Moldova Republica Moldova (Rumence) Moldova Cumhuriyeti
Bayrak Arma
Slogan Limba noastră-i o comoară (Dilimiz bir hazinedir)
Millî marş Limba noastră (Dilimiz)
Başkent ve en büyük şehir	Kişinev 47°0′K 28°55′D / 47.000°K 28.917°D / 47.000; 28.917
Resmî dil(ler)	Rumence
Tanınan bölgesel dil(ler)	Gagavuzca, Bulgarca ve Rusça
Etnik gruplar	Çoğunluk: Moldovalılar Azınlıklar: Gagavuzlar, Bulgarlar, Çingeneler, Rumenler, Ruslar...
Hükûmet	Yarı Başkanlık Sistemi
• Cumhurbaşkanı Maia Sandu • Başbakan Dorin Recean • Meclis başkanı Igor Grosu
Tarihçe
• Bağımsızlık İlanı 27 Ağustos 1991
Yüzölçümü
• Toplam	33.846 km2 (139.)
• Su (%)	1,6
Nüfus
• 2021 tahminî	2.597.100[1]
GSYİH (SAGP)	2022 tahminî
• Toplam	39.918 milyar $[2]
• Kişi başına	13,304 $[2]
GSYİH (nominal)	2022 tahminî
• Toplam	14,550 milyar $ [2]
• Kişi başına	5.726$ [2]
Gini (2021)	▼ 25.7[3] düşük
İGE (2022)	0.767[4] yüksek · 80.
Para birimi	Moldova Leyi (MDL)
Zaman dilimi	UTC+2 (DAS)
• Yaz (YSU)	UTC+3 (DAS)
Trafik akışı	sağ
Telefon kodu	373
İnternet alan adı	.md

Moldova veya resmî adıyla Moldova Cumhuriyeti, Doğu Avrupa'da yer alan Ukrayna ile Romanya arasında kalan bir ülkedir. Başkenti Kişinev'dir ve 1991 yılında SSCB'nin dağılmasının ardından bağımsızlığını kazanmıştır. İçinden Prut ve Dinyester nehirleri geçmektedir. Dinyester Nehri'nin doğu kıyısını bir şerit hâlinde kapsayan bölgede tek taraflı bağımsızlığını ilan eden de facto bir cumhuriyet olan Transdinyester bulunur.

Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından sanayi ve tarımsal üretimdeki düşüş nedeniyle, hizmet sektörü Moldova ekonomisine hakim olacak şekilde büyümüştür ve ülkenin GSYİH'sının %60'ını aşmıştır. Moldova, kişi başına düşen GSYİH açısından Avrupa'nın en yoksul ikinci ülkesidir. Moldova, nispeten yüksek bir İnsani Gelişme Endeksi'ne sahip olmasına rağmen, Avrupa'daki en düşük sırada, dünyada 80. sırada yer alıyor.^[5]

Moldova, devlet başkanı olarak halk tarafından seçilen bir cumhurbaşkanı ve hükûmet başkanı olarak bir başbakan ile birlikte yarı başkanlık sistemi ile yönetilen bir cumhuriyettir. Birleşmiş Milletler, Avrupa Konseyi, Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ), Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT), GUAM Demokrasi ve Ekonomik Kalkınma Örgütü, Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ve Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (KEİ) üyesidir.

Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]

Moldova, tarihi boyunca sık sık işgallere maruz kalmıştır. Cumhuriyet'in esası Prut ve Dinyester nehirlerinin arasında tarihî adı Besarabya olan bölgedir. Günümüzde iki tane Moldova bulunmaktadır ve genellikle karıştırılmaktadırlar: Birisi Moldova Cumhuriyeti iken diğeri Romanya'nın bir bölgesi olan Moldova'dır. Her iki Moldova'nın tarihi Moldova Prensliği'ne gitmektedir.

Moldova Prensliği ve Rusya[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlılar tarafından "Boğdan" olarak anılan Moldova Prensliği, 16. yüzyıldan 1812 yılına kadar 300 yıl boyunca Osmanlı İmparatorluğu'na bağlı kalmış, 1812 yılında Bükreş Antlaşması ile Moldova Prensliği'nin bir kısmı Rusya'nın egemenliğine girmiş ve 1918 yılına kadar Rus İmparatorluğu'nun bir vilayeti olarak kalmıştır. Rusya'nın egemenliği altına giren bölge 19 ve 20. yüzyıllarda "Besarabya" olarak bilinmeye başlanmıştır. 1856'da Kırım Savaşı'nı kaybeden Rusya Güney Besarabya bölgesini Moldova'ya vermiş ve üç yıl sonra Moldova (Boğdan) ile Eflak birleşerek Romanya Prensliği'ni kurmuşlardır. Ancak 1878 yılında Berlin Antlaşması ile Beserabya bölgesindeki Romanya toprakları Rusya'ya iade edilmiştir.

Romanya ile birleşme[değiştir | kaynağı değiştir]

Besarabya, 1917 Rus Devrimi sırasında Rus Cumhuriyeti içerisinde Moldova Demokratik Cumhuriyeti olarak bilinen kısa süreli özerk bir devlet olarak ortaya çıktı. Şubat 1918'de, Moldova Demokratik Cumhuriyeti bağımsızlığını ilan etti ve daha sonra aynı yıl meclis oylamasının ardından Romanya'ya katıldı. Karara, 1924'te Ukrayna SSC'si içinde Besarabya'nın doğusundaki kısmen Moldovalıların yaşadığı topraklarda Moldova Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ni (MÖSSC) oluşturan Sovyet Rusya tarafından itiraz edildi.

Büyük Romanya, 1940'ta Molotov-Ribbentrop Paktı'nın bir sonucu olarak, Stalin'in ültimatomu ile Besarabya' ve Kuzey Bukovina'yı Sovyetler Birliği'ne bırakmak zorunda kaldı. Daha öncesinde kurulmuş olan MÖSSC ile ültimatom ile elde edilmiş toprakların birleşimi ile Moldova Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (Moldovya SSC) kurulmuştur.

Sovyetler Birliği dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

Nazi Almanyası'nın SSCB'ye saldırması ile SSCB bir kez daha 1941 Temmuz'unda Moldova'yı Romanya'ya vermek zorunda kalmış, ancak Sovyet kontrolü 1944 Ağustos'unda yeniden sağlanmıştır. Moldova'nın şimdiki sınırları Prut ve Dinyester nehirlerinin arasındaki Besarabya denilen tarihî bölgenin SSCB tarafından Romanya'dan alınması ile 1947'de çizilmiştir. Romanya ile ilişkileri kesilmiş, Kiril alfabesi kullanma zorunluluğu getirilmiş, Rusların ve Ukraynalıların endüstriyel bölgelere büyük çaplı göçleri özellikle desteklenmiştir. 1950'lerde ise binlerce etnik Rumen, Orta Asya'ya göç etmek zorunda bırakılmıştır.

1986'da Sovyet Lideri Mihail Gorbaçov tarafından uygulanan Glasnost politikası ile birlikte ulusal ve kültürel bağımsızlık için uğraş veren birçok bağımsız politik grup ortaya çıkmıştır. 1990 Şubat'ında Cumhuriyet'in Yüksek Sovyet (Parlamento) seçimleri yapılmıştır. Moldova'nın bağımsızlık ve reformlara yönelik çalışmaları 1990 yılında artmıştır. Serbest piyasa ekonomisine geçiş yolunda çalışmalara bu yıl içerisinde başlanmıştır. Yine aynı yılın ilkbaharında yapılan seçimlerde Moldova Halk Cephesi Parlamento'da çoğunluğu sağlamış ve Anayasa'da bir dizi değişiklik yapılmıştır. Pek çok Sovyet cumhuriyetinde tam bağımsızlık, Moskova'daki başarısız darbe girişimi sonucunda kazanılmıştır.

Bağımsızlık[değiştir | kaynağı değiştir]

Darbenin bastırılmasından sonra Moldova, 27 Ağustos 1991'de bağımsızlığını kazanmıştır. Bu hareketin ardından Ukrayna sınırında gümrük ofisleri açılmış ve Rus askerlerinin Cumhuriyet'ten ayrılması talep edilerek Moldova Ulusal Ordusu kurulmuştur. 21 Aralık 1991 tarihinde Moldova yönetimi halkın büyük ölçüde karşı çıkmasına rağmen Almatı'da yapılan toplantıda eşit ve kurucu üye olarak Bağımsız Devletler Topluluğunun oluşmasına yönelik anlaşmayı imzalamıştır. Ülkeden ayrılmayan Rus askerinin de desteği ile 2 Mart-21 Temmuz 1992 yılında Transdinyester Savaşı olmuş ve Transdinyester de facto bir bağımsızlık kazanmıştır. Günümüzde Rus askerleri halen bölgede bulunmakta ve herhangi bir birleşme adımını engellemektedir.^[6]

Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra uluslararası sistemin gündemini meşgul eden etnik sorunlar Moldova'nın da gündemini şekillendirecek potansiyel bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak Türki bir dil konuşan Gagavuzlara verilen özerklik, Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra barışçı yolla çözümlenen ilk ve tek etnik sorun olma özelliğini korumaktadır.

Politika[değiştir | kaynağı değiştir]

Moldova 2016'ya kadar parlamenter sistemle 2016'dan sonra yarı başkanlık sistemiyle yönetilen demokratik bir cumhuriyettir. Ülkede çok partili bir siyaset yapısı vardır. The Economist'in Demokrasi Endeksi, Moldova'yı "kusurlu demokrasi" olarak değerlendirmiş ve 6,23 puan vermiştir. Endeks, Moldova'nın seçim süreci ve çoğulculuk, siyasi katılım, sivil özgürlükler başlıklarında yüksek notlar verirken siyasi kültür ve devlet işleyişi başlıklarında düşük notlar vermiştir. Siyasi kültür ve devlet işleyişi bakımından Moldova sırasıyla 5,36 ve 4,38 notlarını almıştır.

Kuvvetler Ayrılığı[değiştir | kaynağı değiştir]

Yasama[değiştir | kaynağı değiştir]

Yasama yetkisi parlamentoya aittir. Parlamento 101 üyeden oluşur ve dört yıllık bir periyot için seçilir. 45 gün boyunca hükûmetin kurulamaması durumunda Cumhurbaşkanı parlamentoyu feshedip erken seçimleri ilan edebilir. Seçimler dört yılda bir yapılır ve üyeler nispi temsil sistemi ile seçilir. Anayasanın değiştirilmesi için parlamentonun 1/3'ünün destek oyu vermesi gerekmektedir.^[7]

Yürütme[değiştir | kaynağı değiştir]

Moldova'da yürütme çift başlıdır. Biri halkın doğrudan seçmiş olduğu ve tarafsız olan Cumhurbaşkanı, diğeriyse meclisin güvenoyu ile kurulan Bakanlar Kuruludur. Moldova, tarafsız olmasına rağmen Cumhurbaşkanın halk tarafından seçilmesi, aktif politikaya müdahale etmesi ve vaatler vermesi nedeniyle yarı başkanlık sistemiyle yönetilmektedir. Siyasette Cumhurbaşkanının rolü kuvvetlidir ve Başbakan üzerinde büyük bir etkisi vardır.

Cumhurbaşkanı 2000 yılına kadar doğrudan halk tarafından seçilmiş ancak 2000 yılında yapılan anayasa değişikliği ile Cumhurbaşkanını seçme yetkisi halktan parlamentoya alınmıştır. Bu nedenle 2000-2016 yılları arasında parlamento üyelerinin 61 çoğunluğu ile seçilmekteydi. 2009 yılında Moldova Komünistler Partisinin iktidardan düşmesi ve Avrupa Entegrasyonu İttifakanın iktidara gelmesiyle parlamentoda iki taraf da gerekli 61 çoğunluğu elde edememiş, 2012'ye kadar vekil cumhurbaşkanları ülkeyi yönetmiştir. 2012'de iki başarısız girişimin ardından Nicolae Timofti Avrupa Entegrasyonu İttifakı ve üç eski Moldova Komünistler Partisi milletvekilinin desteğiyle seçilebilmiştir. 2015'te Anayasa Mahkemesinin 2000 yılındaki anayasa değişikliğini anayasaya aykırı olarak bulması sonucunda değişiklik iptal edilmiş ve Cumhurbaşkanı yeniden doğrudan halk tarafından seçilmeye başlanmıştır. 2015'ten sonra 2016 ve 2020'de yapılan seçimlerde sırasıyla Igor Dodon ve Maia Sandu (Görevde) seçilmiştir.

Yargı[değiştir | kaynağı değiştir]

Moldova anayasasına göre yargı erki bağımsız ve tarafsız olmalıdır ancak birçok uluslararası rapora göre yargı; polis, bürokrasi ile birlikte geniş yolsuzluğa sahiptir. Bu nedenle halk tarafından yargı erki sürekli eleştirilmektedir. Yargının rüşvet ve yandaş kayırmacılığı nedeniyle mafya kırsal bölgelerde güçlüdür.

2021 Moldova yasama seçimleri[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: 2021 Moldova Yasama Seçimi

Bir önceki seçimlerden beri parlamentonun Moldova Demokrat Partisi, Moldova Sosyalist Partisi ve Eylem ve Dayanışma Partisi olmak üzere üçe bölünmüş şekilde olması hükümetlerin kalıcı olamamasına neden olmuştur. 2020 yılında PAS'ın eski genel başkanı Maia Sandu'nun Cumhurbaşkanı seçilmesiyle Cumhurbaşkanlığı ile Başbakanlık arasında fikir ayrılıkları baş göstermiştir. Maia Sandu'nun aday gösterdiği Natalia Gavrilița'nın Parlamentodan iki defa güvenoyu alamamasıyla Maia Sandu, 45 gün boyunca Parlamentonun Bakanlar Kurulu seçememesi durumunda Cumhurbaşkanı'na tanınan feshetme yetkisini kullanmış ve erken seçimleri ilan etmiştir.

Eylem ve Dayanışma Partisi iktidarı[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Moldova'da Siyaset

Moldova halkı, 11 Temmuz 2021 tarihinde gerçekleştirilen seçimlerde Eylem ve Dayanışma Partisini 101 sandalyenin 63'üyle birlikte iktidara taşımıştır. Cumhurbaşkanı Sandu, Natalia Gavrilița'ya yeniden hükümeti kurma görevi vermiş ve PAS kontrolündeki Parlamentodan güvenoyu alınmıştır. 10 Şubat 2023'te yeterli desteğe sahip olmadığını belirterek istifa eden Gavrilița'nın yerine Cumhurbaşkanı Sandu Dorin Recean'a hükümeti kurma görevi vermiştir. Recean, halihazırda Moldova Başbakanı'dır.

Yönetimsel birimler[değiştir | kaynağı değiştir]

Moldova'da 32 bölge, 3 belediye ve 2 özerk cumhuriyet yer almaktadır.

Gagavuzya[değiştir | kaynağı değiştir]

Gagavuzya, SSCB'nin dağılışının hemen ardından Gagavuzya Cumhuriyeti'nin ilan edilmesiyle patlak veren Gagavuzya Çatışmalarının sonucunda Gagavuz Yasası ile kurulmuştur.^[8] Gagavuz Yasası, 1990 yılında bağımsızlığını ilan eden Gagavuzya'nın Moldova içerisinde bulunan bir özerk bölge olduğunu ve topraklarınınGagavuzların yüzde 50'den fazla bulunduğu bölgelerden oluştuğunu belirtmektedir.

Gagavuzya'nın kendi polis teşkilatı, kendi parlamentosu, kendi Başkanı ve seçimleri bulunmaktadır. Gagavuzya haricindeki diğer bölgeler yöneticilerini yerel seçimlerde seçerken Gagavuzya'nın farklı bir tarihte yapılan kendi Başkanlık seçimi bulunmaktadır. Gagavuzlar hem Moldova hem Gagavuzya seçimlerinde çoğunlukla Rusya yanlısı partileri seçmektedir.^[9]

Transdinyester[değiştir | kaynağı değiştir]

Transdinyester'in nihai statüsü ise tartışmalı olmakla beraber Moldova Hükümeti, burasının kendi topraklarının ayrılmaz bir parçası olan bir özerk bölge olarak görmektedir. Moldova'nın bir parçası olmadığı anlamına gelmemesi için Moldova kurumları, seçimlerde suiistimallere neden olsa da Transdinyester bölgesinden halkın oy kullanması için sınırın Batı tarafında sandıklar kurmakta,^[10] Moldova'dan Transdinyestere'e giden vatandaşların pasaportlarına çıkış damgası basmamaktadır.^[11]

	Belediyeler	Özerk Bölgeler
	Kişinev Bălţi Bender	Gagavuzya Transdinyester
	Bölgeler
	Anenii Noi Basarabeasca Briceni Cahul Cantemir Călăraşi Căuşeni Cimişlia Criuleni Donduşeni Drochia Dubăsari Edineţ Făleşti Floreşti Glodeni	Hînceşti Ialoveni Leova Nisporeni Ocniţa Orhei Rezina Rîşcani Sîngerei Soroca Străşeni Şoldăneşti Ştefan Vodă Taraclia Teleneşti Ungheni

Demografi[değiştir | kaynağı değiştir]

4.434.547 kişilik nüfusuyla, km² başına 108 kişi düşen bu ülkede, nüfus artış hızı -1.830 kişidir. Nüfusun %99'u okuma yazma bilir.

Nominal kişi başına düşen millî gelir $6.400 seviyesinde^[12] olup SAGP'ye göre $16.900'dür.^[13] Başkenti ve en büyük şehri Kişinev'dir. Resmi dili Rumence olup bölgesel diller Rusça ve Gagavuzca'dır.

Ortodoks Hristiyanlar nüfusun ezici bir şekilde çoğunluğunu oluşturmaktadır. 2014 sayımına göre Moldovalılar/Rumenler nüfusun %82,1'ini oluştururken Ukraynalılar %6,6; Gagavuzlar %4,6; Ruslar %4,1; Bulgarlar %1,9'dur.^[14]

• Moldovalı/Rumenler: %82,1
• Ukraynalılar: %6,6
• Gagavuz: %4,6
• Ruslar: %4,1
• Bulgarlar: %1,9
• Diğer: %0,7^[14]

Kültür[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu alt başlığın geliştirilmesi gerekiyor.

Romanya ile kültürel bağlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Moldova'nın güneybatı komşusu olan Romanya ile derin tarihsel bağları bulunmaktadır. İki ülke de ortak tarihe sahiptir, ancak buna karşın Moldova'nın SSCB döneminde Romanya'dan ayrı bir ülke olarak Moskova'nın bu dönemdeki Ruslaştırma politikaları sebebiyle 1991'den beri günümüzde halk arasında "Moldovalılık" ile "Rumen" kimlikleri tartışması süregelmektedir.

Şubat 2023'te Kişinev'de yapılan bir ankette Moldovalıların yüzde 32'si kendini kültürel olarak Romanya'ya bağlı görürken yüzde 40'ı ne Romanya'ya ne de Rusya'ya kültürel bir bağlılık hissetmediklerini belirtmişlerdir. Kimlik konusunda da katılımcıların yüzde 6'dan azı kendini Rumen olarak nitelerken yüzde 74'ü kendini Moldovan olarak nitelemiştir.^[15]

Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından Moldova'da demokratikleşme, perestroyka ve Moldovan milliyetçiliği etrafında kurulan Moldova Halk Cephesi iktidara gelmiştir. Bu örgüt daha sonrasında Romanya ile birleşme yanlısı bir tutuma yönelmiştir. Bu kapsamda "Sovyet Moldovan" kimliğini reddetmiş ve bunun "Besarabyalı Rumenlerin millî vasıflarını kaybettirme" amacını gücen bir Sovyet taktiği olarak görmüşlerdir. Moldova Halk Cephesinin ikinci kongresinde MHC milletvekili ve yöneticisi Iurie Roșca'nın açıkça Bükreş ile birleşmeye çağırması en sonunda ülkenin güneyinde bulunan Gagavuzlar ile Transdinyester bölgesinde bulunan Ruslar ile Ukraynalıların ayrılıkçı ayaklanmalarına neden olacak birleşme tartışmasının ulusal düzeyde herkes tarafından tartışılmasına neden olmuştur. 1991 yılında Cephe, Romanya ile birleşmeyi desteklerken Moldovalıların yalnızca yüzde 3,9'u birleşmekten yanaydı.^[15]

Günümüzde Moldovalılar, birçok ankete göre Romanya ile birleşme konusunda yarı yarıya ayrılmaktadır. Parlamentoda bulunan partilerden Komünistler Partisi, Sosyalist Parti ve Şor Parti açıkça birleşmeye karşı çıkarken Eylem ve Dayanışma Partisi açıktan destek vermese de Cumhurbaşkanı Sandu dahil birçok parti yöneticisi geçmişinde Romanya ile birleşme taraftarı olan Liberal Demokrat Parti (Moldova)^[16] ve Liberal Partide (Moldova) siyaset yapmışlardır. Romanya ile birleşmeyi savunan partiler aynı zamanda Avrupa Birliği ve NATO taraftarıyken karşı çıkanlar aynı zamanda Rusya yanlısıdır.

Konum[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğu Avrupa'da yer alan Moldova'nın denize kıyısı yoktur. Biri kuzeydoğuda biri de güneybatıda olmak üzere iki komşusu vardır: Romanya ve Ukrayna. Güneybatı komşusu olan Romanya ile derin tarihsel bağları bulunmaktadır. İki ülke de benzer kültüre sahip olup aynı dili konuşmaktadır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

• Gagavuzya
• Moldova'da LGBT hakları

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]