Çad

Çad
جمهورية تشاد (Arapça)
Jumhūriyyat Tšād
République du Tchad (Fransızca)
Çad Cumhuriyeti
Çad جمهورية تشاد (Arapça); Jumhūriyyat Tšād; République du Tchad (Fransızca); Çad Cumhuriyeti
	Bayrak Arma
	Slogan; "Unité, Travail, Progrès" (Fransızca); الاتحاد، العمل، التقدم (Arapça); "Birlik, İş, İlerleme";
	Millî marş; "La Tchadienne" (Fransızca); نشيد تشاد الوطني (Arapça); "Çad Şarkısı";
Başkent; ve en büyük şehir	Encemine; 12°6′K 15°2′D / 12.100°K 15.033°D
Resmî dil(ler)	Arapça; Fransızca;
Etnik gruplar (2009 nüfus sayımı)	%26,6 Sara; %12,9 Arap; %8,5 Kanembu; %7,2 Masalit; %6,9 Toubou; %4,8 Masa; %3,7 Bidiyo; %3,7 Bulala; %3 Maba; %2,6 Daju; %2,5 Mundang; %2,4 Gabri; %2,4 Zaghava; %2,1 Fulanî; %2 Tupuri; %1,6 Tama; %1,4 Karo; 1,3 Bagirmi; %1 Masmaje; %2,6 Diğer; %0,7 Yabancılar;
Demonim	Çadlı
Hükûmet	Askeri cunta altında üniter geçici hükümet
• Geçici Devlet Başkanı
• Geçici Devlet Başkanı	Mahamat İdriss Déby
• Başbakan	Succès Masra
• Devlet Başkanı Yardımcısı	Djimadoum Tiraina
Yasama organı	Askerî Geçiş Konseyi
Tarihçe
• Cumhuriyetin ilanı
• Cumhuriyetin ilanı	28 Kasım 1958
• Fransa'dan bağımsızlık	11 Ağustos 1960
Yüzölçümü
• Kara	1284000 km2
• Su (%)	1,9
Nüfus
• 2022 tahminî	17,963,211 (67.)
• Yoğunluk	8,6/km2
GSYİH (SAGP)	2020 tahminî
• Toplam	26,574 milyar $ (134.)
• Kişi başına	1.618 $ (178..)
GSYİH (nominal)	2020 tahminî
• Toplam	10,510 milyar $ (140.)
• Kişi başına	640 $ (176.)
İGE (2018)	0.398; düşük · 187.
Para birimi	CFA franc (XAF)
Zaman dilimi	UTC+1 (WAT)
• Yaz (YSU)	kullanılmamaktadır
İnternet alan adı	.td

Çad (Arapça: تشاد; Fransızca: Tchad), resmi adıyla Çad Cumhuriyeti, Kuzey-Orta Afrika'da denize kıyısı olmayan bir ülkedir. Kuzeyde Libya, doğuda Sudan, güneyde Orta Afrika Cumhuriyeti, güneybatıda Kamerun ve Nijerya (Çad Gölü), batıda ise Nijer ile komşudur.

Kuzeyde çöl bölgesi, merkezde yarı-kurak Sahel kuşağı ve güneyde daha verimli olan Sudan Savanı bölgesi Çad'ın başlıca bölgeleridir. Ülkenin ismini aldığı Çad Gölü, Çad'ın en büyük ve Afrika'nın ikinci büyük sulak alanıdır. Başkent N'Djamena en büyük şehirdir. Resmi diller Arapça ve Fransızcadır. Ülke 200'den fazla etnik ve dilsel topluluğa ev sahipliği yapmaktadır. İslam (%51.8) ve Hristiyanlık (44.1%) en yaygın iki dindir.^[7]

MÖ 7. binyıldan başlayarak büyük insan grupları Çad havzasına göç ettiler. MS 1. binyılın sonlarına dek Çad'ın Sahel kuşağından geçen trans Sahra ticaret yollarını ele geçirmeye çalışan birçok imparatorluk kuruldu ve yıkıldı.

Bölge 1920'de Fransa'nın egemenliğine girdi ve Fransız Ekvatoral Afrikası'na dahil edildi. 1960'ta François Tombalbaye liderliğinde bağımsızlık ilan edildi. Tombalbaye'nin Müslüman kuzeye yönelik politikalarına duyulan öfke 1965'te uzun süren bir iç savaşın patlak vermesine yol açtı. 1979'da isyancılar başkenti ele geçirdi ve Güney'in hegemonyasına son verdi. Ancak ayaklanma liderleri arasında yeni bir savaş Hissène Habré'nin rakiplerini yenmesine kadar sürdü. 1978'de Libya'nın saldırısıyla başlayan Çad-Libya Savaşı Fransız askeri müdahalesiyle 1987'de son buldu. Hissène Habré de 1990'da general Idriss Déby tarafından devrildi. 1991'de Fransız desteğiyle Çad silahlı kuvvetlerinin modernizasyonu başlatıldı. 2003'ten bu yana süren Sudan'daki Darfur sorunu Çad sınırlarının içine yayıldı ve ülkenin istikrarsızlaşmasına neden oldu. Zaten yoksul olan ülke ve halk, sınıra yakın bölgelerde kurulan kamplar ve çevresine yerleşen yüz binlerce Sudanlı mülteciyi ağırlama mücadelesi verdi.

Birçok siyasi parti faaliyet gösterse de Çad'da tüm güçler eski cumhurbaşkanı Déby'nin kurduğu Vatansever Kurtuluş Hareketi'nin elindedir. Ülke siyasal şiddet ve darbe girişimleriyle boğuşmaya devam etmektedir. Çad dünyanın en yoksul ve en yolsuz ülkelerinden biridir; halkın çoğu geçimlik tarım ve hayvancılıkla uğraşmaktadır. Petrol satışı 2003'te geleneksel pamuk endüstrisini geçerek ana ihracat kalemi olmuştur. Çad'ın insan hakları sicili zayıftır. Keyfi hapis cezaları, yargısız infazlar, hem güvenlik güçleri hem de silahlı milisler tarafından özgürlük kısıtlamaları gibi hak ihlalleri sık görülmektedir.

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Borkou-Ennedi-Tibesti bölgelerinde bulunan arkeolojik kalıntılardan MÖ 2000 yıllarında bölgede insan yerleşimine ait kanıtlar bulunmuşsa da bilim adamları Çad'ın kuzeyinde mükemmel iklim ve çevre koşulları göz önüne alarak yerleşimi MÖ 7.000 yılına dek indirmektedir.^[8] Medeniyetlerin kesişme noktası olan Çad'da arkeolojik kalıntı ve sözlü tarih derlemelerinden anlaşıldığı kadarıyla bilinen en eski uygarlık Sao Dönemi olup ardından Kanem İmparatorluğu kurulmuştur.^[9] MS 1.000'li yıllara dek Sahra ticaret yollarını elinde tutan imparatorluk, Müslüman Araplar tarafından yıkılmıştır. 20. yüzyılda Fransız sömürgesi olan ülkede keten üretimi teşvik edilmiştir. 11 Ağustos 1960 tarihinde bağımsızlığını kazanan ülkenin ilk devlet başkanı Çad İlerici Partisi'nin başkanı PPT'nin lideri François Tombalbaye olmuştur.^[10]^[11] Tek parti rejiminden rahatsız olan Müslümanlar iki yıl sonra ayaklanmışlar ve ülkede iç savaş çıkmıştır. Diktatör Tombalbaye 1975 yılında tahttan indirilip öldürülmüştür.^[12] 1979'da isyancılar başkenti ele geçirince ülkede istikrar yeniden bozulmuştur. Bu dönemde Fransızların ülkedeki varlığı da tehlikeye düşmüş, ek olarak bir de Libya ordusu Çad'ı işgal girişiminde bulunmuş, Libya - Çad savaşı başlamıştır^[13] Fransız destekli Hissène Habré'nin seçilmesi, Libya ordusunun ülkeden çıkarılması sağlanmışsa da Habre'nin diktatörlüğünde en az 40.000 kişi katledilmiştir.^[14]^[15] Habre'nin generali Idriss Déby'nin 1990 yılında diktatörü devirmesiyle bugüne gelinmiştir.^[16]

2001, 2005 ve 2006 yıllarında düzenlenen başkanlık seçimlerini kazanan Debi, ülkenin tekrar iç savaşa sürüklenmesine engel olamamıştır.Birleşmiş Milletler etnik şiddetin gittikçe arttığı ülkede Darfur'da gerçekleşen soykırıma benzer olayların yaşanabileceğine dikkat çekmiştir.^[17] Sudan destekli Birleşik Değişim Cephesi gerilları 1 Şubat 2008 günü Massaguet bölgesinde İdris Debi'ye bağlı kuvvetlere üstünlük sağlayarak 2 Şubat 2008 günü başkent N'Djamena'ya girmiş, ABD ve Fransa gibi Batı ülkeleri büyükelçiliklerinin tahliye hazırlıklarına başlamışlardır.^[18]

Osmanlı ile İlişkiler[değiştir | kaynağı değiştir]

18. yüzyılda Osmanlıların buradaki Müslüman nüfusa askeri eğitim vermek amaçlı birlik gönderdiği bilinmektedir. Askerlerden bazılarının dönmeyip buraya yerleştiği ve günümüzde Osmanlı torunu olduklarını söyleyen insanlar bulunduğu söylenmektedir.^[19] Fizan Sancağı ve Trablusgarp Eyaleti'ne bağlı olarak sahraaltı Afrika ile ilişkiler sürmüştür.^[20] 19. yüzyıl ortalarında Sudan ve Uganda toprakları Mısır valileri tarafından ele geçirilmişti. Diğer taraftan Trablusgarp'tan güneye doğru Çad Gölü havzasına kadar gidilerek Nijer ve Çad üzerinde hâkimiyet kurulmaya çalışılmıştı.^[21]

Coğrafya[değiştir | kaynağı değiştir]

Orta Afrikada, Libya'nın güneyinde konumlanmıştır. Sınır komşuları: Kamerun 1.094 km, Orta Afrika Cumhuriyeti 1.197 km, Libya 1.055 km, Nijer 1.175 km, Nijerya 87 km, Sudan 1.360 km'dir. Güneyde tropikal, kuzeyde çöl iklimi hakimdir. Merkezde geniş, kuru ovalar, kuzeyde çöller, kuzeybatıda dağlar, güneyde düzlükler yer almaktadır. Petrol, uranyum, natron, kaolin, balık (Çad Gölü) başlıca doğal kaynaklarındandır. Kuzeyde sıcak, kuru, tozlu rüzgarlar ortaya çıkmaktadır; periyodik kuraklıklar; çekirge istilaları diğer felaketlerdendir. Günümüzde Afrika kıtasında özellikle Libya, Cezayir, Mısır, Sudan ve Çad'da yoğunlaşan, yer altı su kaynaklarının keşfi yapılmıştır.^[22]

Nüfusu[değiştir | kaynağı değiştir]

Nüfusun etnik dağılımı: Müslümanlar (Arap, Hadjerai, Fulbe, Kotoko, Kanembou, Gouran, Baguirmi, Boulala, Zaghawa ve Maba); Müslüman olmayanlar (Sara, Ngambaye, Mbaye, Goulaye, Moundang, Moussei, Massa); yerli olmayanlar 150,000 (1,000 Fransız) Din: Müslüman %55, Hristiyan %35, animizm %7 diğer inançlar %3 Diller: Fransızca (resmi), Arapça (resmi), Sara ve Sango (kuzeyde), 100'den fazla dil ve lehçe kullanılmaktadır.

Ekonomi[değiştir | kaynağı değiştir]

Coğrafi uzaklığı, kuraklıklar, altyapı sisteminin yokluğu ve politik kargaşalar kara ile çevrili olan Çad'ın ekonomik kalkınmasında olumsuz etkenlerdendir. Ahalinin yaklaşık %85'i tarım ve hayvancılıkla uğraşır.

Galeri[değiştir | kaynağı değiştir]

Kadın Liderlik Forumu.
Çad Gölü.
Deve çobanları.
Çad sahrası.
Çad'ın uydudan çekilmiş görüntüsü.
15,000 Çadlı asker II. Dünya Savaşı'nda Fransa için savaştı.^[23]
1990'dan 2021'e kadar Çad'ı yöneten Idriss Déby
Başkentin en meşhur yeri

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Çad'da LGBT hakları

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ "Analyse Thematique des Resultats Definitifs Etat et Structures de la Population". Institut National de la Statistique, des Études Économiques et Démographiques du Tchad. 28 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2020.
^ "Chad junta names transition government". France 24. 5 Şubat 2021. 7 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2022.
^ "Le TCHAD en bref" (Fransızca). INSEED. 22 Temmuz 2013. 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2015.
^ "The World Factbook". The World Factbook (2024 bas.). CIA. Erişim tarihi: 24 Eylül 2022. (Archived 2022 edition)
^ ^a ^b "Report for Selected Countries and Subjects". www.imf.org. 29 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2021.
^ "2015 Human Development Report" (PDF). United Nations Development Programme. 2014. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Aralık 2015.
^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 23 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Şubat 2021.
^ S. Decalo, Historical Dictionary of Chad, 44–45
^ D. Lange, "The Chad region as a crossroad"
^ S. Decalo, 248–249
^ S. Nolutshungu, Limits of Anarchy, 17
^ "Death of a Dictator" 25 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Time, (28 Nisan, 1975)
^ S. Nolutshungu, 150
^ S. Macedo, Universal Jurisdiction, 133–134
^ "Chad: the Habré Legacy"
^ S. Nolutshungu, 234–237
^ BBC News, "Chad may face genocide, UN warns"
^ Çad'da isyancı gerillalar başkent N'Camena'ya girdi^{[ölü/kırık bağlantı]}
^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2015.
^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 6 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 6 Ocak 2015.
^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2015.
^ "Afrika'nın altı su kaynıyormuş". milliyet.com.tr. Erişim tarihi: 25 Nisan 2012. ^{[ölü/kırık bağlantı]}.(Türkçe)
^ S. Decalo, 53

[recensement2009-1] "Analyse Thematique des Resultats Definitifs Etat et Structures de la Population". Institut National de la Statistique, des Études Économiques et Démographiques du Tchad. 28 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2020.

[2] "Chad junta names transition government". France 24. 5 Şubat 2021. 7 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2022.

[area-3] "Le TCHAD en bref" (Fransızca). INSEED. 22 Temmuz 2013. 22 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2015.

[4] "The World Factbook". The World Factbook (2024 bas.). CIA. Erişim tarihi: 24 Eylül 2022. (Archived 2022 edition)

[auto-5] "Report for Selected Countries and Subjects". www.imf.org. 29 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2021.

[HDI-6] "2015 Human Development Report" (PDF). United Nations Development Programme. 2014. 17 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Aralık 2015.

[7] "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 23 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Şubat 2021.

[8] S. Decalo, Historical Dictionary of Chad, 44–45

[9] D. Lange, "The Chad region as a crossroad"

[10] S. Decalo, 248–249

[11] S. Nolutshungu, Limits of Anarchy, 17

[12] "Death of a Dictator" 25 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Time, (28 Nisan, 1975)

[13] S. Nolutshungu, 150

[14] S. Macedo, Universal Jurisdiction, 133–134

[15] "Chad: the Habré Legacy"

[16] S. Nolutshungu, 234–237

[17] BBC News, "Chad may face genocide, UN warns"

[18] Çad'da isyancı gerillalar başkent N'Camena'ya girdi^{[ölü/kırık bağlantı]}

[19] "Arşivlenmiş kopya". 19 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2015.

[20] "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 6 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 6 Ocak 2015.

[21] "Arşivlenmiş kopya". 12 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2015.

[surezerv-22] "Afrika'nın altı su kaynıyormuş". milliyet.com.tr. Erişim tarihi: 25 Nisan 2012. ^{[ölü/kırık bağlantı]}.(Türkçe)

[23] S. Decalo, 53

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

g t d Afrika ülkeleri
Egemen devletler	Angola Benin Botsvana Burkina Faso Burundi Cezayir Cibuti Çad Ekvator Ginesi Eritre Esvatini Etiyopya Fas Fildişi Sahili Gabon Gambiya Gana Gine Gine-Bissau Güney Afrika Cumhuriyeti Güney Sudan Kamerun Kenya Komorlar Kongo Cumhuriyeti Kongo Demokratik Cumhuriyeti Lesotho Liberya Libya Madagaskar Malavi Mali Mauritius Mısır Moritanya Mozambik Namibya Nijer Nijerya Orta Afrika Cumhuriyeti Ruanda São Tomé ve Príncipe Senegal Seyşeller Sierra Leone Somali Sudan Tanzanya Togo Tunus Uganda Yeşil Burun Adaları Zambiya Zimbabve
Sınırlı tanınan devletler	Puntland Sahra Demokratik Arap Cumhuriyeti Somaliland
Bağımlı topraklar	Ascension Adası Chafarinas Adaları Hint Okyanusu'ndaki Dağınık Adalar Kanarya Adaları Madeira Mayotte Melilla Pantelleria Peñón de Alhucemas Peñón de Vélez Perejil Adası Réunion Saint Helena Septe Sokotra Tristan da Cunha

g t d İslam İşbirliği Teşkilatı
Üyeler	Afganistan Arnavutluk Azerbaycan Bahreyn Bangladeş Benin Birleşik Arap Emirlikleri Brunei Burkina Faso Cezayir Cibuti Çad Endonezya Fas Fildişi Sahili Filistin Gabon Gambiya Gana Gine-Bissau Guyana Irak İran Kamerun Katar Kazakistan Komorlar Kuveyt Kırgızistan Libya Lübnan Malezya Maldivler Mali Mısır Moritanya Mozambik Nijer Nijerya Özbekistan Pakistan Senegal Sierra Leone Somali Sudan Surinam Suriye Suudi Arabistan Tacikistan Togo Tunus Türkiye Türkmenistan Uganda Umman Ürdün Yemen
Gözlemci ülkeler	Bosna-Hersek Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ¹ Rusya Orta Afrika Cumhuriyeti Tayland
Gözlemci kuruluşlar	Afrika Birliği Arap Birliği Bağlantısızlar Hareketi Birleşmiş Milletler Ekonomik İşbirliği Teşkilatı Moro Ulusal Kurtuluş Cephesi
¹ Kıbrıs Türk Devleti olarak.

g t d Uluslararası Frankofoni Örgütü'ne üye ve gözlemci ülkeler
Üyeler	Arnavutluk Andorra Belçika Fransız Topluluğu Benin Bulgaristan Burkina Faso Burundi Cibuti Çad Kongo Demokratik Cumhuriyeti Dominika Ekvator Ginesi Ermenistan Fas Fildişi Sahili Fransa Fransız Guyanası Guadeloupe Martinik St. Pierre ve Miquelon Gabon Gana¹ Gine Gine-Bissau Haiti İsviçre Kanada New Brunswick Québec Kamboçya Kamerun Kıbrıs Cumhuriyeti¹ Komorlar Kongo Cumhuriyeti Kuzey Makedonya Laos Lüksemburg Lübnan Madagaskar Mali Mauritius Mısır Moritanya Moldova Monako Nijer Orta Afrika Cumhuriyeti Romanya Ruanda St. Lucia São Tomé ve Príncipe Senegal Seyşeller Togo Tunus Vanuatu Vietnam Yeşil Burun Adaları Yunanistan
Gözlemciler	Avusturya Çekya Gürcistan Hırvatistan Letonya Litvanya Macaristan Mozambik Polonya Sırbistan Slovakya Slovenya Tayland Ukrayna
¹ Ortak üye.

Çad nedir?, Çad anlamı nedir?, Çad ne demektir?