Haiti

Haiti
République d'Haïti (Fransızca)
Repiblik d Ayiti (Haiti Kreolü)
Haiti Cumhuriyeti
Haiti République d'Haïti (Fransızca); Repiblik d Ayiti (Haiti Kreolü); Haiti Cumhuriyeti
	Bayrak Arma
	Slogan; "Liberté, égalité, fraternité" (Fransızca); "Libète, Egalite, Fratènite" (Haiti Kreolü); "Özgürlük, Eşitlik, Kardeşlik" Geleneksel arma üzerindeki motto:; "L'union fait la force" (Fransızca); "Inite se fòs" (Haiti Kreolü); "Birlikten güç doğar"
	Millî marş; La Dessalinienne (Fransızca); Desalinyèn (Haiti Kreolü); "Dessalines Şarkısı"
	Batı Yarımküre'deki konumu
	Haiti ve komşuları
Başkent; ve en büyük şehir	Port-au-Prince; 18°32′K 72°20′B / 18.533°K 72.333°B
Resmî dil(ler)	Fransızca; Haiti Kreolü;
Etnik gruplar	%95 Siyah; 5% Karışık veya Beyaz
Demonim	Haitili
Hükûmet	Geçici bir hükûmet altında üniter yarı başkanlık cumhuriyeti
• Başkanlık Geçiş Konseyi
• Başkanlık Geçiş Konseyi	Edgard Leblanc Fils; Fritz Jean; Laurent St Cyr; Emmanuel Vertilaire; Smith Augustin; Leslie Voltaire; Louis Gérald Gilles;
• Başbakan	Michel Patrick Boisvert (vekaleten)
• Yargıtay Başkanı	Jean Joseph Lebrun
Yasama organı	Ulusal Meclis
• Üst meclis	Senato (boş)
• Alt meclis	Temsilciler Meclisi (boş)
Bağımsızlık
• İlan
• İlan	1 Ocak 1804
• Tanınma	17 Nisan 1825
• Birinci İmparatorluk	22 Eylül 1804
• Güney Cumhuriyeti	9 Mart 1806
• Kuzey Devleti	17 Ekim 1806
• Krallık	28 Mart 1811
• Hispaniola'nın birleşmesi	9 Şubat 1822
• Dağılma	27 Şubat 1844
• İkinci İmparatorluk	26 Ağustos 1849
• Cumhuriyet	15 Ocak 1859
• ABD işgali	28 Temmuz 1915 - 1 Ağustos 1934
• Mevcut anayasa	29 Mart 1987
Yüzölçümü
• Kara	27.750 km2
• Su (%)	0,7
Nüfus
• 2023 tahminî	11.470.261 (83.)
• Yoğunluk	382/km2 (32.)
GSYİH (SAGP)	2023 tahminî
• Toplam	$38,952 milyar (144.)
• Kişi başına	$3185 (174.)
GSYİH (nominal)	2023 tahminî
• Toplam	$25,986 milyar (139.)
• Kişi başına	$2125 (172.)
Gini (2012)	41.1; orta
İGE (2022)	0.552; orta · 158.
Para birimi	Gourde (G) (HTG)
Zaman dilimi	UTC-5 (EST)
• Yaz (YSU)	UTC-4 (EDT)
Trafik akışı	sağ
Telefon kodu	+509
İnternet alan adı	.ht

Haiti ya da resmî adıyla Haiti Cumhuriyeti, Amerika'da Karayip Denizi'nde bir ada ülkesidir. Küba'nın doğusunda yer alan Hispaniola adasını Dominik Cumhuriyeti ile paylaşır ve adanın batı kısımdadır. Küba ve Jamaika'nın doğusunda Bahamalar'ın güneyinde bulunur. Yüzölçümü 27.750 km² olan ülke Karayipler'in yüzölçümü en büyük üçüncü; 10 milyon nüfusu ile Karayipler bölgesinin en kalabalık nüfuslu ülkesi konumundadır. Başkenti Port-au-Prince'tir.

Adanın yerleşik halkı Tainolar olarak bilinir. İlk Avrupalılar Aralık 1492'de Kristof Kolomb'un ilk yolculuğu sırasında adaya geldiler. Kolumbus, Amerika kıtasındaki ilk Avrupalı yerleşimini, şu anda Haiti'nin kuzeydoğu kıyısında bulunan La Navidad'da kurdu. Ada, 17. yüzyılın başlarına kadar İspanyol İmparatorluğu'nun bir parçasını oluşturdu. Yaşanan çatışmalar, adanın batısının 1697'de Fransa'ya devredilmesine yol açtı. Bu bölge Saint-Domingue olarak adlandırıldı. Fransız sömürgeciler, Afrika'dan getirilen kölelerin çalıştığı şeker kamışı tarlaları kurdular ve bu da koloniyi dünyanın en zenginlerinden biri yaptı.

Fransız Devrimi'nin ortasında Afrikalı köleler ve özgür beyaz olmayan insanlar eski bir köle ve Fransız Ordusu generali Toussaint Louverture'un önderliğinde Haiti Devrimi'ni (1791-1804) başlattı. Napolyon'un güçleri, 1 Ocak 1804'te Haiti'nin egemenliğini ilan eden Louverture'un halefi Jean-Jacques Dessalines tarafından yenilgiye uğratıldı ve bu olay adada bulunan Fransızların katledilmesiyle sonuçlandı.

Ülke, Latin Amerika ve Karayipler'de bağımsızlığını ilan eden ilk ülke, Amerika kıtasındaki ikinci cumhuriyet, Amerika'da köleliği ortadan kaldıran ilk ülke ve köle isyanıyla kurulan tek ülke oldu.

Başkan Jean-Pierre Boyer, Haiti nüfuzunu Hispanyola'nın doğu kısmı üzerinde genişletmeye çalıştı, bu da sonunda Haiti-Dominik Savaşlarına yol açtı. Haiti, Dominik'in bağımsızlığını 1844'teki ilanının ardından 1867'de tanıdı. Haiti'nin bağımsızlığının ilk yüzyılı siyasi istikrarsızlık, uluslararası toplum tarafından dışlanma ve Fransa'ya ödenen büyük bir borç ile geçti. Siyasi istikrarsızlık ve dış ekonomik etki, ABD'nin 1915-1934 yılları arasında ülkeyi işgal etmesine neden oldu. François 'Papa Doc' Duvalier, 1957'de iktidara geldi ve oğlu Jean-Claude Duvalier'in 1986'ya kadar sürdürdüğü uzun bir otokratik yönetim dönemini başlattı.

Ülkede, 2004'te BM'nin müdahalesine yol açan bir darbe, 2010'da 250.000'den fazla insanın ölümüne yol açan yıkıcı deprem ve kolera salgını meydana geldi.

Kötüleşen ekonomik durumuyla^[9] Haiti, isyanlar ve protestolar, yaygın açlık ve artan çete faaliyetleriyle belirginleşen sosyoekonomik ve politik bir kriz yaşadı.^[10] Şubat 2023 itibarıyla Haiti'de seçilmiş hükûmet yetkilisi kalmamıştır ve başarısız devlet olarak tanımlanmaktadır.^[11]^[12]

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Haiti'nin yerli halkı, bir Aravak halkı olan Taínolardı. Kristof Kolomb'un 1492'de yeni dünyanın keşfinden sonra adaya Hispaniola adı verilmişti. Hispaniola Adası, Avrupa'dan gelip "yeni dünyayı fethedenler"in üslerinden biri haline geldi. O zamanda yaşamış İspanyol Katolik rahip Bartolome de Las Casas, Türkçede de Kızılderili Katliamı adıyla yayınlanmış kitabında ada hakkında şunları yazmaktadır: "Bu ada üzerinde (ben 1508'de vardığım zaman) 6 milyon insan yaşıyordu, Kızılderililer de dahil olmak üzere. Ne var ki 1494'ten 1508'e kadar 3 milyonun üzerinde insan savaştan, kölelikten ve madenlerden dolayı yok olmuştu. Gelecek nesillerde buna kim inanacaktır?"

Bazı tarihçiler Las Casas'ın bu rakamı abarttığını ve nüfusun 1 milyon kadar olduğunu düşünmekteyse de bazıları 8 milyona kadar vardığını savunmaktadır. Bununla birlikte Las Casas'ın bu kitabında Kuzey Amerika'nın kıyılarından güneye doğru tüm Orta Amerika, Güney Amerika'nın kuzeyi ve Karayipler'deki adalarda yapılan Kızılderili/yerli katliamlarını anlattığı gibi, yeni dünyanın keşfinden sonra bölgede büyük kıyımlar yaşandığı şüphesizdir.

17. ve 18. yüzyıllarda adanın bugünkü Haiti olan 3'te 1'lik batı kısmı Fransız deniz korsanlarının eline geçti. Fransızlar burayı İspanyol ve İngiliz gemilerini taciz etmek için kullandılar. Daha sonra, Saint-Domingue adını verdikleri adanın bu kısmında şeker ve kahve üretimine başladılar.

Fransız İmparatorluğunun 18.yüzyıldaki en zengin sömürgelerinden biri haline gelen Saint-Domingue, 1780'lerde Avrupa'da tüketilen şekerin %40, kahvenin ise %60 kadarını üretmişti. Bu dönemde, şeker kamışı ve kahve ekim alanlarında çalıştırılmak üzere 790.000 kadar Afrikalı köle getirildiği tahmin edilmektedir.

12 Ocak 2010 günü yerel saatle 16:53'te 7.0 büyüklüğünde bir deprem gerçekleşmiştir ve 200 bin kişinin bu depremde hayatını kaybettiği tahmin edilmektedir.

Bağımsızlık[değiştir | kaynağı değiştir]

1789 Fransız İhtilali Saint Domingue'nin kaderini de kökten etkiledi. Fakir ve zengin beyazlar, devrim sonrası yasalara göre koloninin nasıl yönetileceği konusunda anlaşmazlığa düştüler. Bu arada, kölelikten kurtulmuş siyahlar ve yerliler, ihtilalin getirdiği Vatandaş ve İnsan Hakları Bildirgesine göre kendilerinin de Fransız vatandaşı olduklarını ileri sürdüler. Bu arada Haiti Devrimini başlatan köleler Haitili liderler Toussaint L'Ouverture, Jean-Jacques Dessalines ve Henri Christophe önderliğinde bir silahlı güç haline geldiler. Yerliler ordusu Fransız güçleri ile Napolyon Bonapart'ın 1803'te gönderdiği orduyu yendi. Bunların sonucunda Haiti kendi yerli ismiyle 1804 yılında bağımsızlığını ilan etti. General Dessalines yönetimi eline aldı ve 1805'te Anayasa ilan etti. Anayasaya göre herkes din özgürlüğüne sahipti ve herkes Haitili siyah olarak tanımlandı.

Haiti bağımsızlığına rağmen 1826'da Panama'da yapılan bağımsız Amerika ülkeleri toplantısına dahil edilmedi ve ABD tarafından 1862'ye kadar tanınmadı. I.Dünya Savaşı'nda 1915 yılından 1934'e kadar ABD haksız bir şekilde Haiti'yi işgal ve kontrol altında tuttu. Haiti 20. yüzyıl boyunca da darbe, katliam ve iç savaşlardan kurtulamadı.

Ekonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Haiti, 19.97 milyar $ GSYİH ve sermaye başına GSYİH 1.800 $ ile (2017 tahminleri) ağırlıklı olarak serbest bir piyasa ekonomisine sahiptir. Ülke para birimi olarak Haiti shell i kullanıyor. Turizm endüstrisine rağmen, Haiti yoksulluk, yolsuzluk, siyasi istikrarsızlık, zayıf altyapı, sağlık hizmetlerinin eksikliği ve eğitim eksikliğinin temel nedenleri ile dünyanın en fakir ve Amerika bölgesindeki en fakir ülkelerden biridir. İşsizlik yüksek ve birçok Haitili göç etmeye çalışıyor. 2010 depreminden ve ardından kolera salgından sonra ticaret önemli ölçüde geriledi ve ülkenin satın alma gücü paritesi %8 düştü (12,15 milyar ABD dolarından 11,18 milyar ABD dolarına). Haiti, 2010 Birleşmiş Milletler İnsani Gelişme Endeksi'nde 182 ülke sıralamasında 145. sıradadır.

Başkan Aristide'nin yönetimi hakkında tartışmalı 2000 seçimi ve suçlamalarının ardından ABD'nin Haitili hükûmete yardımı 2001 ve 2004 yılları arasında kesildi. Aristide'nin 2004'te ayrılmasından sonra yardımlar restore edildi ve Brezilya ordusu Haiti barışı koruma operasyonunda Birleşmiş Milletler İstikrar Misyonuna liderlik etti. Yaklaşık dört yıllık durgunluktan sonra, 2005 yılında ekonomi %1,5 büyüdü. Eylül 2009'da Haiti, dış borcunun iptaline hak kazanmak için IMF ve Dünya Bankası'nın Aşırı Borçlu Yoksul Ülkeler programı tarafından incelenmeye alındı.

Hükûmetin bütçesinin yüzde 90'ından fazlası, Venezuela liderliğindeki bir petrol ittifakı olan Petrocaribe ile yapılan bir anlaşmadan kaynaklanıyor.

Büyük Deprem[değiştir | kaynağı değiştir]

2010 yılında ülkeyi derinden yaralayan 7 büyüklüğünde bir deprem oldu. Resmî ölü sayısı 200 bin kişinin üzerinde.

2021 yılının Ağustos ayında 7.2 büyüklüğünde deprem meydana geldi. Bu depremde 2200'den fazla kişi hayatını kaybetti.

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b ^c Ulusal Meclisin şu anda sıfır üyesi bulunmaktadır; Senatodaki 30 sandalyenin ve Temsilciler Meclisindeki 119 sandalyenin tamamı, önceki tüm üyelerin Haiti Anayasası'nda öngörüldüğü üzere görev sürelerini tamamlamış olmaları ve boşalan sandalyelerin doldurulması için herhangi bir seçim yapılmamış olması nedeniyle boştur.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "Article 4 of the Constitution". Haiti-reference.com. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2013.
^ "After The Group Of G8, Now Come G30 Headed By Louko Desir". Haiti Observer. Erişim tarihi: 28 Ocak 2018.
^ "Haiti". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 22 Eylül 2021.
^ "Country Summary". Central Intelligence Agency. Erişim tarihi: 1 Eylül 2023 – CIA.gov vasıtasıyla.
^ "The World Factbook". The World Factbook (2024 bas.). CIA. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023.
^ ^a ^b ^c ^d "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Haiti)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 Ekim 2023. Erişim tarihi: 15 Ekim 2023.
^ "Gini Index". The World Bank. 2 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Kasım 2015.
^ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (İngilizce). United Nations Development Programme. 8 Eylül 2022. Erişim tarihi: 8 Eylül 2022.
^ Shellenberger, Michael (22 Eylül 2022). "Haiti Riots Triggered By IMF Advice To Cut Fuel Subsidies". Forbes. 22 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2022.
^ Taylor, Luke (18 Ekim 2022). "Haiti on verge of collapse, NGOs warn as UN talks on restoring order continue". The Guardian. 14 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2022.
^ Taylor, Luke (11 Ocak 2023). "Haiti left with no elected government officials as it spirals towards anarchy". The Guardian. 8 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2023.
^ Charles, Jacqueline (3 Mayıs 2023). "As violence in Haiti worsens, Canada bets on assistance to police". Miami Herald. 3 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2023.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

Photo Haiti6 Haziran 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Map of Haiti 19 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Vikipedi'nin kardeş projelerinden ' *hakkında daha fazla bilgi edinin*
	Commons'ta dosyalar
	Vikihaber'de haberler

[vacantleg-4] Ulusal Meclisin şu anda sıfır üyesi bulunmaktadır; Senatodaki 30 sandalyenin ve Temsilciler Meclisindeki 119 sandalyenin tamamı, önceki tüm üyelerin Haiti Anayasası'nda öngörüldüğü üzere görev sürelerini tamamlamış olmaları ve boşalan sandalyelerin doldurulması için herhangi bir seçim yapılmamış olması nedeniyle boştur.

[1] "Article 4 of the Constitution". Haiti-reference.com. Erişim tarihi: 24 Temmuz 2013.

[2] "After The Group Of G8, Now Come G30 Headed By Louko Desir". Haiti Observer. Erişim tarihi: 28 Ocak 2018.

[CIA_20110303-3] "Haiti". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 22 Eylül 2021.

[5] "Country Summary". Central Intelligence Agency. Erişim tarihi: 1 Eylül 2023 – CIA.gov vasıtasıyla.

[6] "The World Factbook". The World Factbook (2024 bas.). CIA. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023.

[IMFWEO.HT-7] "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Haiti)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 Ekim 2023. Erişim tarihi: 15 Ekim 2023.

[wb-gini-8] "Gini Index". The World Bank. 2 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Kasım 2015.

[UNHDR-9] "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (İngilizce). United Nations Development Programme. 8 Eylül 2022. Erişim tarihi: 8 Eylül 2022.

[10] Shellenberger, Michael (22 Eylül 2022). "Haiti Riots Triggered By IMF Advice To Cut Fuel Subsidies". Forbes. 22 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ekim 2022.

[11] Taylor, Luke (18 Ekim 2022). "Haiti on verge of collapse, NGOs warn as UN talks on restoring order continue". The Guardian. 14 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2022.

[12] Taylor, Luke (11 Ocak 2023). "Haiti left with no elected government officials as it spirals towards anarchy". The Guardian. 8 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2023.

[13] Charles, Jacqueline (3 Mayıs 2023). "As violence in Haiti worsens, Canada bets on assistance to police". Miami Herald. 3 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2023.

[1]

[2]

[3]

[a]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

g t d Uluslararası Frankofoni Örgütü'ne üye ve gözlemci ülkeler
Üyeler	Arnavutluk Andorra Belçika Fransız Topluluğu Benin Bulgaristan Burkina Faso Burundi Cibuti Çad Kongo Demokratik Cumhuriyeti Dominika Ekvator Ginesi Ermenistan Fas Fildişi Sahili Fransa Fransız Guyanası Guadeloupe Martinik St. Pierre ve Miquelon Gabon Gana¹ Gine Gine-Bissau Haiti İsviçre Kanada New Brunswick Québec Kamboçya Kamerun Kıbrıs Cumhuriyeti¹ Komorlar Kongo Cumhuriyeti Kuzey Makedonya Laos Lüksemburg Lübnan Madagaskar Mali Mauritius Mısır Moritanya Moldova Monako Nijer Orta Afrika Cumhuriyeti Romanya Ruanda St. Lucia São Tomé ve Príncipe Senegal Seyşeller Togo Tunus Vanuatu Vietnam Yeşil Burun Adaları Yunanistan
Gözlemciler	Avusturya Çekya Gürcistan Hırvatistan Letonya Litvanya Macaristan Mozambik Polonya Sırbistan Slovakya Slovenya Tayland Ukrayna
¹ Ortak üye.

Haiti Kelimesinin Anlamı