Benderli Ali Paşa, (1770 - 30 Nisan 1821), II. Mahmud saltanatında 26 Mart 1821 - 30 Nisan 1821 tarihleri arasında bir ay üç gün Sadrazamlık yapmış bir Osmanlı devlet adamıdır. Yunan Ayaklanması'nı gizlice desteklediği gerekçesi ile 22 Nisan 1821'de Fener Patriği Grigoryos'un asılmasına ferman buyurmuştur. Ancak bu irade sonrasında 30 Nisan'da Kıbrıs'a sürülmüş ve idam edilmiştir. Tarihte padişah emri ile idam olunan 44. ve son Sadrazamdır.

Gençliği ve Devlet hizmetinde yükselişi[değiştir | kaynağı değiştir]

Bender şehrinde doğmuştur.^[2] Benderli Ağa Baba adlı zatın oğludur.^[3] Gençliğinde kölelerinden birini tokatlayarak ölümüne sebep olmuş ve diyetini ödemesine rağmen vicdan azabı ile şehir değiştirip Hotin'e gidip eşraftan Ali Ağa'ya bağlanmıştı. Sonra Laz Aziz Ahmet Paşa'ya İbrail'de iken silahdar oldu ve birlikte Erzurum'a gidip kapıcıbaşı oldu. Onun vefatında İstanbul'a dönerek rikab-i humayuna mulazim oldu. Bir müddet sonra Gümülcine kazası mübayaacısı ve sonra mirimiran olup Ahiska muhafızı ardından vezir olarak Çıldır valisi oldu. Çıldır valisi olarak görev yaptığı döneme ait olaylar 1769-1825 dönemini kapsayan Ahıska Şer'iyye Sicili'nde yer almaktadır.^[4] Mart 1821'de Çirmen mutasarrıfı ve ordu çarhacısı olma tayini çıktı.

Sadrazam Ispartalı Seyyid Ali Paşa, Yunan isyanı çıkınca azledildi (28 Mart 1821). Yerine Mart 1821'de Benderli Ali Paşa getirildi. Benderli Ali Paşa atandığı sırada Çirmen'de göreve gitmekteydi. Bazı kaynaklara göre 4 Nisan'da İstanbul'a gelmiş ve idareyi ele almıştır. Tarih-i Cevdet'e göre ise Receb'in onbeşinde Maltepe'ye geldiğini saraya bildirmiştir.^[5] Diğer kaynaklara göre Receb'in onsekizinci günü^[6] Benderli Ali Paşa, Silahdar Ağa vasıtasıyla rikab-ı hümayuna davet ve şeyhülislam Abdulvahap Efendi ile birlikte gelenek olan sadaret hil'atini giydikten sonra Bab-ı Ali'ye gelmiştir.^[6]

Sadrazam olduktan birkaç gün önce padişah sarayının suyunu zehirlemek, Demirkapı'da suyolcuların oturdukları kale burcuna mazgallar açmak gibi suçlarla itham edilerek hapsedilen üç Rum suyolcuyu idam ile işe başlamıştır.

Yunan İhtilali ve Patrik Grigoryos'un asılması[değiştir | kaynağı değiştir]

Üçüncü defa İstanbul Rum patriği olan Grigoryos'un Moralılar ile haberleştiği ortaya çıktığından, yine Receb'in on dokuzuncu günü ki, Rumların paskalyası idi, azil ve katlinin lüzumundan bahisle yerine on ikilerden birinin seçilmesi hakkında çıkan ferman, divan-ı hümayun tercümanı İstavraki Bey'e verilince idam sözünü işittiği gibi şayet cemaat korkarsa başka patrik seçimi zor olur diye hatırlatınca idam sözü tashih edildi. İstavraki Bey patrikhaneye giderek metropolitleri toplayarak fermanı okuyup, Pisidye metropoliti Oyenos'u patrikliğe seçtirmiştir.

İşte bu seçim sırasında sadrazam Grigoryos'u Bab-ı Ali'ye getirterek "Senin bu fesaddan önceden haberin yok mu idi ki, saklayıp söylemedin" diye sorduğunda inkâr etti. Sadrazam tekrar sorguya başlayarak: "Ya! Bir fahişe avratın yaptığı zinaya kadar haberiniz olduğu hâlde, böyle milletçe büyük bir fitne fesaddan cahilce haberim yoktu demekle inandırabilir misiniz?" diye ısrarla suçlayınca, Grigoryos: "Devletli efendim! Bendeniz doksan yaşını geçmiş şuursuz bir ihtiyarım. Eğer bilirse on ikiler bilir" diye cevap vermiş ise de, bayağı bir papaz ve Kocabaşı güruhunun uzun zamandan beri haberdar olduğu milliyet işinden patriğin haberinin olmaması akıl dışı bir olaydı. Bundan dolayı Sadrazam "Bunu şimdilik Kadıköyü'ne götürünüz" diyerek kovduğu sırada, yeni patriğin seçildiği haberi gelince Grigoryos hemen Fener'e gönderilerek yaftası göğsüne takıldı, patrikhanenin orta kapısında idam edildi (22 Nisan 1821). Patrik'in asıldığı günden sonra, idama götürülürken dışarı çıkartıldığı odanın kapısı kilitlenmiştir. Bugün kilisenin inisiyatifine bağlı olarak kapı hâlâ kapalı tutulmaktadır. Bu kapı Petro Kapısı ya da Orta Kapı olarak da bilinir.

Peşinden Kayseri, Edremit ve Tarabya metropolitleri dahi Balık pazarında ve Kaşıkçılar hanı önünde ve Parmakkapı'da idam edildiler.

Sadaretten azli[değiştir | kaynağı değiştir]

Benderli gelip sadarete oturunca, kötülüklerin (her hâlde başta Yunan gailesi) kökeninde Mehmet Sait Halet Efendi'nin bulunduğu kanısına ulaştı ve Sultan Mahmut'a onun idamını önerdi^[7] Sultan Mahmut "düşünelim" dediyse de o akşam Halet Efendi kendisiyle görüştüğü için, ertesi gün Halet yerine Benderli'nin azil, sürgün ve sonra da idamı için irade çıktı (30 Nisan 1821). Fiili sadareti böylece 9 gün sürmüş oldu.

Halet Efendi'ye Dair Bir Risale adlı çalışmada Tarih-i Cevdet kaynak gösterilerek Benderli'nin gözden düşmesine neden olan toplantı aşağıdaki şekli ile nakledilir: Bir meşverette Hâlet Efendi gayrimüslimlerin hepsinin ittifak ederek birlikte çalıştıklarını, güçlerini azaltmak için birazının katl edilmesini önermişti. Ancak Benderli “yok yok lâzım olan, suçlu olan katl olunmalıdır. Vayişecesine bakılırsa böyle bir takım başsız çoluk çocuğu silahlandırıp da payitaht-ı padişahide fukara-yı ra‘iyeti katle müsâ‘ade gösterenlerin hakkından gelinmelidir” diyerek bir kere Hâlet Efendiye dikkatli baktıktan sonra tekrar hazır olanlara dönerek “bakın padişahımız bizden ittifak ister, benimle ittifak edecek misiniz yoksa ne edeceksiniz, bana şimdi cevab verin” diyerek sözlerine son verdi (Ahmed Cevdet Paşa, a.g.e., C. XI, s. 169-170). Benderli açıkça Hâlet Efendi’yi suçluyordu ki buna mecliste hazır bulunanlar içerisinde en fazla şaşıran Hâlet Efendi oldu. Benderli bu olayın hemen arkasından II. Mahmud’la görüşerek Hâlet Efendi’nin azl edilmesini istedi. Ancak yeniçeri gibi bir kuvveti elinde bulunduran Hâlet Efendi’nin azledilmesi Sultan için hiç de kolay değildi. Üstelik yeni sadrazamının bir devlet adamından çok bir levent gibi davranması da pek hoşuna gitmiyordu. Bu yüzden kesin bir cevap vermedi. Ama hemen ertesi gün görünürde hiç sebep yokken Benderli’nin azl edilmesi Hâlet Efendi’nin meşveret meclisinde maruz kaldığı durumun intikamını aldığını ve Sultanın da hala onun etkisinden kurtulamadığını göstermektedir. Kıbrıs’a sürülen Benderli’nin ise ölüm emrini görünce “eyvah evvel icrâ sonra inhâ etmeli imiş” demesi (a.g.e., s. 170) Hâlet Efendi hakkındaki düşüncesini açıkça ortaya koymakta, yaftasında Rum milletini isyana teşvik etmekle suçlanması ise Hâlet Efendi’nin gazabının ne derecede şiddetli olduğunun kanıtıdır.^[8]

Tarih-i Cevdet'e göre ise Sadrazamlığının onuncu ve Receb'in yirmiyedinci günü sabahleyin silahşor takımı ile dört nefer bostancı Çuhadarı gelerek kendisini saraya davet ettikleri zaman, garip bir davet şekli olduğundan biraz tereddüt ettikten sonra kalkıp saraya gidince bostancıbaşı karşılayarak kalfa yerine çevirdi. Derhâl dârüssaade ağası gelerek padişah mührünü alıp, kendisini Balıkhane'ye gönderdi ve Sadrazamlık eski kaymakam Hacı Salih Paşa'ya verildi.^[6] Vak'a-nüvis Ahmed Lütfi Efendi tarihinde Çıldır valisi Benderli Ali Paşa sadarete gelene kadar yerine vekaleten bakan Hacı Salih Paşa'nın, 30 Nisan 1821 günü Benderli Ali Paşa'nın üzerine sadrazam olduğu belirtilmektedir.

Daha sonra Benderli Ali Paşa Kıbrıs'a sürüldü^[6] Diğer kaynaklara göre sürgün yeri Rodos adasıydı.^[5] Sürgünde bir ay kaldıktan sonra padişah emri ile idamı için özel mübaşir gönderilip idam edildi. Kesik başı İstanbul'a getirilerek teşhir edildi. Vefatında yaşı 50'yi aşkındı. Sonradan cesedi İstanbul'a getirilerek Üsküdar'da Karacaahmet Mezarlığı'nda gömülmüştür.^[3]

Sicill-i Osmani onu "işgüzar ve cesurdu" olarak değerlendirmektedir.^[5]

Siyaseti ve azli[değiştir | kaynağı değiştir]

Patrik Grigoryos, Benderli'nin sadareti sırasında asılmıştır ve bu olayı takiben, Halet Efendi ile Benderli arasında olan çekişmenin yanı sıra, Avrupa kamuoyunun Osmanlı aleyhtarlığı, yabancı ülke elçilerinin Patriğin idamı üzerine Padişaha yaptıkları baskı neticesi, II. Mahmut üzerindeki politik gerilimi azaltmak amacı ile Benderli Ali Paşa'yı idam kararından sorumlu göstererek azletmiş olabilir. Bu dönemde İstanbul'da görevli elçiler arasında Avusturya-Macaristan elçisi Kont Lützow, Prusya elçisi von Miltitz ve İsveç elçisi von Palin'i sayabiliriz. Rus elçisi Strogonov nota vermiş, ancak Bab-ı Ali tarafından çok ciddiye alınmamış bir tavırla cevaplanmıştır^[9]). Sarayın batılı tepkilerden korunmak için sadrazam Benderli Ali Paşa'yı feda etmiş olma olasılığı vardır.

Çetin Altan'ın kaleminden Benderli'nin idam öyküsü ise şöyledir^[10]

İdam edilmiş 44'üncü ve sonuncu Sadrazam Benderli Ali Paşa dönemine şöyle bir göz atalım...

Yıl 1821. II. Mahmut 36 yaşında ve padişahlığının 13'üncü yılında. Fransız İhtilali'nin esintisiyle, Yunanlar Mora'da başkaldırmışlar Osmanlı'ya... Benderli Ali Paşa, 9 günlük bir vezir-i azam; Mora başkaldırısını kaba kuvvetle bastırma yerine, bazı özerklikler tanıyarak da yatıştırmanın mümkün olacağı kanısında...

Benderli'yi içten içe kıskanan, II. Mahmut'un akıl hocası Halet Efendi, Padişahın kulağına, Benderli Ali Paşa'nın alttan alta Yunan asilerle ilişki kurmuş bir Yunan casusu olduğunu fısıldıyor.

Fatih Mehmet'in emriyle ilk idam edilen Sadrazam Çandarlı Kara Halil Paşa'nın, Bizans casusluğuyla suçlanması gibi; son idam edilmiş Sadrazam Benderli Ali Paşa da, Yunan casusluğuyla suçlanıyor."

Çetin Altan, Benderli ve politikası ile ilgili naklettiği diğer bilgiler^[11] (, Milliyet):

1821 Mora başkaldırısı sürecinde, bir haftalık sadrazam Benderli Ali Paşa; Padişah II. Mahmut'a, Osmanlı egemenliğindeki Yunanistan'a bir çeşit otonomi tanınmasını önermiş ve idam edilen son sadrazam olmuştu.

Ek bilgi[değiştir | kaynağı değiştir]

Vak'a-nüvis Ahmed Lütfi Efendi tarihinde 1829 yılı olayları anlatılırken "Benderli Ali Paşa silahdarı Tırhala mutasarrıfı Mahmud Paşa"dan bahsedilmekle bu zâtın Benderli'nin silahdarı olduğu anlaşılmaktadır.

Soybilim[değiştir | kaynağı değiştir]

Benderli Ali Paşa'nın kardeşi Kapıcıbaşı Halil Bey'dir; Halil Bey'in oğlu Mehmet Nazif Tosun Bey'dir; oğlu Ahmed İhya Tosun Bey'dir; oğlu Dr. Mustafa Tosun'dur; çocukları Prof.Dr. Öztekin Tosun, Dürrüşahvar (Dinçer) ve Dt. Tolon Tosun'dur.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

• Sinanoğlu, Mustafa, "Ali Paşa (Benderli)" (1999), Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, İstanbul:Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık A.Ş. C.1 s.223 ISBN 975-08-0072-9
• Mehmed Süreyya (haz. Nuri Akbayar) (1996), Sicill-i Osmani, İstanbul:Tarih Vakfı Yurt Yayınları ISBN 975-333-0383 C.III s.257-258 [2]
• Ahmet Cevdet Paşa:
  • (1309 [1893]) Tarih-i Cevdet, Dersaadet [Istanbul] : Matbaa-yi Osmaniye, (Osmanlıca) eski yazı
  • Tarih-i Cevdet (12 cilt 6 kitap) Istanbul: Üçdal Neşriyat (Türkçe)
  • (2006), Tarih-i Cevdet (6 cilt) Istanbul: Hikmet Neşriyat (Türkçe)
• Akşin, Sina ve Umit Hassan (2000), Türkiye Tarihi, Osmanlı Devleti 1600-1908, İstanbul: Cem Yayınevi, 6.basın, ISBN 975406006
• Akșin, Sina (2007) Turkey from Empire to Revolutionary Republic: The Emergence of the Turkish Nation from 1789 to the Present, Londra:Hurst and Company, ISBN 9781850658313 (İngilizce)
• Vak'anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, (haz.) (1999) Vak'anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, Istanbul:Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı-Yapı Kredi Yayınları
• Nicolae Jorga (cev. Nilüfer Epceli) (2005) Osmanlı İmparatorluğu Tarihi 5 Cilt, İstanbul: Yeditepe Yayınevi ISBN 9789756480175 5.Cilt

Siyasi görevi
Önce gelen: Ispartalı Seyyid Ali Paşa	Osmanlı Sadrazamı 26 Mart 1821 - 30 Nisan 1821	Sonra gelen: Hacı Salih Paşa