Talışça

Talışça
Talışça
Tolışə zıvon; толышә зывон; تالشی زَوُن
Ana dili olanlar	Azerbaycan, İran
Konuşan sayısı	218.100 ila 230.000 (2011-14)
Dil ailesi	Hint-Avrupa dil ailesi Hint-İran dilleri İran dilleri Kuzeybatı İran dilleri Talış grubu Talışça; ; ; ; ;
Yazı sistemi	Latin (Azerbaycan); Arap (İran); Kiril (Rusya)
Dil kodları
ISO 639-3	tly
Glottolog	taly1247 North-Central Talysh; shah1254 Southern Talyshi; cent1970 Central Talyshi; nort2639 Northern Talyshi

Talışça veya Talişçe (Talışça: Tolışə Zıvon, Tолышә зывон, تؤلشه زوؤن), İran ve Azerbaycan'da konuşulan bir Kuzeybatı İran dilidir.^[7] Tatça ve Zazaca^[8]^[9]^[10]^[11]^[12]^[13]^[14] ile yakından ilişkili dil, İran'ın Hazar Denizi kıyılarındaki Gilan ve Erdebil eyaletleri ile Azerbaycan'ın güney illerinde yaklaşık 220.000 kişi tarafından konuşulmaktadır. Konuşurlar Hazar Denizi'nin batı ve güneybatı kıyı bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Glottolog Talişçeyi Türkiye'de konuşulan Zazaca ile Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Tatça ve lehçeleri ile birlikte Eski Azerice'den türeyen Azeri dilleri grubu içinde sınıflandırmaktadır.^[8]

Sınıflandırma[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir Kuzeybatı İran dili olan^[15] Talışçaya dil bilimsel olarak en yakın diller başta Tatça, Zazaca ve Eski Azerice olmak üzere ve Hazar Denizi kıyılarında konuşulan diğer İran dil ve lehçeleridir.^[16]^[17] Talışça aynı zamanda Zazaca,^[18] Tatça,^[17]^[19] Simnanca, Kahangi, Vefsçe dilleri/diyalektleri^[20] gibi ergatif bir dildir.^[21] Gramatik cinsiyet Eski Talışçada bulunmakla birlikte günümüzde kalıntı olarak bazı sözcüklerde mevcuttur.^[22] UNESCO'nun Tehlike Altındaki Dünya Dilleri Atlası'na göre düşük tehlike altında olan diller arasındadır.^[23] Talışça Azerice, Farsça, Zazaca ve Gilancadan etkilenmiş olup, kısmen de olsa Farsça ve Zazaca ile karşılıklı anlaşılabilirdir. Dilde yer alan sesbilimsel, dilbilimsel ve sözcük bilimsel farklılıklar göz önüne alındığında Talışça, Kuzey (Azerbaycan ve İran), Orta (İran) ve Güney (İran) lehçeleri olmak üzere üçe ayrılmaktadır.^[24]

Zazaca	Talışça^[25]	Zazaca	Talışça	Zazaca	Talışça^[26]	Zazaca	Talışça^[27]
ez	az/əz	berz	berz	nızm	nızım	siye	si, sə, səy
tı	tı	biye	bıe	dı	dı	pır	puɾ
o/a/ey	əv	bın	bın	neweş	noxəş	çım	çam
ma	əmə	boy	bu	kahn	kanə	gav	ɡov
şıma	şımə	ke/keye	kə	teze	tozə	post	pust
keyne	kinə	vist	vist	panc	penç	mêrdek	merdək
çıçı	çiç	bız	bız	şeş	şəş	xoz	xu
pi/pêr	piyə	mae	moə	hawt	haft	mu	mu
şıt	şıt	serd	sard	new	nev	non, nun	nun
verg	vərg	kerg	karg/kag	nezdi	nez	dû	du
vıl	vıl	velg	velg	engışte	angışte	rı	ɾy, ɾu
va	va	engemin	engivin	sine	sinə	dew	di
kam	kom	merde	marde	dından	dandon	vizer	izəɾ
şiyen-	şiyən-	zıwan	zıvon	lıng	lıng	espe	əspa
şew	şev	aw	ov	zımıstan	zımıston	dızdi	dızdi
vat-	vâtē	zan-	zun/zan-	vesar	əvəsor	bıra	bərâ
gêc	gıj	morjela	mujnə/morjenə	vor, vewre	voə	çi	çi
bermayen	beramesan	roc/roz	ruz	bumlerz	buməlarzə	new serre bi	nəv surə bim
pısıng	pışık	cêni	cen	hak	agla	dar	dar
aşme/menge	oşem/meng	şew	şev	veyve	veye	zama	zuma
nê	ne/na	bê	boy/bey	veng	vang	mezg	mazg

Dillerin tarihsel evrimi ve dil gruplarındaki sınıflandırmanın esas temelini oluşturan ünsüzlerin oluşumu (eşdillilik/sınırı/isoglosses) Talışçada Zazaca ile hemen hemen aynıdır. Talışça da Zazaca gibi Proto-Hint Avrupa ünsüz harf köklerini güçlü bir biçimde muhafaza etmiştir:^[28]^[29]

Proto Hint-Avrupa	Partça	Azerice/Tatça^[a]	Zazaca	Talışça	Simnanca	Hazar dilleri	Merkez Lehç.	Beluçça	Kürtçe	Farsça
*ḱ/ĝ	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	s/z	h/d
*k^ue	-ž-	-ž-	-ĵ-	-ž	-ĵ, ž-	-ĵ-	-ĵ-, ž, z	-ĵ-	-ž-	-z-
*g^ue	ž	ž (y-)	ĵ	ž	ĵ,ž	ĵ	ĵ, ž, z	ĵ	ž	z
*kw²⁹	?	isb	esb	asb	esp	s	esb	?	s	s
*tr/tl	hr	(h)r	(hi)r	*(h)r**	(h)r	r	r	s	s	s
*d(h)w	b	b	b	b	b	b	b	d	d	d
rd/rz	r/rz	r/rz	r/rz	rz	l/l(rz)	l/l	l/l(rz)	l/l	l/l	l/l
*sw	wx	h	w	h	x(u)	x(u)	x(u), f	v	x(w)	x(u)
*tw	f	u	w	h	h	h	h(u)	h	h	h
*y-	y	y	ĵ	ĵ	ĵ	ĵ	ĵ (y)	ĵ	ĵ	ĵ

Not listesi[değiştir | kaynağı değiştir]

^ Herzendi

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "Talysh". Ethnologue (İngilizce). 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2018.
^ "Talysh – Details". joshuaproject.net. 24 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2012.
^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "North-Central Talysh". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Southern Talyshi". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Central Talyshi". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Northern Talyshi". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
^ "Talysh | Ethnologue Free". Ethnologue (Free All) (İngilizce). 9 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2023.
^ ^a ^b "Spoken L1 Language: North-Central Talysh". Glottolog. 19 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2024.
^ Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267. ISBN 90-6831-226-X.
^ Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2023.
^ Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023.
^ Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık". ResearchGate. Open Publishing. 15 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023.
^ Henning, W. B. The Ancient Language of Azerbaijan”, TPhS 157-77, 1954. Mitteliranisch", in Handbuch der Orientalistik, 1(1), 20-130.
^ Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.
^ "Talysh". UNESCO Atlas of the World's Languages in danger (İngilizce). UNESCO. 15 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2018.
^ Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267. ISBN 90-6831-226-X.
^ ^a ^b Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2023.
^ Todd, Terry Lynn (2008). A Grammar of Dimili (also Known as Zaza) (PDF). Electronic Publication. s. 33. 28 Ocak 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
^ Ergative in Tāti Dialect of Khalkhāl, Jahandust Sabzalipoor
^ Koohkan, Sepideh. The typology of modality in modern West Iranian languages. 2019. PhD Thesis. University of Antwerp.
^ Mirdehghan, M., & Nourian, G. Ergative Case Marking and Agreement in the Central Dialect of Talishi.
^ Windfuhr, Gernot (2009). The Iranian Languages. Oxford: Routledge.
^ "UNESCO Interactive Atlas of the World's Languages in Danger". unesco.org. 2010. 12 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2012.
^ Stilo, D. 1981. The Tati Group in the Sociolinguistic Context of Northwestern Iran. Iranian Studies XIV
^ Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (page 35)
^ Paul, D. (2011). A comparative dialectal description of Iranian Taleshi. The University of Manchester (United Kingdom).
^ Qulieva, Humay; Quliyeva, Ferqane; Quliyev, Şahar; Keyes, Ken (2016). "Talysh Picture Dictionary". Tolışə şikilinə kitob. Academia. 20 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2024.
^ Ludwig, P. (1998). The Pozition of Zazaki the West İranian Languages.
^ Keskin, M. (2012). Orta ve eski İrani dillerin Zazacaya tuttuğu ışık. II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, 232-253.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Positive Orientation Towards the Vernacular among the Talysh of Sumgayit 4 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
Example of Talyshi Language 13 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
B. Miller- iТАЛЫШСКИЙ ЯЗЫК И ЯЗЫК «АЗЕРИ»10 Nisan 2003 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)
A. Mamedov - Талыши как носители древнего языка Азербайджана18 Şubat 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Rusça)

[30] Herzendi

[1] "Talysh". Ethnologue (İngilizce). 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2018.

[2] "Talysh – Details". joshuaproject.net. 24 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2012.

[Glottolog-3] Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "North-Central Talysh". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.

[Glottolog2-4] Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Southern Talyshi". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.

[Glottolog3-5] Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Central Talyshi". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.

[Glottolog4-6] Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Northern Talyshi". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.

[7] "Talysh | Ethnologue Free". Ethnologue (Free All) (İngilizce). 9 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2023.

[:0-8] "Spoken L1 Language: North-Central Talysh". Glottolog. 19 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2024.

[auto2-9] Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267. ISBN 90-6831-226-X.

[auto12-10] Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2023.

[11] Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023.

[12] Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık". ResearchGate. Open Publishing. 15 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023.

[13] Henning, W. B. The Ancient Language of Azerbaijan”, TPhS 157-77, 1954. Mitteliranisch", in Handbuch der Orientalistik, 1(1), 20-130.

[14] Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.

[15] "Talysh". UNESCO Atlas of the World's Languages in danger (İngilizce). UNESCO. 15 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2018.

[auto-16] Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267. ISBN 90-6831-226-X.

[auto1-17] Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2023.

[18] Todd, Terry Lynn (2008). A Grammar of Dimili (also Known as Zaza) (PDF). Electronic Publication. s. 33. 28 Ocak 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.

[19] Ergative in Tāti Dialect of Khalkhāl, Jahandust Sabzalipoor

[20] Koohkan, Sepideh. The typology of modality in modern West Iranian languages. 2019. PhD Thesis. University of Antwerp.

[21] Mirdehghan, M., & Nourian, G. Ergative Case Marking and Agreement in the Central Dialect of Talishi.

[22] Windfuhr, Gernot (2009). The Iranian Languages. Oxford: Routledge.

[23] "UNESCO Interactive Atlas of the World's Languages in Danger". unesco.org. 2010. 12 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2012.

[24] Stilo, D. 1981. The Tati Group in the Sociolinguistic Context of Northwestern Iran. Iranian Studies XIV

[25] Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (page 35)

[26] Paul, D. (2011). A comparative dialectal description of Iranian Taleshi. The University of Manchester (United Kingdom).

[27] Qulieva, Humay; Quliyeva, Ferqane; Quliyev, Şahar; Keyes, Ken (2016). "Talysh Picture Dictionary". Tolışə şikilinə kitob. Academia. 20 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2024.

[28] Ludwig, P. (1998). The Pozition of Zazaki the West İranian Languages.

[29] Keskin, M. (2012). Orta ve eski İrani dillerin Zazacaya tuttuğu ışık. II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, 232-253.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[a]

Talişçe nedir?, Talişçe anlamı nedir?, Talişçe ne demektir?