | bo ême/boman |
biya! | Getir! | Bring! | bavar! | bine! | bıhêne! |
Ewro tı çıturiya? | Bugün nasılsın? | How are you today? | Emruz to çetori? | İroj tu çawani? (diğer yöreler: çıtoni? çıngi? çerri?) | emro to çonit? |
waştene | istemek | to want | xâsten | xwastın | xwastın |
mardene | saymak | to count | Şamorden | hêjmartın | hêjmardın |
Namê şıma çıyo? | Adınız nedir? | What is your name? | Name şoma çist? | Nave we çıye? | Nawi êwa çiye/Nawtan çiye? |
raresnayene | yetiştirmek | bring up | resaden | ||
gırewtene | almak | take | gireften | gırtın | gırtın |
kerdene | yapmak, etmek | do | kerden | kırın | kırdın |
merdım | adam, insan | people | merdum | merıv | merdım |
estor | at | horse | asp/astar | esp/hesp | esp |
engure | üzüm | grape | engur | tırı | tıre |
ardene | getirmek | bring | averden | anin | hênan/awırdın |
homa | tanrı | god/deity | xoda | xwade/xwede | xwa, xwade |
engışte | parmak | finger | angoşt | tıli | engust, pence |
mase | balık | fish | mahi | masi | masi |
tari | karanlık | dark | tarîk | tari | tari |
vızêr | dün | yesterday | dirouz | doho | dwênê |
waşti | sözlü/nişanlı | fiance | nâm-zad | dergist | desgir |
awe | su | water | âb | av | aw |
xoz | domuz | pig | xok | beraz |
Zaza dilinin görsel ve işitsel medyada kullanımı görece yenidir. Zazacanın görsel ve işitsel medyada gelişimi öncelikle sinema üzerinde başlamıştır. Yılmaz Güney'in 1983 yılında çekilen Duvar filmi, Zaza dilinin sinemada kullanıldığı ilk filmdir. Filmde Zazaca bir türkü (Hayderê) yer almaktadır. Bu filmden sonra 2000'li yıllara kadar geçen durağan dönem sonrası, Zaza sineması genişlemiştir. Mahsun Kırmızıgül'ün 2007 yapımı Beyaz Melek ve 2015 yapımı Mucize filmlerinde Zaza dilinde diyaloglar yer almıştır. Nuray Şahin'in Tüyü Takip Et/Perre Dıma So, (2004), Aynur Saray'ın Zara (2009), Caner Canerik tarafından çekilen Was (Ot, 2006), Sayd (2007), Pheti (2007), Pirde Sur (2008), Muya Şha (2009) Bava Duzgin (2009), Raa Haq (2009), Bertij (2010), Mehmet Ali Konar'ın Baba (2010), Kamer Erdogan'ın Sipe (2012), Yücel Yavuz'un General (2012), Çetin Baskın'in Geyrayiş (2012), Gökhan Tunç'un Zımıstı Bıvejiyo (2013) Muxtar (2014), Gulsosin (2015), Vılıka Kowu (2015), Sipela (2016), Piyê Mın Toz Şeker (2016), Cêniya Nêeysayi (2016), Kazım Öz'ün Zer (2017), Zımısto Vêrd Ra (2017), Vir (Bellek, 2017) Fotografkêş (2018) isimli belgesel ve filmlerde Zaza dili yer almıştır.Kazım Öz'ün Zer (2017) isimli çok dilli uzun metraj filmlerinde Zaza dilinde bazı diyaloglara yer verilmiştir.[113][114] "Vir" filmi Belçika’da düzenlenen “Move Me Film Festivali”nde “Uluslararası En İyi Kısa Film” ödülüne layık görülmüştür.[115] Mehmet Ali Konar'ın Renksiz Rüya (Hewno Bêreng) isimli filmi ise Zaza dili ağırlıklı olarak çekilmiş uzun metrajlı bir film olup. 29. Ankara Uluslararası Film Festivali’nde (19-29 Nisan 2018) En İyi Film, En İyi Erkek Oyuncu, Onat Kutlar En İyi Senaryo, En İyi Görüntü Yönetmeni, En İyi Özgün Müzik, SİYAD En İyi Film Ödülü olmak üzere 6 dalda birden ödül alırken; 37. Uluslararası İstanbul Film Festivali'nde (6-17 Nisan 2018) ise mansiyon ödülü almıştır.[116][117][118][119] Veli Kahraman tarafından çekilen Zazaca ağırlıklı 2012 yapımı Ana Dilim Nerede (Zonê Ma Koti Yo) filmi 31. Uluslararası İstanbul Film Festivali, 34. Moskova Film Festivali başta olmak üzere birçok yarışmada aday gösterilmiş ve ödüller almıştır.[120][121] Fecira isimli, Zaza dilindeki bir belgesel de 50. Uluslararası Antalya Altın Portakal Film Festivali'nde Tek Başına Dans belgeseliyle birlikte en iyi belgesel ödülünü almıştır.[122] Zaza dilinin televizyonda kullanımı ise, sinemaya göre geç bir tarihte başlamıştır. Avrupa Birliği uyum paketlerine bağlı olarak 2002 de kabul edilen Türk Vatandaşlarının Günlük Yaşamlarında Geleneksel Olarak Kullandıkları Farklı Dil ve Lehçelerde Yapılacak Radyo ve Televizyon Yayınları Hakkında Yönetmelik[123] sonrası 2004 yılında, diğer dillerle birlikte, TRT'de süreli olarak Zazaca ilk yayınlar yapılmaya başlanmıştır.[124] Daha sonra, TRT-6'nın kurulmasıyla birlikte Zaza dilinde haber programları başta olmak üzere birçok program bu kanalda yayınlanmaya başlamıştır. Ancak, TRT-6'nın ağırlıklı olarak Kürtçe yayın yapması bazı Zaza dernekleri tarafından protesto edilmiştir.[125][126][127][128] 2021 yılında Zaza Federasyonu tarafından Türksat uydusunda üzerinde, Zaza dilinde yayın yapan Zaza TV kanalı yayın hayatına başlamıştır.[129] Bunların dışında, Yol TV, Su TV, TV10 gibi Alevi televizyonları ile Med TV, Gün TV, Rehber TV gibi kanallarda da Zaza dilinde program ve içeriklere yer verilmiştir.