Justinianus Veba Salgını

Justinianus Veba Salgını
Justinianus Veba Salgını
	Aziz Sebastian, Justinianus Veba sırasında vebadan etkilenen bir mezar kazıcısının hayatı için İsa'ya yalvarır. (Josse Lieferinxe, 1497-1499 dolayları)
Hastalık	Veba
Yer	Avrupa
İlk vaka	541 AD - 542 AD
İstatistikler

550 yılında Bizans İmparatorluğu'nun haritası. (Justinianus Veba Salgını'ndan 10 yıl sonra) Justinianus'un fetihleri yeşil gösterilmiştir.

Justinianus Veba Salgını (541 – 542, 750'ye kadar yinelenen), Ticaret gemileri veba bulaşmış pire taşıyan sıçanlar barındırdığı için Bizans (Doğu Roma) İmparatorluğu ve özellikle başkenti Konstantinopolis'in yanı sıra Sasani İmparatorluğu ile tüm Akdeniz çevresinde liman kentlerini etkileyen bir pandemidir.^[1]^[2] Bazı tarihçiler, Justinianus Veba Salgını'nın tarihin en ölümcül salgınlarından biri olduğuna inanmaktadır ve bu da iki asır boyunca yenilenerek tahmini 25-100 milyon insanın ölümüne yol açmıştır; ilk salgın sırasında Avrupa nüfusunun yarısına eşdeğer bir ölüm oranı vardır.^[3]^[4]^[5] Vebanın sosyal ve kültürel etkisi, 14. yüzyılda Avrasya'yı harap eden Kara Ölüm ile karşılaştırılmaktadır,^[6] ancak 2019'da yayınlanan araştırmalar, vebanın ölüm oranının ve sosyal etkilerinin abartıldığını savunmaktadır.^[7]^[8]

2013'te araştırmacılar, Justinianus Veba Salgını'nın nedeninin Kara Ölüm'ün (1347-1351) sorumlusu ile aynı bakteri olan Yersinia pestis olduğuna dair daha önceki spekülasyonları doğruladılar.^[9]^[10] İkincisi çok daha kısaydı, ancak yine de Avrupa'nın tahmini üçte bir ile yarısını öldürdü. Justinianus Veba Salgını'nın suşunun atasıyla yakından ilişkili olan eski ve modern Yersinia pestis suşları, Kırgızistan, Kazakistan ve Çin sınırlarında bir dağ silsilesi sistemi olan Tanrı Dağları'nda bulundu ve bu da Justinianus Veba Salgını'nın kökenini o bölge veya yakınını düşündürtmektedir.^[11]^[12]

Veba sekizinci yüzyıla kadar periyodik olarak geri döndü.^[2] Hastalık dalgalarının Avrupa tarihinin sonraki seyri üzerinde büyük etkisi oldu. Modern tarihçiler bu veba olayını, ilk salgın sırasında imparator olan I. Justinianus ile adlandırırlar. I. Justinianus hastalığa yakalandı, ancak hayatta kaldı.

Kökeni ve yayılımı[değiştir | kaynağı değiştir]

Justinianus Veba Salgını'nın suşunun genetiği[değiştir | kaynağı değiştir]

Modern ve eski Yersinia pestis DNA'sının genetik çalışmaları, Justinianus Veba Salgını'nın kökeninin Orta Asya'da olduğunu göstermektedir. Bir tür olarak Yersinia pestis'in en bazal veya kök seviyesinde var olan suşları Çin'in Qinghai şehrinde bulunur.^[13] Yersinia pestis'ten DNA örnekleri Almanya'daki Justinianus Veba Salgını kurbanlarının iskeletlerinden izole edildikten sonra,^[14] Tanrı Dağları silsilesi sisteminde halihazırda bulunan modern suşların Justinianus veba suşu ile karşılaştırıldığında en bazal olduğu bulunmuştur. Ek olarak, Tanrı Dağları'nda MS 180 civarında tarihlenen ve "erken Hun" olarak tanımlanan bir iskeletin, Justinianus veba suşu Alman örneklerinin Tanrı Dağları suşu bazal atasıyla yakından ilişkili Yersinia pestis'ten DNA içerdiği bulundu.^[12] Bu, Hiung-nu ve daha sonraki Hunlar gibi Avrasya steplerinde hareket eden göçebe halkların genişlemesinin, Orta Asya kökenli bir kaynaktan Batı Avrasya'ya veba yayılmasında rol oynadığını göstermektedir.^[12]

Yersinia pestis DNA'nın önceki örnekleri, Batı ve Doğu Avrasya'da M.Ö. 3000-800 yıllarına dayanan iskeletlerde bulunmuştur.^[15] Bubonik vebanın yıkıcı salgını olan Kara Ölüm'den sorumlu Yersinia pestis'in türü, Justinianus veba suşunun doğrudan soyundan gelmiyor gibi görünüyor. Bununla birlikte, Justinianus vebasının yayılması, halihazırda var olan 0ANT.1 suşlarının ortaya çıkmasına neden olan evrimsel yayılıma neden olmuş olabilir.^[16]^[17]

Tarihi bakış açısı[değiştir | kaynağı değiştir]

Justinianus veba genellikle Yersinia pestis'in tarihsel olarak kaydedilmiş ilk salgını olarak kabul edilir.^[18]^[19] Bu sonuç, hastalığın klinik belirtilerinin tarihsel tanımlarına^[20] ve Yersinia pestis'in DNA'sının o döneme tarihlenen eski mezar bölgelerindeki insan kalıntılarından tespit edilmesine dayanmaktadır.^[21]^[22]

Dönemin kaynaklarına göre Konstantinopolis'teki salgının Mısır'dan gelen tahıl gemilerinde hasta sıçanlar tarafından şehre taşındığı düşünülüyordu.^[23] Vatandaşlarını beslemek için merkez ve taşra topluluklar çoğunlukla Mısır'dan büyük miktarda tahıl ithal ediyorlardı. Mısır'daki sıçan (ve pire) nüfusu, hükûmetin sürdürdüğü büyük tahıl ambarlarından beslenerek gelişti.

Bizans tarihçisi Prokopius ilk olarak 541'de Mısır'da Süveyş yakınındaki Pelusium limanında salgını bildirir.^[23] Vebanın yıkımına ilişkin ilk ağızdan diğer iki rapor, Süryani kilise tarihçisi Efesli İoannes^[24] ve o dönemde Antakya'da bir çocuk olan ve daha sonra bir kilise tarihçisi olan Evagrius Skolastikos idi. Evagrius, hastalıkla ilişkili kendisinde bubolar görülmüş, ancak hayatta kalmıştır. Hastalığın yaşamı boyunca dört kez geri dönüşü sırasında, karısını, bir kızını ve kızının çocuğunu, diğer çocuklarını, kırsaldaki mülkünde hizmetçilerinin ve insanları kaybetti.^[25]

Prokopius,^[26] Thukididis'a benzer şekilde kurguladığı bir pasajda, veba'nın zirve yaptığında günde 10.000 kişiyi Konstantinopolis'te öldürdüğünü kaydeder, ancak sayının doğruluğu soru işaretidir ve gerçek sayı muhtemelen asla bilinmeyecektir. Ölüleri gömmek için yer olmadığı için cesetlerin açıkta istiflendiğini belirtir. Cenaze törenleri genellikle gözetimsiz bırakılırdı ve tüm şehir ölü gibi kokuyordu.^[27] Prokopius, Gizli Tarih'inde kırsal kesimdeki yıkımı kaydeder ve baskı altındaki Justinianus'un acımasız tepkisini bildirir:

Salgın, bilinen tüm dünyayı ve özellikle Roma İmparatorluğu'nu süpürürken, tarım topluluğunun çoğunu silip ve gerekliliğin peşinde bir ıssızlık izi bıraktığında, Justinianus perişan özgür mal sahiplerine merhamet göstermedi. O zaman bile, sadece her bir bireyi değerlendirdiği miktar ile değil, aynı zamanda ölen komşularının yükümlü olduğu yıllık vergi talep etmekten de kaçınmadı.^[28]

Kırsal kesimdeki veba nedeniyle, çiftçiler mahsullerle ilgilenemedi ve Konstantinopolis'te tahıl fiyatı yükseldi. Justinianus, Kartaca bölgesindeki Vandallar ve İtalya'daki Ostrogot Krallığı ileyaptığı savaşlar için büyük miktarda para harcamıştı. Ayasofya gibi büyük kiliselerin inşasına önemli fonlar ayırmıştı. İmparatorluk projeleri finanse etmeye çalışırken, veba salgını çok sayıda ölüm ve tarım ve ticaretin bozulmasına neden olduğu için vergi gelirleri azalmıştı. Justinianus hızlı bir şekilde yeni yasayı yürürlüğe koyarak mağdurların vasiyetsiz ölmesi sonucu ortaya çıkan çok sayıda miras davasıyla daha etkin bir şekilde mücadele etmeyi sağladı.^[29]

Veba'nın Avrupa ve Hristiyan tarihi üzerindeki uzun vadeli etkileri çok büyüktü. Hastalık Akdeniz çevresindeki liman şehirlerine yayıldıkça, mücadele eden Gotlar yeniden canlandırıldı ve Konstantinopolis ile çatışmaları yeni bir aşamaya girdi. Veba, Justinianus ordularının neredeyse tüm İtalya'yı ve Batı Akdeniz kıyılarını tekrar ele geçirdiği Bizans İmparatorluğu'nu kritik bir noktada zayıflattı; gelişen fetih, Batı Roma İmparatorluğu'nun çekirdeğini Doğu Roma İmparatorluğu ile yeniden birleştirecekti. Fetih 554'te meydana gelmesine rağmen, yeniden birleşme uzun sürmedi. 568'de Lombardlar, Kuzey İtalya'yı işgal ettiler, geride kalan küçük bir Bizans ordusunu mağlup ettiler ve Lombardlar Krallığı'nı kurdular.^[23]^[30] Galya, ciddi şekilde acı çekti, bu yüzden İngiltere'nin de bu durumda kaçması pek mümkün değildi.^[31]

Virülans ve ölüm oranı[değiştir | kaynağı değiştir]

Ölüm sayısı belirsizdir. Bazı modern araştırmacılar, salgının zirvesinde Konstantinopolis'te günde 5.000 kişinin öldüğüne inanmaktadırlar.^[32] Bir görüşe göre, ilk veba sonuçta şehrin sakinlerinin belki de % 40'ını ve Doğu Akdeniz'deki insan nüfusunun dörtte birinin ölümüne neden oldu.^[33] Vebanın daha sonraki dalgaları 6., 7. ve 8. yüzyıllarda vurmaya yapmaya devam etti, hastalık daha yerel ve daha az virülans hale geldi.Yakın zamanda Lee Mordechai ve Merle Eisenberg gibi akademisyenler tarafından ifade edilen revizyonist bir görüşe göre, Justinianus Veba Salgını'nın ölüm oranının daha önce inandığından çok daha düşüktür.^[34]

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel

^ Floor, Willem (2018). Studies in the History of Medicine in Iran (İngilizce). Mazda Publishers. s. 3. ISBN 978-1933823942. The Justinian plague (bubonic plague) also attacked the Sasanian lands.
^ ^a ^b "The Sixth-Century Plague". 20 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2016.
^ Maugh, Thomas. "An Empire's Epidemic". www.ph.ucla.edu. 4 Ağustos 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2020.
^ Rosen, William (2007). Justinian's Flea: Plague, Empire, and the Birth of Europe (İngilizce). Viking Adult. s. 3. ISBN 978-0-670-03855-8. 25 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2016.
^ "The Plague of Justinian". History Magazine. 11 (1). 2009. ss. 9-12.
^ Christakos, George; Olea, Ricardo A.; Serre, Marc L.; Yu, Hwa-Lung; Wang, Lin-Lin (2005). Interdisciplinary Public Health Reasoning and Epidemic Modelling: The Case of Black Death (İngilizce). Springer. ss. 110-114. ISBN 3-540-25794-2.
^ Mordechai, Lee; Eisenberg, Merle; Newfield, Timothy P.; Izdebski, Adam; Kay, Janet E.; Poinar, Hendrik (27 Kasım 2019). "The Justinianic Plague: An inconsequential pandemic?". Proceedings of the National Academy of Sciences (İngilizce). 116 (51). ss. 25546-25554. doi:10.1073/pnas.1903797116. ISSN 0027-8424. PMC 6926030 $2. PMID 31792176.
^ Mordechai, Lee; Eisenberg, Merle (1 Ağustos 2019). "Rejecting Catastrophe: The Case of the Justinianic Plague". Past & Present (İngilizce). 244 (1). ss. 3-50. doi:10.1093/pastj/gtz009. ISSN 0031-2746.
^ "Modern lab reaches across the ages to resolve plague DNA debate". phys.org. 20 Mayıs 2013. 18 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2016.
^ Maria Cheng (28 Ocak 2014). "Plague DNA found in ancient teeth shows medieval Black Death, 1,500-year pandemic caused by same disease". National Post. 29 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2016.
^ Eroshenko, Galina A. (26 Ekim 2017). "Yersinia pestis strains of ancient phylogenetic branch 0.ANT are widely spread in the high-mountain plague foci of Kyrgyzstan". PLOS One (İngilizce). 12 (10). ss. e0187230. Bibcode:2017PLoSO..1287230E. doi:10.1371/journal.pone.0187230. PMC 5658180 $2. PMID 29073248.
^ ^a ^b ^c Damgaard, Peter de B. (9 Mayıs 2018). "137 ancient human genomes from across the Eurasian steppes". Nature (İngilizce). 557 (7705). ss. 369-374. Bibcode:2018Natur.557..369D. doi:10.1038/s41586-018-0094-2. PMID 29743675.
^ Morelli, Giovanna (31 Ekim 2010). "Yersinia pestis genome sequencing identifies patterns of global phylogenetic diversity". Nature Genetics (İngilizce). 42 (12). ss. 1140-1143. doi:10.1038/ng.705. PMC 2999892 $2. PMID 21037571.
^ Wagner, David M. (Nisan 2014). "Yersinia pestis and the Plague of Justinian 541–543 AD: a genomic analysis". The Lancet (İngilizce). 14 (4). ss. 319-326. doi:10.1016/S1473-3099(13)70323-2. PMID 24480148.
^ Rasmussen, Simon (22 Ekim 2015). "Early Divergent Strains of Yersinia pestis in Eurasia 5,000 Years Ago". Cell. 163 (3). ss. 571-582. doi:10.1016/j.cell.2015.10.009. PMC 4644222 $2. PMID 26496604. 18 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2018.
^ McGrath, Matt (12 Ekim 2011). "Black Death Genetic Code 'Built'" (İngilizce). BBC World Service. 1 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2011.
^ Bos, Kirsten; Schuenemann, Verena J.; Golding, G. Brian; Burbano, Hernán A.; Waglechner, Nicholas; Coombes, Brian K.; McPhee, Joseph B.; Dewitte, Sharon N.; Meyer, Matthias; Schmedes, Sarah; Wood, James; Earn, David J. D.; Herring, D. Ann; Bauer, Peter; Poinar, Hendrik N.; Krause, Johannes (12 Ekim 2011). "A draft genome of Yersinia pestis from victims of the Black Death". Nature (İngilizce). 478 (7370). ss. 506-510. Bibcode:2011Natur.478..506B. doi:10.1038/nature10549. PMC 3690193 $2. PMID 21993626.
^ Russell, Josiah C. (1968), "That earlier plague", Demography (İngilizce), cilt 5, ss. 174-184, doi:10.1007/bf03208570
^ "Justinian's Plague (541-542 CE)" (İngilizce). 29 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2020.
^ Procopius, History of the Wars, 7 Vols., trans. H. B. Dewing, Loeb Library of the Greek and Roman Classics, (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1914), Vol. I, pp. 451–473.
^ Wiechmann I, Grupe G. Detection of Yersinia pestis DNA in two early medieval skeletal finds from Aschheim (Upper Bavaria, 6th century A.D.)" Am J Phys Anthropol 2005 Jan;126(1) 48–55
^ Harbeck, Michaela; Seifert, Lisa; Hänsch, Stephanie; Wagner, David M.; Birdsell, Dawn; Parise, Katy L.; Wiechmann, Ingrid; Grupe, Gisela; Thomas, Astrid; Keim, P; Zöller, L; Bramanti, B; Riehm, JM; Scholz, HC (2013). Besansky, Nora J (Ed.). "Yersinia pestis DNA from Skeletal Remains from the 6th Century AD Reveals Insights into Justinianic Plague". PLOS Pathogens (İngilizce). 9 (5). ss. e1003349. doi:10.1371/journal.ppat.1003349. PMC 3642051 $2. PMID 23658525.
^ ^a ^b ^c Nicholas Wade (31 Ekim 2010). "Europe's Plagues Came From China, Study Finds". The New York Times. 4 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2010.
^ John of Ephesus, Ecclesiastical History, part 2. Translation of relevant portions here 25 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
^ Evagrius, Historia Ecclesiae, IV.29.
^ Procopius, Persian War II.22–23.
^ Procopius: The Plague, 542
^ Procopius, Anekdota, 23.20f.
^ Justinian, Edict IX.3; J. Moorhead 1994; Averil Cameron, The Mediterranean World in Late Antiquity, AD 395–600, 1993:111.
^ Rosen, William. Justinian's Flea: Plague, Empire, and the Birth of Europe 25 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Viking Adult, 2007. Pg. 321–322. 978-0-670-03855-8.
^ Charles-Edwards, Wales and the Britons, p. 216
^ Mordechai, Lee; Eisenberg, Merle (1 Ağustos 2019). "Rejecting Catastrophe: The Case of the Justinianic Plague". Past & Present (İngilizce). 244 (1). s. 46. doi:10.1093/pastj/gtz009. ISSN 0031-2746.
^ Cyril A. Mango, Byzantium: The Empire of New Rome (1980) emphasizes the demographic effects; Mark Whittow, "Ruling the late Roman and Byzantine city", Past and Present 33 (1990) argues against too great reliance on literary sources.
^ Mordechai, Lee; Eisenberg, Merle (1 Ağustos 2019). "Rejecting Catastrophe: The Case of the Justinianic Plague". Past & Present (İngilizce). 244 (1). ss. 46-48. doi:10.1093/pastj/gtz009. ISSN 0031-2746.

Genel

Charles-Edwards, T. M. (2013). Wales and the Britons 350–1064 (İngilizce). Oxford, Birleşik Krallık: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-821731-2.
Harbeck, M; Seifert, L; Hänsch, S; Wagner, DM; Birdsell, D (2013). "Yersinia pestis DNA from Skeletal Remains from the 6th Century AD Reveals Insights into Justinianic Plague". PLOS Pathog (İngilizce). 9 (5). s. e1003349. doi:10.1371/journal.ppat.1003349. PMC 3642051 $2. PMID 23658525.
Little, Lester K., (Ed.) (2006). Plague and the End of Antiquity: The Pandemic of 541–750 (İngilizce). Cambridge. ISBN 978-0-521-84639-4.
Moorhead, J. (1994). Justinian. Londra.
Mordechai, Lee, and Merle Eisenberg. 2019. "Rejecting Catastrophe: the case of the Justinianic Plague." Past & Present 22 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Mordechai, L; Eisenberg M; Newfield T; Izdebski A; Kay Janet; Poinar H. (2019). "The Justinianic Plague: An inconsequential pandemic?", PNAS https://doi.org/10.1073/pnas.1903797116 1 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
Prokopius. History of the Wars, Books I and II (The Persian War). Trans. H. B. Dewing. Vol. 1. Cambridge: Loeb-Harvard UP, 1954.—Chapters XXII and XXIII of Book II (pages 451–473) are Procopius's famous description of the Plague of Justinian. This includes the famous statistic of 10,000 people per day dying in Constantinople (page 465).

Konuyla ilgili yayınlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Drancourt, M; Roux, V; Dang, LV; Tran-Hung, L; Castex, D; Chenal-Francisque, V (2004). "Genotyping, Orientalis-like Yersinia pestis, and plague pandemics". Emerging Infectious Diseases (İngilizce). 10 (9). ss. 1585-1592. doi:10.3201/eid1009.030933. PMC 3320270 $2. PMID 15498160.
McNeill, William H. (1976). Plagues and Peoples. New York: Bantam Doubleday Dell. ISBN 978-0-385-12122-4.
Orent, Wendy (2004). Plague, The Mysterious Past and Terrifying Future of the World's Most Dangerous Disease (İngilizce). New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-7432-3685-0.
Russell, J. C. (1958). "Late Ancient and Medieval Population". Transactions of the American Philosophical Society. New Series (İngilizce). 48 (3). ss. 71-99. doi:10.2307/1005708. JSTOR 1005708.

[1] Floor, Willem (2018). Studies in the History of Medicine in Iran (İngilizce). Mazda Publishers. s. 3. ISBN 978-1933823942. The Justinian plague (bubonic plague) also attacked the Sasanian lands.

[medren-2] "The Sixth-Century Plague". 20 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2016.

[3] Maugh, Thomas. "An Empire's Epidemic". www.ph.ucla.edu. 4 Ağustos 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2020.

[Rosen-4] Rosen, William (2007). Justinian's Flea: Plague, Empire, and the Birth of Europe (İngilizce). Viking Adult. s. 3. ISBN 978-0-670-03855-8. 25 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2016.

[Moorshead-5] "The Plague of Justinian". History Magazine. 11 (1). 2009. ss. 9-12.

[6] Christakos, George; Olea, Ricardo A.; Serre, Marc L.; Yu, Hwa-Lung; Wang, Lin-Lin (2005). Interdisciplinary Public Health Reasoning and Epidemic Modelling: The Case of Black Death (İngilizce). Springer. ss. 110-114. ISBN 3-540-25794-2.

[7] Mordechai, Lee; Eisenberg, Merle; Newfield, Timothy P.; Izdebski, Adam; Kay, Janet E.; Poinar, Hendrik (27 Kasım 2019). "The Justinianic Plague: An inconsequential pandemic?". Proceedings of the National Academy of Sciences (İngilizce). 116 (51). ss. 25546-25554. doi:10.1073/pnas.1903797116. ISSN 0027-8424. PMC 6926030 $2. PMID 31792176.

[8] Mordechai, Lee; Eisenberg, Merle (1 Ağustos 2019). "Rejecting Catastrophe: The Case of the Justinianic Plague". Past & Present (İngilizce). 244 (1). ss. 3-50. doi:10.1093/pastj/gtz009. ISSN 0031-2746.

[9] "Modern lab reaches across the ages to resolve plague DNA debate". phys.org. 20 Mayıs 2013. 18 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2016.

[10] Maria Cheng (28 Ocak 2014). "Plague DNA found in ancient teeth shows medieval Black Death, 1,500-year pandemic caused by same disease". National Post. 29 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2016.

[Eroshenko-11] Eroshenko, Galina A. (26 Ekim 2017). "Yersinia pestis strains of ancient phylogenetic branch 0.ANT are widely spread in the high-mountain plague foci of Kyrgyzstan". PLOS One (İngilizce). 12 (10). ss. e0187230. Bibcode:2017PLoSO..1287230E. doi:10.1371/journal.pone.0187230. PMC 5658180 $2. PMID 29073248.

[Damgaard-12] Damgaard, Peter de B. (9 Mayıs 2018). "137 ancient human genomes from across the Eurasian steppes". Nature (İngilizce). 557 (7705). ss. 369-374. Bibcode:2018Natur.557..369D. doi:10.1038/s41586-018-0094-2. PMID 29743675.

[13] Morelli, Giovanna (31 Ekim 2010). "Yersinia pestis genome sequencing identifies patterns of global phylogenetic diversity". Nature Genetics (İngilizce). 42 (12). ss. 1140-1143. doi:10.1038/ng.705. PMC 2999892 $2. PMID 21037571.

[14] Wagner, David M. (Nisan 2014). "Yersinia pestis and the Plague of Justinian 541–543 AD: a genomic analysis". The Lancet (İngilizce). 14 (4). ss. 319-326. doi:10.1016/S1473-3099(13)70323-2. PMID 24480148.

[Rasmussen-15] Rasmussen, Simon (22 Ekim 2015). "Early Divergent Strains of Yersinia pestis in Eurasia 5,000 Years Ago". Cell. 163 (3). ss. 571-582. doi:10.1016/j.cell.2015.10.009. PMC 4644222 $2. PMID 26496604. 18 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2018.

[bbc-krause-16] McGrath, Matt (12 Ekim 2011). "Black Death Genetic Code 'Built'" (İngilizce). BBC World Service. 1 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2011.

[17] Bos, Kirsten; Schuenemann, Verena J.; Golding, G. Brian; Burbano, Hernán A.; Waglechner, Nicholas; Coombes, Brian K.; McPhee, Joseph B.; Dewitte, Sharon N.; Meyer, Matthias; Schmedes, Sarah; Wood, James; Earn, David J. D.; Herring, D. Ann; Bauer, Peter; Poinar, Hendrik N.; Krause, Johannes (12 Ekim 2011). "A draft genome of Yersinia pestis from victims of the Black Death". Nature (İngilizce). 478 (7370). ss. 506-510. Bibcode:2011Natur.478..506B. doi:10.1038/nature10549. PMC 3690193 $2. PMID 21993626.

[18] Russell, Josiah C. (1968), "That earlier plague", Demography (İngilizce), cilt 5, ss. 174-184, doi:10.1007/bf03208570

[19] "Justinian's Plague (541-542 CE)" (İngilizce). 29 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2020.

[20] Procopius, History of the Wars, 7 Vols., trans. H. B. Dewing, Loeb Library of the Greek and Roman Classics, (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1914), Vol. I, pp. 451–473.

[21] Wiechmann I, Grupe G. Detection of Yersinia pestis DNA in two early medieval skeletal finds from Aschheim (Upper Bavaria, 6th century A.D.)" Am J Phys Anthropol 2005 Jan;126(1) 48–55

[Harbeck,_et_al.-22] Harbeck, Michaela; Seifert, Lisa; Hänsch, Stephanie; Wagner, David M.; Birdsell, Dawn; Parise, Katy L.; Wiechmann, Ingrid; Grupe, Gisela; Thomas, Astrid; Keim, P; Zöller, L; Bramanti, B; Riehm, JM; Scholz, HC (2013). Besansky, Nora J (Ed.). "Yersinia pestis DNA from Skeletal Remains from the 6th Century AD Reveals Insights into Justinianic Plague". PLOS Pathogens (İngilizce). 9 (5). ss. e1003349. doi:10.1371/journal.ppat.1003349. PMC 3642051 $2. PMID 23658525.

[wade-23] Nicholas Wade (31 Ekim 2010). "Europe's Plagues Came From China, Study Finds". The New York Times. 4 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2010.

[24] John of Ephesus, Ecclesiastical History, part 2. Translation of relevant portions here 25 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..

[25] Evagrius, Historia Ecclesiae, IV.29.

[26] Procopius, Persian War II.22–23.

[27] Procopius: The Plague, 542

[anekdota-28] Procopius, Anekdota, 23.20f.

[29] Justinian, Edict IX.3; J. Moorhead 1994; Averil Cameron, The Mediterranean World in Late Antiquity, AD 395–600, 1993:111.

[30] Rosen, William. Justinian's Flea: Plague, Empire, and the Birth of Europe 25 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Viking Adult, 2007. Pg. 321–322. 978-0-670-03855-8.

[31] Charles-Edwards, Wales and the Britons, p. 216

[32] Mordechai, Lee; Eisenberg, Merle (1 Ağustos 2019). "Rejecting Catastrophe: The Case of the Justinianic Plague". Past & Present (İngilizce). 244 (1). s. 46. doi:10.1093/pastj/gtz009. ISSN 0031-2746.

[33] Cyril A. Mango, Byzantium: The Empire of New Rome (1980) emphasizes the demographic effects; Mark Whittow, "Ruling the late Roman and Byzantine city", Past and Present 33 (1990) argues against too great reliance on literary sources.

[34] Mordechai, Lee; Eisenberg, Merle (1 Ağustos 2019). "Rejecting Catastrophe: The Case of the Justinianic Plague". Past & Present (İngilizce). 244 (1). ss. 46-48. doi:10.1093/pastj/gtz009. ISSN 0031-2746.

[35] İlk veba salgını, 541-767 tarihleri arasındaki yerel veba salgınlarından oluşmaktadır.

[36] İkinci veba salgını, 1347-1835 tarihleri arasındaki yerel veba salgınlarından oluşmaktadır.

[37] Üçüncü veba salgını, 1855-1945 tarihleri arasındaki yerel veba salgınlarından oluşmaktadır.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[a]

[b]

[c]

Justinianus Veba Salgını nedir?, Justinianus Veba Salgını anlamı nedir?, Justinianus Veba Salgını ne demektir?